УДК 339.74.025
ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖОЛЫНДА
БҤКІЛҼ ЛЕМДІК БІРЫҢҒАЙ ВАЛЮТА ШЫҒАРУ Астрахан С. З.,[email protected]
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ студенті, Астана, Қазақстан Ғылыми жетекшісі – аға оқытушыА.Х.Муканов
Заман ағысы кҿ з ілеспес жылдамдықпен ҿзгеріп барады. « Алдымен саясат, сосын ғана экономика » деген қағидатты ҧстанатын заман келмеске кетті. Бҥкіл ҽ лемге ортақ дҥркін ҿ згерістердің ішінде экономика саласымен қоса қаржылық жҥйе де бар. Қазақ елі біртҧтас мемлекет болып қҧрылғалы бері салқыны ҥш рет қайталанып сезілген қаржы дағдарысы (Кеңес Одағының ыдырауы тҧ сында отандық экономиканың тоқырауы, Оңтҥстік-Шығыс Азия дағдарысы жҽне Дҥние жҥзіндегі барлық елдердің дамуына тікелей ҽсер еткен жуырдағы жаһандық дағдарыс) саясаттың экономиканы емес, экономиканың саясатты билейтіндігін ашып кҿрсетті.
Кез келген мемлекет ҥшін экономика бҽрінен де маңызды. Ҿз елінің ары қарай дами тҥсуі ҥшін, қай елдің басшысы болмасын ҽріптес мемлекетпен келісім шарт жасамас бҧрын алдымен елі ҥшін экономикалық тиімділікті санамалап, содан кейін ғана саяси іс-қимылға кҿшетін болды. Мҧның бҽрін тектен текке айтып отырғаным жоқ. Ҽлемнің сексен елінен ҥш
268
мыңнан астам ҿкілінің қатысуымен Астанада ҿткен халықаралық экономикалық форумның мақсаттарының бірі - бҥкіл ҽ лемге ортақ қаржы дағдарысының қайта айналып соғуының алдын алу, ең қҧ рығанда оның салдарын азайту болатын. Форум мақсатына жетті ме, жетпеді ме, ол туралы бірдеңе айта қою ҽзірге қиын. Себебі, бҧл уақыт ҿте келе кҿрінетін нҽтиже. Менің айтпағым Президент кҿтерген мҽселенің мҽнісіне ҥңілу.
Мемлекет басшысы бҥ тін ҽлемге ортақ мҽнді ҽңгіме айтты. «Дағдарыстың басты сабағы – экономикалық теңгерімсіздіктерге жол бермеу. Осы ретте ауыр болса да бақылаусыз бетімен кеткен қаржы рыноктарын тҿтенше бақылауда ҧстаудың маңызы мен пайдасы зор. Реттелмеген қаржы секторына ҥйлестірілген ашық капитал – бҧл баяу жарылатын бомбамен тең. Ол бҧған дейін де бір рет жарылды, ҽлі де талай жарылуы мҥмкін» деген Президент мҧны дағдарыстың бірінші сабағы деп тҥсіндірді. Президент айтқан дағдарыстың екінші сабағы, дамушы елдер ҥшін индустриялық жҽне инновациялық саясаттың маңызының артуы болды. Ал ҥ шінші сабағы - жеткілікті дҽрежедегі ҽ леуметтік саясаттың қажет екендігіне тҥ сініктің артқандығымен ерекшеленеді.[1]
«Соңғы кездері ҽ леуметік саясаттың рҿлі негізсіз тҿмендетілді. Араб елдерінде, соның ішінде дамыған бірқатар елдердегі соңғы оқиғалар халықтың ҽлеуметтік жағдайын тҧрақты назарда ҧ стаудың ҿткірлігін кҿрсетіп берді. Ҿкінішке орай, нарықтық кҥ штер жҧмыспен жҽне азық-тҥ лікпен, ҽлеуметтік қорғаумен жҽне тҧрақтылықпен қамтамасыз етудің сайма-сай міндеттерін барлық жерде бірдей шеше алған жоқ.Осының салдарынан дамыған жҽне дамушы экономикалардың арасында айырмашылық ҧлғайып, сауда даулары, валюталық кикілжіңдер, мемлекеттік қарыздар кҿбейіп ,жҧмыссыздар мен аз қамтылған халық саны ҿ сті. Ҽлемде бірінші рет бҥтіндей мемлекеттердің банкроттық жағдайға тап болуы пайда болды» деген Президент сҿзінің астарында ендігі міндет дағдарыс сабағынан нҽтиже шығарып экономикалық қыспақтан қиналмай ҿтудің жаңа моделін жасау керек деген емеуріннің жатқаны анық.
Ел Президенті Нҧрсҧлтан Назарбаев ескі валюталардың орнын басуға келетін ҿңірлік жҽне ҽлемдік қаржы қҧралдарының жаңа санатының мынандай жеті ҿлшемді қамту қажеттігін атап кҿ рсетті:
Біріншіден, бҧ л – ескі заңға дейінгі немесе тіпті заңсыз ҽ лемдік резервтік валютаға қарағанда жаңа заңды ҽлемдік валюта болады.
Екіншіден, бҧ л – бҥкіл адамзаттың мҥддесі ҥшін жаңа демократиялық эмиссиялық орталық эмитациялайтын жаңа демократиялық валюта болады.
Ҥшіншіден, бҧл – жалған қҧнды ескі иллюзиялық бағалауға қарағанда шынайы қҧнды нақты ҿлшеудің қҧралы.
Тҿртіншіден, бҧл – бақылаусыз қорланудың ескі қҧралдарына қарағанда пайда ҿндірісін бақылаудың жаңа қаржылық қҧралы.
Бесіншіден, бҧ л – ҿзімшілдікке дҥниеқорлыққа жҽне ашкҿздікке қызмет ететін бҽсекелестікпен пайда табудың емес, елдердің, халықтардың, ҽ лем мен адамзаттың біртҧтас ҧ зақ мерзімді даму мақсаттарына қызмет ететін бҽсекелестік пен пайда табудың тҧтас мҥдделес, жаңа қаржылық қҧралы.
Алтыншыдан, бҧл – барлық арқаулық дҽстҥрлі қҧндылықтарды қирататын қҧндылықтардан тыс бҽсекелестік пен пайда табу емес, елдердің, халықтардың, ҽлем мен адамзаттың дамуының ортақ қҧндылықтарын нығайта тҥсетін мақсатқа бағытталған бҽсекелестік пен пайда табудың жаңа қаржылық қҧралы.
Жетіншіден, бҧл – мҽн-мағынасыз дҥние жиюшылық пен тҧ тынушылықтың ескірген қҧралдарына қарсы тҧратын елдер мен халықтардың, ҽлем мен адамзаттың дамуының асқақ мҧ раттарына толы пайымдалған пайда табудың бҽсекелестік пен дамудың жаңа қаржылық қҧралы.[2]
Жаңа қаржылық сҽ улет қҧ ратын кез жетті. Қазіргі жаһандық экономикаға жаһандық валюта қажет. Бҥгінде ҽ лемде пайдаланылып келе жатқан резервтік валюталардың бірде- бірі тауарлар мен қызметтердің шынайы қҧ нын нақты бағалай да, ҿлшей де алмайды.
Дҥниежҥзілік валюта – ҿзі ақаулы, оны мемлекет басшысы Нҧ рсҧлтан Назарбаев бейнелі 269
тҥрде «дефектал» деп атаған. Соңғы жҥз жылда доллар он еседен астамға қҧнсызданған.
Бҧл ҥ рдіс ақырғы жылдары қарқындай тҥ сті. Қаржы қатынастарын долларландырудың келеңсіз факторлары қаржы дағдарысы барысында айрықша кҿрінді. Жаһандану жағдайында мҧның ҿзі американдық ақша бірлігінің рҿлін ҽ лемдік резервтік валюта, жалпыға ортақ балама ретінде сақтуға ҧмтылыс пен жаңа ойыншылардың пайда болуы – еуро, иена, юань, рубльдің арасындағы қарама-қайшылыққа соқтырды. Жаһандық дағдарыстан шығудың мҽні осынау ҿздерін ҽ лдеқашан тҥгесіп болған ҽлемдік валюталардан жаңа саладағы жаңа қаржы қҧралдарына кҿшу болып отыр. Ҽ лемдік жаңа қаржы қҧ ралының бірнеше нҧсқалары ҧ сынылуда. Бірақ олардың қай-қайсысының да ҿзіне тҽн кемшіліктері бар.
Ҽлемдегі ең дамыған, ҽншейінде басқа елдерге «демократиялық қҧндылықтар кенже қалған, адам қҧқығы тапталып, ҽр тҥрлі қудалаулар мен теңсіздіктер орын алып отыр» деп айып тағып, ақыл ҥйрететін алпауыт елдердің ҿзі бір ел емес, бҥгінгі бҥкіл адамзатқа ортақ қаржы - экономикалық қиындықтарды шешуге аса ықылас танытпай отыр. Оның себебі, нарықтық қатынастар халықаралық ықпалдастықтың негізгі ҧстанымы болып саналатын бҥгінгі жағдайда ешкімде қолындағы барын тектен-текке бергісі келмейді. Тіпті ол ҽділетсіз саналған кҥннің ҿзінде ҿнімнің орнына ақша сатып-ақ байып отырған қай елдің де одан айрылып қалғысы келмейтіні анық. Ал ҿткен ғасырдың орта тҧсында, адамзат екінші дҥниежҥзілік соғыстан ҽбден қалжырап, есеңгіреген сҽтте ҽлемдік валюта ретінде қалыптасқан долларды басып шығару қҧқығына ие жалғыз ел – Америка Қҧрама Штаттары ҿзінің осы валютасы арқылы тек байып қана отырғаны жоқ, ол тіпті ҽскер жібермей-ақ бҥкіл ҽлемді билеп, ашса – алақанында, жҧмса – жҧдырығында ҧстап отырған алпауыт мемлекет!
Мҧндайда біздің қазақ «аузы қисық болса да, байдың ҧлы сҿйлесін» дейді. Бабалар даналығының дҥрбісін бҥгінгі ақиқатқа қарай бағдарлайтын болсақ, басқаны былай қойғанда, ҿздерін ҿркениеттің ошағы санайтын кҽрі қҧрлықтағы ең дамыған елдердің ҿзі тҥк бітіре алмай отыр. Бҧдан он жыл бҧ рын ҿ з экономикаларын нығайтып, аймақтық валюта ретінде халықаралық қаржы нарығында америка долларларының ықпалына ҽсер ету мақсатында ҿмірге келген евроның да қҧны кҥнде қҧбылып, бір қалыпқа тҥ спей отыр.
Доллар ҽлемдік валюта болып қалыптасқан тҧста мҧның ақыры неге ҽкеліп соғатынын аңғармаған АҚШ одан қазір қҧтылғысы келген кҥнде де, оны қалай залалсыз жҥзеге асыруға болатынын білмейді. Ҿйткені, доллардың бҧл артықшылығы жоғалатын болса, онда қазір тҿрткҥ л дҥниенің тҥкпір-тҥкпіріне тарап кеткен 400 триллионнан аса «кҿк қағазды»
тҧтынатын Азия мен Америкадағы небір дамыған экономикалардың бҽрі бірдей залал шегіп ҧзақ уақыт естерін жия алмайтындай дҽрежеде есеңгіреп қалатыны сҿзсіз. Ал АҚШ-тай алпауыт КСРО-ның кебін киіп, алпыс бҿлшекке бҿ лініп кетуі де ғажап емес. Екінші жағынан, ҽлем Назарбаев ҧ сынып отырған ҧлттық валюталардан жоғары тҧратын бірыңғай валютаны ертерек қабылдамаса, қаржылық қиындықтар ҽбден асқынып, жаһандық экономика жазылмас дертке шалдығатыны да кҿ рініп тҧ р. Осы тҧ рғыдан Қазақстан басшысының бастамасы – ҿ те маңызды ғаламдық мҽ селе.
Қаіргі кезде барша мемлекеттің алтын-валюталық ҧлттық қорларының 55 пайызы доллар болуы заңдылыққа айналғандай. 2007 жылдың тамызынан кейін кҿптеген мемлекеттерде бҧл кҿ рсеткіш азайды. Сондықтан да «сандықтағы» мол доллар массасы айналымға шығып кетіп, АҚШ ҧ лттық валютасын мҥлде қҧнсыздандырып жіберді. Ал оның қҧнсыздануы баршаға зиянды болатыны сҿ зсіз. Мінеки, жаңа аймақтық ортақ валютаны ҿндіріске енгізудің басты қажеттілігі осыдан туындайды. Біздің де Ҧлттық қорларымыздағы қазынамыз босқа қҧнсызданбауы ҥшін де аймақтық ортақ валюта керек.
Екіншіден, белгілі бір одақта интеграциялық процесс жеделдеуі ҥшін аймақтық ортақ валюта қажет. Біздің Кедендік ҥштік одақ жағдайында бір-бірімізден доллар арқылы есеп айрылысып жатудың қажеті жоқ ал жекелеген мемлекеттердің ҧлттық валюталарын халықаралық сауда-саттықтағы ҿ тем қҧ ралы ретінде пайдалансақ, онда ҽ лгі валюта доллардың, валюта иесі мемлекет АҚШ-тың кейпін киіп шығады. Міне, сондықтан да бізге ҥш мемлекетке теңдей қызмет ететін ортақ валюта қажет. Ол – ҽр мемлекеттің ҧлттық қорларында ең кемі жиырма бес пайыздық ҥ леске ие болса, нағыз жетістік сол болар еді.
270
Бҥгінгі таңда ТМД елдері арасындағы барлық есеп айрылысулар долларлық эквивалентте жҥргізіледі. Ал тҿ лемдер болса, америкалық жҽне батыс еуропалық банктер арқылы жҥзеге асырылады. Соған сҽйкес комиссиялар ортадағы делдалдардың қалтасына тҥ седі де, транш жҥргізу бірнеше кҥнге созылып кетеді. Мҧндай операциялар миллиардтаған доллардың басына су қҧяды. Ал бірыңғай есеп айрылысу жҥ йесі қҧрылса, есеп айрылысулар тікелей жҥ ргізіліді. Сондықтан да аталған қҧрылым айналымда ҧлттық валюталардан жоғары тҧратын есеп айырылысу бірлігі болуы шарт.
Қазақстан Президентінің болашақтағы ҽлемдік валюта жҥйесін концептуальды елестетуінің жҥзеге асатынына кҥмҽ н жоқ. Елбасының бҧл ҧ сынысы ғаламдық дамудың ҿткір талабынан туындап отыр. Осындай ҽлемдік экономикадағы аумалы- тҿкпелі жағдайды басқалардан бҧрын аңғарып, ҿз ҧсынысын жасаған Мелекет басшысының пікірін толық қолдаймын. Қолдайтын себебім, аймақтық валютаға ҧмтылғаннан гҿрі, бытыраңқылық танытпай, ортақ валютаға жақындау дҧрыс. Ортақ валюта арқылы ғана біз доллардың қҧрсауынан босай аламыз. Оны ҽлемдік деңгейдегі сарапшылар мен саясаткерлер де қолдап жатыр. Ортақ валюта орнатуға болады. Оған, біріншіден, уақыт керек. Екіншіден, ҽлем елдері арасындағы ҿзара тҥсіністік пен ынтымақтастық қажет деп ойлаймын.
Қолданған әдебиеттер тізімі
1. Ҽлемдік ҥнқатысу алаңына айналған форум // Егемен Қазақстан. – 2011. – 4 мамыр.
2. Нҧрсҧлтан Ҽбішҧлы Назарбаев – БЕСІНШІ ЖОЛ: «Жаңа санаттың валютасы»
//www.personal.akorda.kz
