ҼОК 801.6.83.
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ҼҢГІМЕСІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЗМ (М.МАҒАУИН, Р.МҦҚАНОВА ҼҢГІМЕЛЕРІ НЕГІЗІНДЕ)
Аушахманова Д. А., [email protected] Абай атындағы Қазақ ҧлттық педагогикалық университеті,
Алматы Ғылыми жетекші – С.Б.Даутова
Қазіргі қазақ прозасы адам жанының қҧпиясын бейнелеуде биік кҿ ркемдік жетістіктерге қол жеткізді.
Кҿркем шығармадағы кейіпкердің жан дҥниесін ашуда оның ойлауы (кейіпкердің ойлануы), тҥс кҿруі, жылауы, қиялға берілуі т.б. психологиялық процестерін суреттеу жиі кездеседі. Қазақ ҽдебиетіндегі психологизм жайлы пікірлер баршылық. Мҽселен, Б.Майтанов: «Кҿркем ҽдебиеттегі психологизм табиғаты – ғылыми, ҽдеби мҽні мол, кҥрделі мҽселе. Психологизм – психологияның ҽдебиет ордасындағы тҧрақты елшісі, кҿркемдік ҽлемінің жҧлын жҥйесі.
Психологизмнің негізгі қызметі − ҿмірлік шындық пен кҿркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау» [1, 3б.] – деп жазады. Ҽлем ҽдебиеттануында мойындалып, ғылыми тҧрғыдан нақтыланған терминдік анықтамаға сҥйенсек: «Ҽдебиеттегі психологизм – шығарманың эстетикалық ҽлемін қҧрайтын кейіпкердің ішкі ойын, толғанысын, рухани кҥйзелісін терең ҽрі детальді тҥрде бейнелеу» [2, 1594б.]. Ҧлы суреткер
52
М.Ҽуезов айтқандай нағыз кҿркем прозаға «психология араласпаса ҿзгенің бҽрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы» екендігі кҥмҽнсіз. Кҿркем шығармадағы кейіпкердің ҽр тҥрлі қалыптағы ой-толғаныстары ҿзгеріп, іс-ҽрекет, сезім қайшылықтарын тудыратын психологиялық қҧбылыстарды тереңдетіп, кҥрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап берері анық. Белгілі ҽдебиеттанушы, ф.ғ.д. Б.Майтанов: «...психологизм сҿз ҿнерінің тектік белгісі... қаһарманның рухани ҽлемін, жан сырын жеткізудің амал-тҽсілдерінің жиынтығы...»,- десе, Г.Ж.Пірҽлиева «Қазақтың кҿркем прозасындағы психологизм табиғаты жҽне оның бейнелеу қҧралдары» деген еңбегінде психологизм туралы пікірлерді жинақтай келе: «Психологизм дегеніміз – кейіпкердің ойы мен іс-ҽрекетінің кереғарлығы, сана қақтығысынан тҧратын ерекше кҿркемдік жҥйе» [3, 5-7б.], - дейді.
Психологиялық шығарманың ҿзіне тҽн жанрлық ерекшеліктері бар. Біріншіден, психологиялық прозада оқиға, кейіпкер, кезең, уақыт, тақырып, идея т.б. мҽселелер талап етілмейді. Екіншіден, ең бастысы – жеке адамның ішкі ҿмірі, ҿмір мен ҿлім арасындағы кезеңде адамзат басынан кешетін тағдыр тҽлкегі, жеке адам санасындағы сапалық ҿзгеріс, рухани қопарылыс, ішкі сезімдік қҧбылыстар талданады.
Қазіргі қазақ ҽңгімесінде психологизмге қалам тартқан жазушылардың бірі – М.Мағауин, Р.Мҧқанова. Психологизм тақырыбын негізгі тірек еткен ҽңгімелердің қатарына біз талдаған Мҧхтар Мағауиннің «Тағдыр жазуы», «Бір нҽзік сҽуле», «Оралу», Р.Мҧқанованың «Сарқаншық», «Тҧл», «Тҧтқын» атты ҽңгімелерін жатқыза отырып, психологизмнің бейнелеу тҽ сілдерін кеңінен қолданғанын кҿреміз.
Жазушы М.Мағауиннің «Тағдыр жазуы» атты ҽңгімесінде Алланың маңдайға жазғаны сҿз болады. Кейіпкердің бала кҥнінде кҿрген Кҿк тастың бетіндегі бес жолды ерекше жазудың тағдыр жазуы екенін кеш тҥсінуі, сол жазуды анықтаудағы тағдыр жолы суреттеледі. Жеке адамның ішкі ҿмірі, ҿмір мен ҿлім арасындағы кезеңде адамзат бастан кешетін азапты тағдыр тҽлкегі, кейіпкердің кҥрделі тҧлғаға айналуы кҿркемдік назарға айналады. «Қарашада екі-ақ кҥн ауырып, ҽжем дҥниеден ҿтті. Келесі мартта – жендеттің ҿлгеніне тура бір жыл толғанда мені комсомолға алмай тастады... топ алдында, - «халық жауының» баласына орын жоқ екен.
Мен аға кеткеннен бері екінші рет – бҧл жолы ҽжемді емес, ҿзімді жоқтап жыладым. Кҿз жасым тиылған кезде де ҿксігім басылмады... Мен қайда барсам да алдымда талқы тҧрғанын кҿзіммен кҿріп едім» [4, 117б.],- деп автордың ҿз толғанысы, эмоция мен сезімге берілуі, жан сырын жылау арқылы сыртқа шығаруы – мимикасы айқын кҿрінеді.
Жазғы демалыста кейіпкердің шҿп шабу, пішен жинау, тырма айдау тҽрізді ҧжымшар жҧмысын істеп жҥріп, тырма айдаған кездегі мына бір оқиғадан ҥрку, елес, ҽжесіне деген басылмаған сағынышы байқалады: «Ҽрине, бар салмақ маған, маған емес, кҽрі тҥйеге тҥсті. Онсыз да ҽрең тартып келе жатқан байғҧ сты ҧ зын, дырау бишікпен тап-тақыр, қара қабырғадан осып ҿтем... Енді екінші жақ қабырғадан тіліп салам. Селк етеді де қояды.
Кенет... кезекті бишіктен соң кҽрі тҥйе алға жҥру орнына қалт тоқтады, содан соң боздай бере, шҿгіп жата кетті. Шҿгер-шҿкпестен қыртыс-қыртыс мойнын бҧрып, маған қарады.
Тостағандай кҿзі жалт ете тҥсті. Жас бар сияқты. Менің жҥрегім тҿңкеріліп тҥ сті. Кҽ рі тҥйе емес, кешегі сорлы ҽжем. Тарыққан, қажыған, таусылған... қҧсадан ҿлген. Енді мҧның да ҿлуі қалған. Ҿмір бойғы азап пен, бҥгінгі таяқ. Бҧ л тҥйе... менің ҿзім... менің болашағым!» [4, 119б.]. Ҽңгімеде шҿгіп жатқан кҽ рі тҥйенің тостағандай кҿзінен кешегі дҥниеден ҿ ткен ҽже елесін кҿруі кейіпкердің болашағын тҧмандатып жіберді.
М.Мағауиннің «Тағдыр жазуы» ҽңгімесіне қайта оралсақ. Кейіпкердің он ҥш жасында кҿрген Кҿк тасты қайтара іздеп келіп таба алмауы – сананың бойында сансыз мол сҧрақтардың пайда болуына ҽкелді. Тасты ойында да кҿреді, елестете де алады, ал заттық деректі қанша іздегенмен таба алмайды. Кейде: «Нақ сондай тас, нақ сондай жазу нақты ҿмірде болмаған. Анық. Бірақ мен кҿрдім ғой. Бҥгінгідей кҿз алдымда Кҿрдім. Бір сҽ т емес, бірталай уақыт. Тамашалап тҧрдым. Бойыма ҿзгеше жылу тарады. Ерекше кҿтеріңкі кҥйге тҥстім. Кҿ рдім. Бҧ л да анық» [4, 126б.],- деп ойлайды да, «Бҽлкім, тҥ сімде шығар.
Бҽрібір мҽн-мағынасы ҿ згермейді» [4, 126б.], - деп те ойын ҽрі қарай ҿ рбітіп, қорытындыға келеді: «Ҽ уелгі Жазу – маған ғана тиесілі. Мен жаралмай таңбаланған. Он ҥш жасымда кҿзіме
53
кҿрінген. Міне, елу жыл бойы жадымда тҧр. Ҥнемі бастап, бағыттап, жебелеп келеді.
Аллаға аян» [4, 127б.]. Ҿтініші бар: «Тек... тағы бір рет кҿрсем деймін» [4, 127б.]. Ҿкініші де бар: «Қазіргі қалпымда кҿ ре алмайтынымды жҽне білем» [4, 127б.].
Психологияда сана ағымы деген болады. Қат-қабат тізбектеліп, бірін-бірі толықтыра келетін ойлар ағыны – сана ағымы деп аталады, яғни кҿркем шығармадағы кейіпкер ойына, ішкі дҥниесінің арпалысына, санасындағы процестерге негізделеді. Ҽңгімеде ҿтініш пен ҿкініштің қабаттаса кездесуі – М.Мағауин ҽңгімесінде сана ағымының барын аңғартады.
«Бір нҽзік сҽуле» атты ҽңгімесінде де психологиялық бейнелеу қҧралдары кездеседі.
Ҽңгімеде жиырма жастағы кейіпкердің бір кездері басынан ҿ ткерген оқиғасы суреттеледі.
Осы оқиға ҿ зегінде сылқым сҧлу қызды кездестіруі, қыздың алдында масқара болып, қыздан кҿз айырып қалуы, қырық жыл ҿ ткеннен кейінгі жолықтым деп жҥрген адамының тҥрінің ҧқсастығы, болмаса туыстығы деген болжамы, сонда да ҿ ткен ҿ мірге еш ҿкініші жоқ екендігі айтылады. «Ақын айтқан «бір нҽзік сҽ уле» жалт етті де, тҧманға сіңіп, ғайыпқа айналып, мҽңгіге жоғалды. Жастық албырт кҿңіл аз-маз жҥдеді, аңсап барып ҥмітін ҥзді, біршама байсал тапты. Кҿп ҧзамай жаңа бір сҽуле елес берді, ақиқат шындыққа айналды, жарқырай жанып, біздің ҥйдің ошағын тҧтатты, бҥкіл ҽулетіміздің бастау бҧлағы, берік ҧйытқысы болды. Сҿ йтіп кҿңілдегі қиял шынайы ҿмірдегі нақты кҿрінісін тапты» [4, 183б.]. Осы ҥзіндіден-ақ жазушының ішкі монологі, адам ішіндегі адам, жҧмбақ сырын бейнелеудегі шеберлігін кҿ руге болады.
Ғалым Г.Ж.Пірҽлиева ҿзінің еңбегінде «ішкі монологқа» мынадай анықтама келтірген:
«Ішкі монолог – (іштей ойлау, кейіпкердің ҿзін-ҿзі саралауы, ой ағысы) адам психологиясының ішкі иірімдерін, кҥ рделі де терең ойлау жҥйесін, сана мен сезім арпалыстарын ашу. Ішкі монологтың кҿркемдік қызметі – адам жанының сырт кҿзге байқала бермейтін ішкі «қоймаларын», қҧпия қалтарыстарын, жҧмбақ сырларын шынайы да сенімді тҥрде бейнелей білу» [3, 13б.]. Осы анықтама біздің зерттеуіміздің негізгі тірегі, сҥйеніші десек те артық болмас. Себебі, қазіргі қазақ ҽңгімелеріндегі психологизмді анықтаудың бірден-бір жолы – шығармадағы ішкі монолог, т.б. осы сияқты психологиялық бейнелеу қҧралдары арқылы кейіпкердің жан дҥниесіне ҥңіле білу.
М.Мағауиннің «Бір нҽзік сҽуле» ҽңгімесіне оралатын болсақ. «Ҽрине, елес іспетті ғажайып қызды бірден ҧмытқан жоқсың. Жассың ғой. Албырт кҿңіл, асау жҥ рек.
Кҿкірегіңді шымырлатып, зҽуде бір есіңе тҥседі. Барлық сурет кейпімен кҿз алдында тҧрады. Қалай қиялдасаң да, саған жоқ. Ол анық. Бірақ... ҿмірде бар. Қайда жҥр екен...», - деп ойлайды да, «Ғашық болдым. Басқа бір қызға. Сол бір сҽулелі кҥннен соң арада ҥш жыл ҿткенде. Ҽ уелде ол да елес еді. Ҿ зін емес, суретін кҿрдім... Кҿп ҧзамай елес сурет нақты тҧлғаға айналды. Арада екі жыл ҿ тпей, біздің шаңыраққа келін болып тҥ сті. Бозбала кезде елес берген, арманға айналған нҽзік сҽуле нҧрлы жарыққа бастапты» [4, 178-179б.], - дей келіп жазушы ой ағынын саралап, сана мен сезім арпалыстарын аша тҥ седі. «Біздің кҿңілдегі ең аяулы арман – кҿкіректегі басқа бір жарық нҧр болатын. Ол – алла тағала сыйға тартқан, сый емес, аманатқа берген ҿ нерің. Аруақ алқалаған ҿмірлік мҧратың. Ең нҽзік сҽуле – сол еді», - деп махаббаттан ҿнер қҧралып, махаббат шабытты қуаттандыратынын сҿз етеді. Жазушылық болмысты Тҽңірі қҧты деп танып, мҧны зор мҽртебемен айтады.
М.Мағауиннің «Оралу» атты ҽңгімесі бірінші жақтан баяндалады. «Мен ҿлдім. Ойламаған жерде, кҥтпеген жағдайда» деп басталуының ҿзі туындыда тҧнып тҧрған психологизмнің барын аңғартады. Негізінен, оқиға жазушының ҿз ҿмірінен алынған. Жҿтелден басталған ауру, тынысы тарылып, жаны тҽнінен бҿлініп, жоғарыдан ҧйқыдағы қалыпта жатқан тҽнге қарап таңырқаған еді. Ҿлдім деуі де содан. Болжаусыз ҿлімге автор: «Ҽуелде таңырқадым. Содан соң дағдардым. Кейіс, нала, қайғы – жоқ. Азды-кҿпті ҿкініш ғана бар. Ҽлі таусылмап едім. Жҥре тҧрсам, жаза тҧрсам керек еді. Бірақ... бҧған да тҽуба» [4, 190б.] деп таңғалуының ҿзі – психологизм. Себебі, таңғалу, қайғы, ҿкініштің барлығын да ішкі монолог арқылы кҿрсетіп тҧр. Жаны жер жаһанды аралайды, тіпті он ҥш жасына қайта оралады. Ҽжесіне ҿкінішін айтып, жылап та алады: «Ҽже! Ҽжетайым! қайтып келдің ғой ақыры! Қайтып келдің ғой!.. Сен кеткен соң, сен ҿлген соң... мен тақыр жетім қалдым ғой. Жер ҽлемде жалғыз.
54
Панасыз! Неге ҿ лдің, неге мені ала кетпедің?» [4, 199б.]. Атасы мен ҽ жесі «Қайт!» деп ғайып болады. Тура елес тҽ різді. Немерелеріне барғанда Бір жарым жасар немересі атасының елесін кҿрді. Елес болып келген атасының немерелеріне жаны ашыды. «Енді ҿзімнің кҿңілім бҧзылды. Кҿзіме жас келген сияқты. Сипалап кҿріп едім... Жас та жоқ, кҿз де жоқ, кҿрінбес қолым қҧр ауаны қармалады» [4, 205б.] деп қаламгер қиялы жан дҥниесінің кҥйзелісін, ҿзінің психикасын ҽсерлі жеткізеді. «Мҧңайған – Мен. Ал. Ол...
Манағыдан байсал тартқан. Қабақтағы кейіс, маңдайдағы шер, ерін, езу, иектегі кекесін ҿшкен» [4, 207б.] – бҧл психологиялық жағдай, кескін-келбеттің, кҿңіл-кҥйдің ҿзгерісі.
Жалпы шығармада ҿмір мен ҿлім арасындағы кезеңде жазушы басынан ҿткен тағдыр тҽлкегі арқылы кейіпкер кҥрделі тҧ лғаға айналды. «Еріксіз ҿне бойымды сипалап кҿрдім.
Қолым бар. Басым орнында. Аяқ, кеуде... Бар мҥ шем тҥгел екен. Ол – ақыр тҥбі ҿтпелі Тҽн – Менімен – мҽңгілік Жанмен қайта табысыпты. Дҽл қазір жҽ не тағы бірталай уақыт – екеуі айырылмас бірлікте. Мен деген бір-ақ адам. Белгілі бір кісі. Тҽңірі қолдаған, аруақ алқалаған Мҧхтар Мағауин. Мына Мен» [4, 209б.]. Ҿз биігіме жеттім деп ойлап дҥниеден ҿткен жазушы ҿмірге қайта оралды. Себебі, ата мен ҽжесі, тіпті Абылай ханның аруағы да оның ҿлімін қабылдамады, «Қайт!» деп рухын қайтарып жіберді. Енді Тҽңірінің жарлығы деп жазуы таусылғанша ҿмір сҥ рмек. Тағдыр мен шығармашылық тҧтасып кеткен бҧл ҽңгіме осынысымен қҧнды.
Назар аударарлық жай, М.Мағауин ҽңгімелерінде диалогтан гҿрі монолог (ҽсіресе, ішкі монолог) басым. Бірінші жақтан баяндау аталмыш жазушының біз талдаған ҥш ҽңгімесінде де кездеседі. Ішкі монологты ҧлғайта қолдану, оны толғаныстарға ҧластыру, сол арқылы авторлық идеяны, кҿтерген мҽселені таныту – қаламгердің басты ерекшелігі. Ҿмір мен ҿлім, елес пен болашаққа деген ҥмітсіздік, сана мен сезім аралығындағы арпалыстар – психологиялық талдау тҽсілі екендігін М.Мағауин ҿз тҽжірибесі, суреткерлік шеберлігі арқылы дҽ лелдеді.
Психологизмнің амал-тҽ сілдерін ҧтымды пайдаланып, кейіпкердің жан кҥйзелісін ішкі монолог арқылы кҿрсете білген қаламгердің бірі – Роза Мҧ қанова. Бҧған «Сарқаншық»
ҽңгімесінен алынған мына ҥзінді дҽлел: «Сенің ойлы, мҧңлы, тҧңғиық жанарыңның ҿзі сҿйлеп тҧр ғой, ҧ ққанға. Сҿйлеп тҧ р ма екен. Ҽй... Жылап тҧ р ғой, баққанға. Тентексің, аулаққа неге кетпейсің... «Жақсы ит - ҿлігің кҿрсетпейді» дейтін де сҿз бар бізде. Сен жақсы итсің, қиналып, ықылық атып бҧлқынасың, қайғырып мҥжілесің». Мҧның неге мені ортақтастырып жатырсың деп, мен сені кінҽлап отырмын. Кеткің келмейді. Адамнан достығыңды ҥзгің келмейді. Ақымақ па екенсің, ақылды ма екенсің. Ажалың адамнан болса да, достығыңды ҥзгің келмейді. Аңқаусың. Саңылауы биік ит-ғҧмыр...» [5, 16б.], - деп кейіпкер ит туралы ҿзінің сырын осылайша жеткізе білді. Жазушы болса, ішкі монологты қолдану арқылы оқырманның кҿз алдына тҧ тас бір кҿркем суретті алып келіп, ҽсерлі бейнеледі.
Роза Мҧқанованың «Сарқаншық» ҽңгімесіндегі негізгі тақырып − ҿмірдің мҽні, адам арасында қанша жҥргенмен адамнан мейірім таба алмаған Сарқаншықтың ҿз ортасынан да ада болуы. «Сен бҽрібір адалсың. Адамдарға адал болып ҿлмексің, бірақ қадіріңді иттер ҧқпады-ау. Мҥсіркеді-ау сені, адалдығыңды иттерің тҧ рмақ, сен пір тҧтқан Адам керек етті ме екен...» [5, 21б.], - деуі, бір жағынан, Иттің астарында Адам жатқанын аңғартады.
«Ҽ йтеуір, қиналып барып, ықылық атып тоқтайсың. Мҿ лиіп, тҧ мсығыңды жерге тіреп, қамығып мҧңаясың... Ҧшып тҧ рып, зымырап, жҧлдыздай ағып жортқың келеді... Ықылық атқан сайын таусылып мҧ ңайдың. Кҿздерің-ай... Иттің де кҿзі мойылдай болатынын бірінші рет кҿ рдім» [5, 14б.], - «ықылық ату», «қамығып мҧңаю», «таусылып мҧңаю»,
«мойыл кҿз» деген тіркестерден-ақ жалғыздықтан қашып, адамдарға бір табан жақын болғысы келген Сарқаншық иттің ауыр халге, айықпас дертке душар болғаны білініп тҧ р.
Автор ҿ мірден адасқан, оның қадірін жете білмегендіктен, осындай кҥйге ҧшыраған Сарқаншық арқылы бҥкіл адам болмысын сҽтті суреттеген.
«Жаны жылап, зарығып, аһ ҧрып шықты, байғҧс. Бҧ рын барын бағаламапты, жоғын жоқтапты. Жоқпын деп жҥ ріп, барынан айырылғанын білмепті. Енді жалғыз ҿзі дҿңбекшіп,
55
қу тізесін қҧшақтап бҥрісіп жатыр» [5, 113б.], - бҧ л кҿзі тірі кҥ йеуі мен балаларынан шамалы жиналған дҥние ҥшін бас тартқан Р.Мҧқанованың «Тҧл» ҽңгімесінің кейіпкері.
Қазақта отасқан ері қайтыс болған жесірді «тҧ л» деп атаушы еді, ал ҽңгімедегі
«тҧлдың» жҿні бҿлек. Халқымыздың ҧлттық дҥниетанымында кездесетін «дҥние боқ, дҥниеқоңыз» деген терминдер ҽңгімеде байлыққа қҧмартып, ҿзінің дҥниеқоңыздығының есебінен тірідей кҥйеуінен айырылған, жалғыз қалып жанын уайым меңдеген жесірдің ҿмірден тҥңілген бейнесін ашып кҿрсетуде маңызды рҿ л атқарады.
«Иҽ , бар! Бар! Тек мына мол дҥние менде қалсын. Бірде бір затқа қол салма! Бҽрі ҿзімде қалатын болсын. Дҥние қалса, ырыс та, бақыт та менен кетпес» [5, 114б.], - деп кҥйеуіне айтқан сҿзің еске алды. Кҿз алдынан бҧрынғы дҥниесіз, сонда да бақытты, кҥйеуімен бірге ҿткен кҥндері ҿтіп жатты. Ҿзінің ҿзімшілдігінің арқасында барынан айрылғанын енді ғана тҥ сінгендей.
Кейіпкер ҿзгергісі келді. Денедегі тҥрлі қҧбылыстардың психологиялық ерекшеліктерін, атап айтқанда келбет бітімі мен кҿз ҽлпетін бҽз-баяғы қалыптан ерекшелемек еді. «Кҿз еті кҿлкілдеп тҧр екен, ойып алып тастағысы келді. Жалбыраған шаштарының арасынан қҧйқасы ырсиып, айғыз-айғыз жол салыпты. Ҿзіне ҿзі зер сала қарағаны осы болар. Ҽлде ҽп-ҽдемі ҿңі, алай-дҥлей соққан ішкі дҥниенің ҽсерінен бе, осынша сҥйкімсізденгені-ай. Айна алдында тҧрып жасарғысы, жаңарғысы келді... Соп-солғын, сҧп-сҧр, кҿне тоз» [5, 114б.].
«Міне нағыз тҧл осындай болу керек. Ішке біткен ҥрей сыртта да болғаны жҿн. Жҧрт кҿзіне кҿрінбей ҿмір сҥру ҥшін ҿзіне ҿзі осындай келбет жасап алуы қажет» [5, 118б.], - деп басындағы шашын алып тастап, ҿзінің айнадағы тҧрпайы келбетіне жылап айтқан сҿзі еді.
«Тҧл айнадағы қҧбыжыққа қарап шиқылдай кҥлді. Екеуі бір-біріне қолын шошайтып алып, бірін-бірі меңзеп, қостап, есалаң кҥлкіден айрылар емес. Жынданып қалғандай бірге кҥліп, бірге жылап, ҽбігер болды» [5, 119б.], - жан жҥйесі бҧзылып, жылап, есеңгіреп кеткен тҧлдың ішкі жан дҥниесіндегі сезім сапырылысын, ой сергелдеңін психологиялық тҧрғыдан жеткізе білді. Жылау, кҥлу – мимика. Яғни, жан сырының дене арқылы сыртқа білінуі. Айта кетерлік жайт, бҧл жерде «айна» мотиві бар. Қҧбыжық деп тҧрғаны – кейіпкердің ҿзі. Яғни, айнадан бет-бейнесін, ҿз-ҿзін кҿруі − ҿз ішіне ҥңілуі. Кейіпкердің айнадағы қҧбыжыққа қарап кҥлуі, жылауының астарында жалғыздық сарыны бар сияқты. Айна оған ҿмірден тҥңілмеу ҥшін қажет. Қоғамнан тҥңілгенімен ҿзінің сыңарын айнадан тапқандай.
Сыртқы психологиялық қимыл-кҿріністер қиялға берілген суретшінің тағдыры суреттелетін Р.Мҧқанованың «Тҧтқын» атты ҽңгімесінде де молынан кездеседі. Мҧнда психологиялық бейнелеу қҧ ралдарының ішінен қиял, елес, елестету де баршылық.
«Жалғыз боламын деп ойламаған, жалғыз қаламын деп тіпті де ойламаған. Енді сол жалғыздықтың ҿзімен арпалысып отыр. Ҿз тыныштығын ҿзі тас талқан етіп, бҧзғысы келіп сҿйлеп кететін.
- Келдің бе? – деді босаға жаққа алара кҿ з тастап. Ешкім келмесе де бҧл ҿ з қиялымен ҽлдекімді босағасына тҧрғызып қойған» [5, 129б.]. Осы ҥзіндіден-ақ ҽйел атаулыдан безініп, ҿнерге берілген суретшінің шығармашылық адамдарын шырмайтын жалғыздықтың тҧтқынына айналғандығын кҿруге болады. Суретші ҽйел атаулыға сенген жоқ еді. Қара шашын қызылға бояп, ерініне қып-қызыл далапты аямай жағып, ҿзің барынша сҧ лу етіп кҿрсеткісі келген ҽйелден қорықты, жасқанды.
Суретшінің қиялына жан бітіп, кҿзіне елестеген ҽйелдермен сҿ йлесетін болды.
«Ҽумесер кҿзінің қиығымен бейтаныс ҽйелді кҿрді. Ернін қып-қызыл шиқандай етіп, домалантып бояп қойыпты. Мынау сҽнді ҽйелді жыға танымағанымен, іле сҿйлеп кетті:
- Маймылдың қып-қызыл жері қай тҧста екенін білесіз бе... - Ҽ умесер шиқылдай кҥлді.
Ҽйел бір сазарды, бір бозарды.
- Ҧятсыз, оңбаған..! – деді ҽйел жаңағы сҽн салтанатты ақсҥйек кейпінен ажырап сҧрлана, ширыға қалды. - Ҽдепсіз, есалаң!» [5, 137б.]. Жазушы осыдан ішкі сезім тілін жазу қолдана отырып, нағыз есерсоқ адамның кейпін шығарған.
Ҽңгімеде монологтан гҿрі диалог басым. Жалғыздықтың кебін тартқан суретшіні есалаң адамға айналдырып, қиялдағы бірнеше елеспен диалогқа тҥсіреді. Ҿзімен-ҿзі диалог
56
қҧру − мидағы бір шығармашылық ҥдеріс: «- Маргарита! Сіз жалаңаш кескініңізді тҥсіруге келген боларсыз. - Ҽумесер ҽппҽқ қағазға лыпылдатып жалаңаш сҧлудың кескінін тҥсіре бастады. Қиялындағы мҥсінге жан біткендей жҧтына, тамсана қарайды иесіз босаға.
- Шіркін, ҽйелдің жылағаны қандай ҽдемі. Жылаған ҽйелдің қабілетінен асқан сҧлулық жоқ бҧл жаһанда. Жылаңызшы, а? Кҽні...
- Жыламаймын! Ҿзің жыла, бойыңды жың кернеп жатса» [5, 137б.].
Қорыта келгенде, Мҧхтар Мағауин, Роза Мҧқанованың біз қарастырған ҽңгімелері психологиялық кҿркемдік бейнелеу қҧралдарына бай, ҽсіресе, психологизм табиғатын танытатын сана ағымы мен ішкі монолог, т.б. кҿ ркемдік тҽ сілдерді кеңінен қолданған.
Сондай-ақ, психиканы бейнелеудегі сыртқы психологиялық қимыл-кҿ ріністерді пайдалана отырып кейіпкердің ішкі жан дҥ ниесін шебер суреттеп, психологизм табиғатын аша білген жазушылар.
Қолданған әдебиеттер тізімі
1. Майтанов Б. Қазақ романы жҽне психологиялық талдау. Оқу қҧралы. – Алматы:
Санат, 1996
2. Литературная энциклопедия терминов и понятий. – Москва: Интелвак, 2003
3. Пірҽлиева Г.Ж. Қазақтың кҿркем прозасындағы психологизм табиғаты жҽне оның бейнелеу қҧралдары. Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу қҧ ралы. – Алматы, 2007
4. Мағауин М. Қҧмырсқа-қырғын. Ҽңгімелер кітабы. - Астана: Аударма, 2004
5. Р.Мҧқанова. Шатыр астындағы Мен. Ҽңгімелер мен драма. – Алматы. – «Жазушы», 2008
