«ӘÁIJÆӘÌ²Ë ÍҰÐÏÅɲÑΠӘËÅ̲:
ØÅÁÅÐË²Ê ÔÅÍÎÌÅͲ» àòòû
Õàëûқàðàëûқ ғûëûìè-òәæ³ðèáåë³ê êîíôåðåíöèÿ
«ÀÁÄÈÆÀÌÈË ÍÓÐÏÅÈÑÎÂ:
ÔÅÍÎÌÅÍ ÌÀÑÒÅÐÑÒÂÀ»
Ìåæäóíàðîäíîé íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêîé êîíôåðåíöèè
МАТЕРИАЛЫ МАТЕРИАЛДАРЫ
Нұр-Сұлтан, Қазақстан, 22 қазан 2019 жыл
Ë.Í. ÃÓÌÈËÅÂ ÀÒÛÍÄÀҒÛ ÅÓÐÀÇÈß ҰËÒÒÛҚ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒ² ÅÂÐÀÇÈÉÑÊÈÉ ÍÀÖÈÎÍÀËÜÍÛÉ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒ ÈÌÅÍÈ Ë.Í. ÃÓÌÈËÅÂÀ
L.N. GUMILYOV EURASIAN NATIONAL UNIVERSITY L.N. GUMILYOV
Казахстан, Нур-Султан, 22 октября 2019 года
MATERIALS
International Scientific and Practical Conference
Nur-Sultan, Kazakhstan, 22 October 2019
«ӘÁIJÆӘÌ²Ë ÍҰÐÏÅɲÑΠӘËÅ̲: ØÅÁÅÐË²Ê ÔÅÍÎÌÅͲ» àòòû
Õàëûқàðàëûқ ғûëûìè-òәæ³ðèáåë³ê êîíôåðåíöèÿМАТЕРИАЛДАРЫ
"ABDIJAMIL NURPEISOV:
THE FEATURES OF HIS MASTERY
1
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЕВРАЗИЙСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ Л.Н. ГУМИЛЕВА
L.N. GUMILYOV EURASIAN NATIONAL UNIVERSITY
«ӘБДІЖӘМІЛ НҰРПЕЙІСОВ ӘЛЕМІ: ШЕБЕРЛІК ФЕНОМЕНІ» атты
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция МАТЕРИАЛДАРЫ
Нұр-Сұлтан, Қазақстан, 22 қазан 2019 жыл
∞
МАТЕРИАЛЫ
Международной научно-практической конференции
«АБДИЖАМИЛ НУРПЕИСОВ: ФЕНОМЕН МАСТЕРСТВА»
Казахстан, Нур-Султан, 22 октября 2019 года
∞
MATERIALS
International Scientific and Practical Conference
"ABDIJAMIL NURPEISOV: THE FEATURES OF HIS MASTERY"
Nur-Sultan, Kazakhstan, 22 October 2019
Нур-Султан 2019
2
Баспаға Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Ғылыми кеңесі ұсынған
Жалпы редакциясын басқарған:
ҚР ҰҒА академигі Е.Б.Сыдықов
Редакция алқасы: Д.Қамзабекұлы, Г.Мерзадинова, Ж.Әбділдин, Қ.Сақ, С.Тахан (жауапты редактор), Р.Тұрысбек, Д.Байғожина (жауапты шығарушы)
«Әбдіжәміл Нұрпейісов әлемі: шеберлік феномені» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. 22 қазан 2019 жыл. – Нұр-Сұлтан: Еуразия ұлттық университеті, 2019. – 250 б.
ISBN 978-601-337-258-7
Жинаққа Қазақстанның Халық жазушысы, ҚР Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Ә.К. Нұрпейісовтың 95 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары жарияланды. Бұл жинақта Ә.К. Нұрпейісовтың руханияттағы дара орнын және оның әдеби дамуға қосқан үлесін, адамзат өркениетіне сіңірген еңбегін сипаттай отырып, ғалымдар мен жазушылардың, білім, мәдениет қызметкерлерінің, БАҚ өкілдері және білім алушылардың ғылыми мақалалары жарияланды.
3
СЫДЫҚОВ Е.Б.
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ ректоры, академик
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ АСА КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ
Сізді бүгінгі кемел жасқа келген қуанышты күніңіз – 95 жасқа толған торқалы мерейтойыңызбен 20 мыңнан астам ұжымы бар білім ордамыздың және өз атымнан шын жүректен құттықтаймын!
Сіздің күллі шығармашылық шабытыңыз «Қан мен тер» болып құйылды. Керемет кейіпкеріңіз Еламаныңыз Елдің образы болып бой көтерді. Тәңірбергеніңіз – жағымсыз кейіпкер болғанына қарамастан, жазушы шеберелігінің қандай қиырларды шарлап кеткендігін паш етіп тұрған мықты тұлға. Оның да өн бойы толған адам тағдыры.
Бірде күлдіріп, бірде мұңайтатын тіршіліктің әрбір тінін сөйлете білген Сіздей құдыретті қалам иесінің Ақбала атты кейіпкерін кітаптан да оқып, сахнадан да көріп, қазақ әйелінің құбылмалы тірліктегі аса күрделі өмір жолын көрдік. Әйел психологиясы табиғатының иірімдерін кескіндеп, өз кейіпкеріңізге деген қаламгер ретіндегі ішкі жанашырылығыңыз да сезіліп тұратын асқан шеберлігіңізге тәнтіміз. Сіз кескіндеген Сүйеу қарт арқылы ұлтымыздың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бой көрсетті.
Ал «Соңғы парызыңыздағы» Арал тағдыры бүгінгі әлемдік қозғалысқа айналған экология мәселесін көркем әдебиеттің кең құлашына сыйғызып жазылған дүние болып өмірге келді. Осыншама ұлан-ғайыр еңбектеріңізде замана тағдырын тербеген теңдесі жоқ оқшау шығармашылығыңыз Сіздің табиғат берген ерекше дарыныңыздың айғағы. Мұхиттай шексіз дүние жазу да үлкен қайраткерлікті, төзімділік пен еңбекқорлықты қажет ететіні сөзсіз. Ал сол ұлы еңбек жер шарының отыздан астам еліне тарап, сол елдердің тілінде сөйледі. Сіздің осы шығармаларыңыз арқылы әлем оқырмандары қазақ деген дарынды да қарымды, сөзге шешен, ойға жүйрік халық бар екендігін таныды.
Ұлы Отан соғысының қырғын майданының ортасында жау қайтарып, Аралдың тынысы тарылған ауыр шағында оған араша түсіп, Тәуелсіздіктің саф ауасымен тыныстаған қазіргі кезеңнің келбетін де көңілден өткізіп, өз оқырмандарыңыздың ортасында абыздыққа жеткен өмір жолыңыз кім-кімге де үлгі.
Сіз жазған дүниелер тек ұлтымыздың ғана емес, әлем әдебиетінің де ең құнды, ең көркем қазынасына айналды.
4
Құрметті, Әбдіжәміл Кәрімұлы! Біз – қалың оқырман – Қазақ халқы Сізбен мақтанамыз!
Сізге зор денсаулық тілейміз! Қаламгер қашан да оқырманымен бақытты. Сіз ең бақытты қаламгерсіз! Әлемнің түкпір-түкпіріндегі сансыз оқырмандырыңыздың және біздің Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің білім алушы және білім беруші оқырмандарының шынайы ықыласы Сізге шығармашылық шабыт, қаламыңызға қуат береді деп сенеміз.
5
АБДИЛЬДИН Ж.М.
Академик НАН РК
АБДИЖАМИЛ НУРПЕИСОВ – ВЫДАЮЩИЙСЯ ПИСАТЕЛЬ, ЖИВОЙ КЛАССИК СОВРЕМЕННОСТИ
Я близко познакомился с Абдижамилом Нурпеисовым во второй половине 70-х годов и с того времени до сегодняшнего дня тесно общался с этим замечательным человеком и выдающимся писателем.
Особенно большое значение в развитии наших отношений имело то, что в конце 1990-х годов он привлек меня к участию в работе возглавляемого им Пен-клуба, на мероприятия которого съезжались участники со всего мира. Мы с ним побывали в разных городах Казахстана, но самым ярким событием стала состоявшаяся в 2007 году поездка с участниками Пен-клуба в Северный Казахстан, где проходили встречи с читателями. Я был тогда занят своими депутатскими обязанностями, был Председателем комитета Сената, поэтому, для того чтобы принять участие в поездке меня надо было отпросить у спикера сената А.Абдыкаримова. Все сложилось удачно, меня отпустили, поездка состоялась. Вместе с Нурпеисовым и участниками Пен-клуба мы посетили Петропавловск, Кокчетав, Омск.
По дороге в Омск мы с Абдижамилом Каримовичем оказались в машине вдвоем. И за время поездки, около 2-х с половиной – 3-х часов, он поделился со мной воспоминаниями о своей жизни, рассказал о своем происхождении, детстве, юности, пережитых жизненных трудностях. Как оказалось, жизнь выдающегося писателя с самого начала, с самого раннего детства была нелегкой, полной сложностей и проблем. Он родился в доме довольно состоятельного человека, мать его была красивой, скромной женщиной. Позже отец взял вторую жену – токал, оказавшейся женщиной с властным, строптивым характером, всячески притеснявшей его родную мать, он ребенком видел переживания и страдания матери. Мать рано, совсем молодой ушла из жизни, Абдижамил маленьким остался с отцом, мачеха, у которой были свои собственные дети, его не любила. Это были первые детские переживания, первые пережитые ощущения несправедливости, нелюбви. И до конца своей жизни, даже после возвращения Абдижамила из армии, когда он уже сам смог помогать семье, у мачехи оставалось к нему негативное отношение.
6
Ко всем внутрисемейным страданиям ребенка добавлялись трудности и горести, которые испытал и переживал весь советский народ – голод, лишения, тяжелые годы сталинских репрессий. Таким образом, жизнь выдающегося писателя уже с детских лет была полна трудностей, он увидел ее не с парадной стороны, а с изнанки, видел разных людей, познал их настоящую суть. То есть с малых лет Абдижамил Нурпеисов встречал не только хороших людей, пережил не только радости, но сполна испытал предательство, несправедливость, потери.
Совсем юным, в возрасте 18 лет Абдижамил Нурпеисов был мобилизован в армию, ушел на фронт и прошел войну до конца. В своем первом романе «Курляндия», известившем о рождении нового писателя, он рассказал о страшных тяготах войны, кровавых боях и переживаниях человека, находящегося между жизнью и смертью. К этому времени он увидел жизнь не только мирную, но и военные трудности, испытав все тяготы на себе. После написания первого романа возникли трудности с его публикацией, у Нурпеисова в то время не было никакой поддержки. В первое время после войны он часто не знал, где и на что ему жить. Но все-таки с публикацией первого романа ему помогли такие прекрасные люди, как Сабит Муканов и др.
Во всех своих произведениях Абдижамил Нурпеисов описывает дореволюционную жизнь Казахстана, события после Октябрьской революции, военного и послевоенного времени. Художественному осмыслению жизни и судьбы казахского народа в эти переломные этапы истории писатель посвятил свою великую эпическую трилогию
«Кровь и пот», заслуженно получившую Государственную премию СССР в области литературы и искусства.
В творчестве Нурпеисова жизнь народа раскрывается через судьбы простых людей, переживавших сложные, трагические события ХХ века, в связи, с чем главная тема произведений выдающегося казахского писателя – нравственный выбор человека.
Писатель исследует человека в разных ситуациях и обстоятельствах, раскрывая его истинную сущность и подлинное содержание.
О главном произведении Абдижамила Нурпеисова «Кровь и пот»
написано очень много. Этот роман сразу же показал всем в СССР, что родился выдающийся писатель огромного, эпического масштаба.
Роман был встречен литературной общественностью с большим
7
энтузиазмом и восторгом, о нем много писали, роман экранизировали, и по сегодняшний день его заслуженно считают важнейшим достижением художественного творчества Нурпеисова.
Мне же хотелось специально и более подробно остановиться на последнем романе писателя – «Последний долг», который мне как философу очень близок. Тема романа – человечество и природа, погибающий Арал и деятельность человека, приведшая к этой страшной трагедии, это роман о любви и об извечной борьбе добра со злом. «Последний долг» представляет собой философское осмысление трагедии народа – гибели Арала, и на этом фоне автором решается главная проблема – проблема человеческого выбора, нравственного долга.
Писатель рассказывает о трагедии Арала: мелеет море, уходит рыба, обезлюдевают берега, и на этом фоне крушения природы, совершается гибель человеческой души, людей разъедает страшное зло – карьеризм, корысть, ложь, рушатся вековые нравственные устои. Исковеркана, извращена природа, так же исковерканы, изломаны судьбы людей.
В этом романе четко и ясно выписана система нравственных координат Абдижамила Нурпеисова, о «Последнем долге» сам писатель говорил: «Но почему-то мне хочется сказать, что, в общем- то, в этом романе – мой расчет с веком, со временем. В нем весь я»
[1].
Роман, прежде всего, интересен тем, что основная проблема, которая в нем ставится и решается, это проблема человека. Кто есть настоящий человек, что такое настоящая любовь, подлинное сострадание и добро. Как прекрасно показывает писатель, нелегко распознать, кто является подлинным человеком, подлинно мужественным, любящим, кто любит по-настоящему. Это не знают и не сознают не только окружающие, но даже сами люди, совершающие исключительно высокие, мужественные, целостные поступки.
Понять и осознать, кто есть кто, кто есть по-настоящему истинный человек, кто любит честно и искренно можно только в особой проблемной ситуации, что во всей своей ясности проявляется, когда человек оказывается в уникальной, пограничной ситуации, между жизнью и смертью. В такой момент, когда встает вопрос
8
«быть или не бытьстановится ясно, кто есть кто, до этого никто, даже сами герои это про себя не понимают и не знают.
Жизнь разнообразна и человек разнообразен, многолик.
Многообразие человеческого бытия обуславливает многообразие, уникальность и неповторимость каждой личности. Индивидуальность личности связана не только с его телесной уникальностью, а прежде всего с неповторимостью его души. Уникальность и неповторимость человека проявляются особенно ярко в критических ситуациях, в обычное время трудно распознать сущность, внутренний мир души человека. В жизни случаются такие ситуации, когда человек полностью раскрывается, проявляет свою сущность. Верно заметил А. П. Чехов, что иные люди живут вместе двадцать лет, но их положат в гроб совершенно чужими. Но также бывает, что один день стоит двадцати лет.
В этом плане большой интерес представляют размышления М.
Горького в рассказе «Ледоход», где писатель описывает переправу группы людей в город во время таяния льда. Они сильно рисковали жизнью, в любой момент могли оказаться подо льдом. И вот в этой опасной ситуации один из рабочих – Осип обнаруживает качества, которых раньше его товарищи в нем никогда не видели и не замечали. В момент опасности Осип вмиг преобразился, стал командовать, помогать всем, и вдруг все его стали слушать, на глазах у всех как бы «родилась» большая личность.
Проявление личностного характера, индивидуальности Осипа в уникальной ситуации М. Горький описывает следующими словами:
«Осип словно помолодел, окреп: хитровато ласковое выражение его розового лица слиняло, глаза потемнели, глядя строго, деловито;
ленивая, развалистая походка тоже исчезла ‒ он шагал твердо, уверенно… Бодрый голос Осипа вел людей за собою, точно на веревке: – Гляди под ноги зорче!»[2].
В этот момент Осип повел себя как настоящий герой, он преобразился, стал совершенно другим. «Показалось, что это не Осип, – лицо странно помолодело, все знакомое стерлось с него, голубые глаза стали серыми, он словно вырос на пол-аршина.
Прямой, как новый гвоздь, плотно сжав ноги, вытягиваясь вверх, он кричал, широко открыв рот: – Не крутись, не сбивайся кучей – башки поразобью!» [3]. То есть настоящие герои внешне не всегда проявляются, их истинный смысл и содержание раскрывается в
9
особых условиях и ситуации. Когда стоит проблема быть или не быть.
Перейдем теперь к анализу книги Абдижамила Нурпеисова
«Последний долг». Эту книгу художник долго писал, размышлял над ее проблемами, и она не сразу пришла к читателю.
Роман начинается с того, что два друга, только что окончившие школу, один долговязый, неуклюжий Жадигер, другой – шустрый, симпатичный, хорошо и бойко говорящий Азим познакомились на реке Сыр-Дарье с красивой девушкой Бакизат, стали друзьями.
Жадигер всегда уступал Азиму, сам считал себя во всем хуже друга, первенство всегда оставалось за Азимом. Азим и Бакизат понравились друг к другу, между ними возникло первое чувство.
Друзья поехали учиться в Алма-Ату, постоянно встречались, всегда были вместе. Про Азима и Бакизат все знали, что дело у них идет к свадьбе. Но влиятельный родственник Азима посоветовал ему для успешности своей будущей карьеры жениться на дочери видного чиновника. После чего Азим сделал свой выбор: он оставил Бакизат и остался жить в Алма-Ате. Покинутая и страдающая Бакизат нашла утешение в любви Жадигера, всегда восхищавшегося девушкой, они вместе вернулись в Кызыл-Орлу и вскоре поженились. Бакизат не любила Жадигера, но уважала его за верность и преданность.
Жадигер возглавил рыболовецкую бригаду на Арале, честно трудился, но как человек скромный, принципиальный и прямой часто становился объектом подтруниваний и задеваний отлынивающих от работы членов бригады. Однажды у бригады не было улова, рыба ушла в другое место, но поскольку образовавшийся лед был некрепким, на призывы Жадигера идти за рыбой, люди отказывались и сопротивлялись, его предложение не поддерживали. В этом тяжелом столкновении разных мнений и характеров вдруг дело дошло до того, что Жадигер вырвался и сам сел за трактор.
Нетвердый лед скрипел под гусеницами, все думали, что бригадир погибнет, но он изловчился и справился с задачей. Все члены бригады теперь другими глазами стали смотреть на Жадигера, они увидели и поняли, что за простой и неказистой внешностью их бригадира скрывается мужественный человек, способный совершать героические поступки, с этого момента рыбаки стали беспрекословно его слушать, поняли, кто есть кто. Простой, скромный трудяга
10
оказался человеком с огромной внутренней силой, умеющий решать сложные и тяжелые задачи.
Жадигер не стремился сделать карьеру, работал в море, возвращался домой обветренный, грязный, пропахший рыбой.
Бакизат в какой-то момент пришла к выводу, что, выйдя за него замуж, допустила большую ошибку, поскольку у Жадигера нет будущего, он всю жизнь будет пахать в рыболовецкой бригаде, а она – красивая женщина вынуждена будет прозябать вместе с ним. В это время в колхоз приехал добившийся больших успехов Азим – видный ученый, директор НИИ, академик. Азим и Бакизат встретились, в женщине вновь вспыхнуло прежнее чувство. Она поехала за ним в Алма-Ату, призналась в любви, и они договорились, что Азим заберет ее.
Когда Жадигер вернулся из экспедиции, жена призналась, что не любит его и уходит к Азиму. Азим приехал за Бакизат, но, чтобы добраться до стации они должны были пройти через морской перешеек. Случилось так, что в это время Жадигер поехал по своим делам в том же направлении. Внезапно испортилась погода, поднялся шквальный ветер, стало невыносимо холодно, а подходящей одежды на Азиме и Бакизат не было. Они оказались в тяжелейшей ситуации.
В это время забывший о своей обиде Жадигер без всякого злорадства бросился им на помощь. Он отдал свою теплую одежду Бакизат, стал отчаянно помогать, стремясь спасти Азима и Бакизат. Вдруг на середине перешейка некрепкий лед тронулся, стало невозможным оставаться на льдине. Перепрыгивая через образовавшиеся водные протоки, Жадигер всеми своими силами поддерживал Бакизат и Азима, и в конце концов с большим трудом ему удалось вытолкнуть Азима на берег. Жадигер пытался спасти и Бакизат, но сломал ногу, нога застряла между двумя льдинами, кроме того, обморозил руки.
Борясь со стихией, ценой невероятных усилий им удалось выбраться на берег, но Жадигер весь переломанный и обмороженный превратился в живой труп.
Азим вместо того, чтобы помочь Бакизат и Жадигеру, убежал, оставив их двоих наедине с трудностями. И в этот момент, когда Бакизат оказалась одна с обмороженным и истерзанным мужем, она наконец поняла, кто любил ее по-настоящему, кто смог пожертвовать ради ее спасения своей жизнью. В этой сцене Нурпеисов силой своего художественного описания глубоко задевает читателя,
11
вызывая в нем чувства сопереживания, сострадания, сочувствия и достигает колоссального напряжения. В этом романе Нурпеисов показал себя настоящим художником, глубоким психологом, истинным мастером слова.
За одни сутки Жадигер, председатель рыболовецкой бригады, работающей в усыхающем Арале, погубленном человеком ради
«большого хлопка», проживает свою жизнь заново, трагически заканчивая ее на льдине, на руках изменившей ему и раскаявшейся в своей измене Бакизат.
Писатель показывает, что Жадигер ничего не получил от жизни, он потерял Арал, жену, семью, и, наконец, жизнь. И эти потери произошли не только в силу его неуживчивого и принципиального характера, против Жадигера встала сама эпоха «Большого Человека»
с ее узаконенным лицемерием. Жадигер не научился приспосабливаться к правилам игры, он усвоил с молоком матери, что человек должен отвечать за каждый свой поступок на земле, за все оставленные им следы на жизненном пути.
Азим в противоположность Жадигеру олицетворяет «все современное зло». Жадигер сравнивает бывшего друга с чудовищем Кок-Огузом. В лице Азима автор подчеркивает живучесть зла, лицемерия, карьеризма. Трудяга и бессребреник Жадигер умирает на льдине, а вечный предатель Азим успевает выпрыгнуть на берег и убежать, бросив на произвол судьбы Бакизат.
Еще одно столкновение Жадигера с Азимом раскрывает их мировоззренческую и человеческую непримиримость. Уже началась трагедия Аральского моря. Жадигер, конечно, как все люди, жившие на Арале, воспринимал обмеление моря близко к сердцу, эта трагедия должна была волновать и Азима – уроженца района, вызвать у него чувство ответственности за родные места. Кроме того, он был известным ученым, директором Института, он мог с высоты своего положения бить в набат, обратиться в высокие инстанции, рассказывая о том, как в результате бездумной деятельности человека погибает Аральское море. А ведь это трагедия не только моря, но тысяч людей, связанных с ним своей судьбой, жизнью. Он должен был думать и переживать об этом, но Азим, как всегда, думал только о себе, думал о своей должности, карьере, принимал решения, угодные партии, тоталитарной системе. Вместо того чтобы защищать Арал, болеть за него душой, он выдвигает и обосновывает
12
чудовищные проекты о выращивании на обмелевшем дне Арала хлопка, что, с его точки зрения, приведет к еще большей выгоде для страны, чем рыба. Когда речь Азима услышал Жадигер, он решительно выступил против бывшего друга, обвинил его в том, что тот не думает о судьбе народа, о судьбе тысяч людей, живущих в этом крае, что он занят только собой. Но, правда, весовые категории Жадигера и Азима были неравными: с одной стороны, никому неизвестный простой бригадир, а, с другой – академик, видный ученый, гордость региона.
Разоблачение Азима, его эгоизма, себялюбия, его предательства по отношению к Аралу, землякам потребовало от Жадигера огромного напряжения духовных сил, но, к сожалению, многие его не поняли, даже Бакизат. Люди решили, что Жадигером движет зависть к успешному Азиму. На самом же деле, Жадигером двигало совершенно другое чувство – боль за море, природу родного края, за страдания и судьбы простых людей. В своем решительном противостоянии Азиму Жадигер опять-таки показал, кто есть кто, кто является подлинным патриотом, болеющим за людей и родину не на словах, а на деле. Такая открытая борьба дается человеку нелегко, только настоящие герои, воистину нравственные люди могут, не боясь последствий и непонимания окружающих, оставаться на своей нравственной позиции.
Я убежден, что в романе «Последний долг» Абдижамил Нурпеисов поднял большую, общечеловеческую проблему, интересную не только нашему читателю, но и всему миру, потому что здесь писатель отразил уникальные случаи и события, обнаружившие, кто есть кто, кто есть подлинный человек, что есть истинная любовь, сострадание, мужество, патриотизм. Эти проблемы решаются не просто, это не внешние качества и проявления человека, но его внутренняя подлинная сущность.
Абдижамила Нурпеисова делает выдающимся писателем то, что он не просто рассказал об экологической катастрофе, о случившейся трагедии на Арале, о людях, совершивших так или иначе свой нравственный и гражданский долг, хотя это само по себе важно и интересно, но тогда этот роман не стал бы высокой вершиной художественной литературы, а его автор не показал, не раскрыл бы себя как глубокий философ, тонкий психолог, выдающийся мастер слова, владеющий таким пером, умеющим создать такие характеры,
13
довести противостояние героев до такого колоссального напряжения, что у читателя от сострадания и сопереживания мурашки бегут по коже. Выдающийся мастер показал великую трагедию и заставил читателей пережить то, что пережили эти трое в тот страшный судный день на Арале. Искусство начинается там, когда, увидев поразившие его душу события, явления, художник передаст и расскажет о них так, что вызовет в человеке ответные страсти и переживания, заденет его за живое, встряхнет его душу.
Литература:
1. Анастасьев Н. «Небо в чашечке цветка»: Абдижамил Нурпеисов и его книги в мировом литературном пейзаже. Алматы: Олке, 2004.
2. Горький М. По Руси. М., 2008. С. 154 3. Горький М. По Руси. М., 2008. С. 155.
14
ЖОЛДАСБЕКОВ М.Ж.
Мемлекет және қоғам қайраткері, филол.ғ.д., профессор
А Б Ы З
Бүгінгідей кино, бейнетехниканың жоқтығынан әрі құнтсыздығымыздың кесірінен кезінде Мұхтар Әуезов секілді ұлыларымыздың не бір асыл сөздері жазылып алынбай қалды.
Сол кемшіліктің орнын толтырайын, еліміздің көзі тірі қайраткерлерін сөйлетейін, естеліктерін, толғаныстарын жазып алып кейінгіге сақтайын деген мақсатпен Еуразия университетінде телестудия ашқан едім.
Сол студияда – әдебиетіміздің классигі Әбдіжәміл Нұрпейісовті ғана жазып алыппын. Мен университеттен кеткен соң, әттең, осы бір пайдалы іс жалғаспай қалды.
Әбең 2003 жылдың 25-29 шілдесі аралығында бес күн бойы университет студиясына келіп жеті жарым сағаттық байтақ әңгіме айтып берген еді. Қасына Ақселеу Сейдімбекті отырғызып қойып едім.
Әбдіжәміл ағамыз ауызекі сөзге сараң, кірпияз, кез келген жерде сөйлей бермейтін, әркімге ашыла бермейтін томаға- тұйық, тұңғиық аспандай терең кісі-ғой, құданың құдыреті, сол жолы ағынан жарылып, шешіліп сөйледі.
Жеті жарым сағаттық бейнетаспаларды таяуда қайта қарап, рахат сезіміне бөлендім. Суреткерді жаңаша, өзге қырынан танығандай болдым. Абыз ағамыздың аузынан шыққан жауһар лебізді сыр сандықта сақтай бермей, екшеп, ықшамдап, желісін де бұзбай, қаз-қалпында қағазға түсіріп, көпшілікке ұсынған едім.
Ол материал «Егемен Қазақстан» газетінің қатарынан бес санында жарияланды. Мұның әдебиетіміз үшін де, Нұрпейісов мұрасын зерттеушілер үшін де пайдалы болатындығында күмән жоқ. Сол жеті жарым сағаттық бейнетаспаны, оның қағазға көшірілген нұсқасын Әбең тоқсан беске толған күні қолына тапсырдым.
Әбдіжәміл Нұрпейісов Қызылорда облысы, Арал ауданы, Құланды ауыл кеңесіне қарасты Үшкөң ауылында 1924 жылы 22 қазанда дүниеге келген. Мейіздей сары дала о заманда теңіздің түбі
15
болатын. Шағала шулап, көк толқын өкіріп, жағаны ұратын.
Ауылының іргесіндегі Беларан да баяғыда теңізге төніп жарланып, қарауытып тұрушы еді. Бұл күнде жортуыл жұтқан белгісіз батырдың қоналқыда ұмыт қалған шошақ бөркі секілді. Беларанның толқын соғар етегін Қаражар асты дейтін. Қаражар асты мен Үшкөң арасы таяқ тастам жер.
Күйі келген өгіздей өкіріп жататын Тұщыбас та жоқ бүгінде.
Өркештеніп, түйдектеліп жететін қарабауыр бұлт та ызым-ғайып.
Жым-жылас. Мігірсіз өлке. Ескі қыстау. Сиыр сүйкеніп сындырған пәкене терезелі үйлер бұрынғыдан бетер шөккен. Біразы белі кеткен түйеге ұқсап жатысы жаман... Арба сынығы, белтемір, мәшине балоны, қурап қалған қара ағаш... Үп еткен желмен азынай жылаған пұшық моржа. Қай жағынан қарасаң да құлазыған жұрт, елі көшкен қыстау.
Елу жылда ел жаңа, жүз жылда қазан. Қазіргі көзі тірі классигіміз Әбдіжәміл ағамыз – осынау құба дүз, сары жонда балдай тәтті балалық шағын өткізді. Шаңдақ жолмен жалаңаяқ шапқылап өсті.
Жасынан құйма құлақ зерек болды. Көз көрген кісілердің айтуынша:
күндіз кеудесінен ғана келетін терезенің алдында отырып, түнде май шамның кәрәсіні түгесілгенше кітаптан бас алмапты. Орта мектепті бітірер-бітірместен Ұлы Отан соғысы басталып, он жеті жасар Әбдіжәмілді әскерге алады.
Ұлы жазушылар өмір бойына өзін-өзі жазып өтеді.
Суық майдан суреті «Күрляндия» романында көз алдымызда қалқып тұрып алады. Мектеп қабырғасында жүрген кезінде тұтана жаздап өшіп тынған тұңғыш махаббаты – Зағипа бейнесінде, соңынан көкелеп хат жазып тұратын қарындасы Зейне, бозбала шағы тағдырдың қатал соққысына – Есей есімді солдатына арналған жазушы бейнесі – роман беттерінен қалқып шыға келеді. Жазушы көзіндегі соғыс – Есей көзіндегі соғыс. Бір-бірінен мүлдем айырғысыз мінез, болмыс дегеніңіз осы.
Романның беломыртқа – фабуласы жазушының санасында солдат окобы мен блиндажында-ақ пісіп жетіліпті. Көзбен көріп, көңілге сіңген жәйіт жылдам жазылды. Қыруар кейіпкердің басын құраған, төрт бөлімнен тұратын романның көлемі жиырма баспатабақтан асып жығылады.
«Сәбит Мұқановтың «Адасқандар», «Жұмбақ жалау», Мұхтар Әуезовтің «Абай» романындағы алғашқы екі кітабы (эпопеяның
16
екінші кітабы кейінше шықты), Сервантестің «Дон-Кихот»
романының қазақша аудармасы қол сөмкемізден түспеуші еді», - дейді жазушы естелігінде. «Күрляндияны» автор жиырма үш-жиырма бес жасында жазып, алғаш рет жиырма алты жасында – 1950 жылы басылып шығыпты. Сол кездегі мектеп баласымыз, сырты көкшіл, мұқабасы қалың кітапты қолдан-қолға тигізбей оқығанымыз есімде.
Ұлы Отан соғысының тұтас панорамасын адам тағдыры арқылы көкірекке сіңіре баяндап беру, эпикалық кең тыныс, шалқар шабыт, құнарлы тіл – шығарманы шүу дегеннен оқылықты етті.
Роман екі қасиетімен ерекшеленді. Бірі: түрлі ұлт өкілдерінің шынайы, типтік бейнесі. Соғыстан кейінгі көп әдебиеттер естелік жанрында жазылды. Кеңес жауынгерлерін баяғының батырларынша суға салса – батпайтын, отқа салса – күймейтін ержүрек етіп суреттеу бел алды. «Күрляндиядағы» қазақ Есей, орыс Долгушев, татар Хиззатулин, латыш Шоцикас, қайсы бірін айтасыз, жанама кейіпкерлер аса мол, кәдуілгі ішіне қан қатып ызаланатын, ажалдан қорқатын, бәзбір түнде елін, отбасын ойлап көз ілмей шығатын – көн қатса қалыбына дегендей, көнтерлі қалпында көрініс табуы – шығарманы әрі шынайы, әрі қызықты етті. Кітаптың екінші ерекшелігі: тіл құнары еді. Сол кездегі біраз кітап басына тартса аяғына, аяғына тартса басына жетпей жататын кедейдің көрпесіндей тақыл-тұқыл, болады, қояды, бара жатыр, келе жатыр баянымен жазылатын. Әбдіжәміл алғашқы шығармасымен-ақ кең тынысты, жағаны өкіріп сүзіп жататын теңіз толқынындай әрі ілкімді, әрі ырғағы, екпіні мол қазақы шұрайлы тілі шығарманың шоқтығын биіктете түсті.
Жазушының былайғы өмір жолы замандастарының көбіне ұқсайды. Жиырма сегіз жасында әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік университетін бітіреді. 1956 жылы Мәскеудегі екі жылдық әдебиет институтын тамамдайды. Қазақстан жазушылар одағында әдеби кеңесші. 1959-60 жылдары «Жұлдыз» журналының бас редакторы. 1993 жылдан бері Қазақстан жазушылары ПЕН- клубының Президенті қызметін атқарып келеді.
Осы күні екі сөздің басын иіп сөйлем құрастырғанның бәрі кітап шығаратын болды. Кітап шығарғанның бәрі – жазушы аталады.
Аталы сөзіміздің қадірін түсірдік. Бос сөзге айналдырдық. Бас-аяғы жоқ естеліктерді сапырып жаза беретін болдық. Бұрындары елге жазушы шықты десе – көреміз, қолын аламыз деп алдынан шығушы
17
еді. Халықтың көкейіндегісін тап басып сөйлейтін, халықтың төрдегі төресі де, құлы да осылар еді. Не нәрсені болсын жүрекке орап жазатын, жүректің сөзін айтатын.
Қазір қарадай қорланасың. Жазатыны жүректің сөзі болмаған соң, сөздің қадір-қасиеті түсті ме, кім біледі, кім көрінген жазғыш болып алды. Халықтың құлы емеспіз, жұлдызымыз!.. жұлдызымыз жанбай жүр!.. қолдаушымыз болмай жүр дейтіндер көбейді. Елге күлкі, есекке таң болдық өстіп жүріп.
Ол кезде мемлекет тарапынан жазушыларға қамқорлық ерекше еді; қаламақы, пәтер беру, жазушыға жағдай жасаудың жөні бөлек еді. Ешбір жазушы кеңселерде, бастықтың алдында телміріп отырмайтын. Қадірлейтін. Бірден төрге шығатын. Жазушылардың да, Жазушылар Одағының да беделі биік еді. Бүгінде саны өскенімен, жазушылардың да, Одақтың да беделі қалмай барады. Көбісінің аңдығаны – өсек, баққаны – сөз, іздегені – шатақ. Газеттердің бетінде қызыл кеңірдек болып айқайға атан қосып, ала шапқын жасап жүретіндер де сол жазушылар. Болмайтын нәрсеге дауласып, бір- бірімен жауласып, қадірлерін кетіріп алды. Елді дүрліктіріп, ұлтты, тілді саудаға салып, саясатқа айналдырғанды шығарды. Ақын- жазушыларымыздың мұншалықты төмендегінін көрген емеспіз.
Жазушыларымыздың беделі, әсіресе, осы нарық заманында төмендеп кетті. Нарық қоғамға, руханиятқа неге қызмет етпеуі керек?
Рухани құндылықтарымызды неге мансұқ етуіміз керек?
Жазушылық, ақындық қасиет кім болса соның басына қона салмайды. Ол-дағы Алланың адамға берген сыйы, бағалай білуіміз керек, халық арасынан шыққан дарындарды қадірлей білуіміз керек.
Әдебиет сонда ғана дамиды.
Егер кезінде Әбдіжәміл Нұрпейісовке Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Ілияс Омаров секілді қаламгерлер соншама көңіл бөліп, қамқорлық жасамаса, Нұрпейісов деген жазушының болмауы да мүмкін еді. Онда «Қан мен тер» де,
«Соңғы парыз» да жазылмас еді.
Сәбит Мұқанов үлкен бір алқалы жиында Әбдіжәміл Нұрпейісов жайында: «Менің қазақ әдебиетінде 20 жыл бойы күткен адамым енді келді» деп көпшіліктен сүйінші сұрап, жар салған екен. Әбділда Тәжібаев та жылт етіп көрінген жас ақындарға батасын беріп, бағыт сілтеп жүруші еді. Бүгінде ондай жанашырлық та, бауырмашылық та азайып кетті. Биліктің тізгінін ұстаған азаматтар да руханияттан
18
алыстап кетті. Қалай дегенде де ұлттың тұтқасы да, ұйытқысы да – жазушылар, ақындар, ғалымдар екенін, әрқашан оларға қамқорлық керек екенін мемлекет ұмытпауы керек.
Билік пен интеллигенция тізе қосып, ынтымақтаса тірлік еткенде ғана елдің де, ұлттың да, тілдің де бағы жанады.
Өз ойымша жазушылық – Алла берген өнер нығметін іске асырушы, қалың елге қасиетті қадым лепесті сөзбен жеткізуші!
Жаратқан Ие кісі жүрегіне сөз кепиетін қондырып, дарын сыйлаған соң – сол дарын нығметін халқына, оқырманына қайтарар мұрсат та береді. Қызметін көрсетіп қалар уақыт бұйыртады деп ойлаймын. Мінеки, Әбдіжәміл ағамыз Ұлы Отан соғысының сұсты жылдарын Есей болып жүрегіне сіңіріп, өзі де есейді, оқырманын да есейтті. Өткен ғасырдың екінші жартысында өзге жұрт қайта құру, Американы басып озу, ғарышпен үн қатысу деп дүрлігіп жатқанда – бұл ағамыз туған жер топырағында жүріп-ақ өтіп жатқан ұлы өзгерістерді хатқа түсіруге кірісті. «Қан мен тер» трилогиясын бірінен соң бірін жазып бітіре бастады.
Бұл жылдары қаламгер Еламан кейпінде жанкештілік жазатайым халді басынан өткеріп, «ауыздығымен су ішті, етігімен су кешті».
Үміт пен күдіктің жүгін арқалады. Қызыл төңкерістің от жалынына күйіп шықты. Еламан тағдыры, сол өрттен қалған түбіртекке келеді.
Ал, құм арасына тастай салған жақұт секілді мөлдіреген Арал теңізі ше. Беларанның кезіне шыға келгенде күншығыс беттен бұйра толқынды үлкен теңіз жалтырап жатушы еді. Жоны күдірейген Беларан, шағырмақ күн астында жарқыраған көк теңіз – буланып аспанға ұшқан, ақшағыл сортаңға айналған, Беларан аласарып төбешік боп қалған. Жұтау деген осы емес пе.
Өзінің туған өлкесі Аралдың тартылып бара жатқанына алғаш қабырға қайыстыра жазды. Одақ баспасөзінде, «Огонек» журналында жанайқайы үзбей естіліп жатты. Сонда да әдебиетші қауым Арал тартылып бара жатқанда Нұрпейісов жұмған аузын ашпады деп қарадай күйдірді. Өткен ғасырдың 50-60 жылдарындағы ел өміріндегі, адам табиғатындағы елеулі өзгерістер туралы оңды-солды жазылып жатқан шығармаларды оқып қаламгер ащы дәрі ішкендей ылғи қабағын аша алмай жүретін.
«Біздің бір ағамыз маңайдағы көлтабанның қалың біткен құрағын көріп, әбден балбырап бабына келсін, шалғымды шар болаттай қайрап келіп, жас нәрестенің қарын шашын алғандай ғып әдемілеп
19
орып алам деп жүргенде – олақ біреу орақ салып, ала-құла етіп кеткенін көріп: «Қолынан келмейтін найсаптың есіл құрақты арамдап кеткенін қарашы», - деп күйіп-пісуші еді. Әдебиетте де сондай найсаптар көбейіп барады», - деп күйініп, үнемі күйзелетін. Әбекең алақолдыққа, олақтыққа жан-тәнімен қарсы болды, сөйлеп жүрді, күреске шықты. Енді істемегенді істеді деп қарадай күңіренген бақталастары халтураға қарсы сөзін, күресін құлағына ілмей...
істегенін істемеді, алақолдыққа ден қойды деп күйдірді... «Қан мен терде» ұлтының басына төнген қиын халге аз да болса себім тие ме деп әлеуметтік өшпенділік өртіне араласып, өмірі зая ұрпаққа айналған – Еламан мен Қален тірі жүрсе де – тірідей қара жердің астына көміліп, өз көздеріне өздері құм құяды. Біресе ана еркекке, біресе мына еркекке көңілін бұрып бейбақ сергелдеңге түскен ару Ақбала қасіреті – тек әйелдік қасірет емес, бағы ашылмаған қазақтың тағдыр-талайы, пұшайман тіршілігінің куәсі еді. Күрделі шығарманың астарын ашып сараптауға салғырттық танытқанымыз да рас. Тәуір сөзімізді де аядық, жүректе сақтап келдік.
Ең қиыны: уағында тәп-тәуір әңгімелерімен көрініп, кейінгі кезде өз шығармаларынан қолы шығып қалған Юрий Казаковтың аудармашылық дарынын ашып, қазақтың ағыл-тегіл шұрайлы тілін орысша сөйлеткені адыра қалып; қазақ сыншылары: «Қан мен тер»
орысша аудармасында ғана құлпырып ашылды десе; орыстың бәзбір бейауыздары: орыс қаламгерінің ғажайып дарыны қазақ Нұрпейісовтің ортақол шығармасының шоқтығын биіктетті деп көкіді. Мұндай кеселді сөзді ағамыз қаперіне де алған жоқ, құлағына да ілмеді. Қайсарлығы жеңді.
Қаламын қатты ұстап жазуға жүгінді. Қанық бояулы қазақ тұрмысын орыс орманының арасынан келген орыс түгілі мынау деген қазақ қаламгерлері айна-қатесіз суреттей алмас еді. Шығарма бірауыздан жақсы бағаланды. Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылды. Ілік іздеушілер індете түсті. Сол кездегі Одақтық жазушылар ұйымының басшысының аты-жөні Нұрпейісов романында жағымсыз кейіпкер болып кетіпті. Арызшылар соны да сөз ғып Мәскеуге арыз түсірді.
Аралда балық сатумен айналысқан Марков есімді көпес болғанын анықтап, құжат табылды. Ақырында романға дербес сыйлық бергізбей, мәртебелі сыйлықты сол бойынша қойылған пьесаға бұйыртты.
20
Күпінің аш битіндей жабылған сынға, арызға қыңқ еткен Нұрпейісов болмады.
Жазушының бір қасиеті – өзінің діттеген мақсатына, көздеген межесіне жетпей тынбады. Жолда кезіккен кедергіні, әдеби оппоненттерінің ой-пікірін, басылым беттеріндегі артық айтып, кем түсіп жататын сыңаржақ сыни мақаланы ешқашан елең етіп, жүрегіне жүк етпеді. Өз бағытын, өз ұстанымын алдына отшырақ етіп ұстады.
Баяғының жұлдызшы көріпкелі секілді сөз керуенінің бұйдасын ұзарта тартып шеберліктің келешек көкжиегіне қашан жеткенше тыным таппады. Романдары басылған сайын өңдеумен болды. «Қан мен тер» он бес рет басылса, жазушы соның бәрін де ерінбей қайта- қайта редакциялаумен келеді.
Жазушы қаламынан ұзақ жылдарғы терең толғаныс, табанды ізденістен «Соңғы парыз» дүниеге келді. Кешегі кер замандағы Еламан, Тәңірберген, Ақбала кешкен сергелдең енді келіп, мына теңіз ортайып, көңіл көншіген шақта Жәдігер, Әзім, Бәкизат болып қайта тірілді. «Дәп кешегінің қайта айналып соққан толқыны секілді. Бәз баяғы дұрыс жүріп, жөн сөз ұғып жүрдік дегеніміз бос сергелдең боп шықты. Өз-өзімізден түтіндей бықсып, көзге күйік, көңілге жүк боп жүр екенбіз. Жоқты бар қыламыз деп жүріп, бардың өзінен айырылыппыз. Жасадық дегеніміз – жасампаздық емес, жерге қарағандық болып шықты. Малданып жүргеніміз – махаббат емес, беті жылтыр ұрғашының қойын жылытуы екен. Әділетке жеттік дегеніміз – әлімжетіктің әуресі ғана. Өзгеден қалған қаңсық – өзегімізді талдырған таңсық. Өзгеріп бара жатқан өзіміз бе, әлде өзегін бермейтін өмір ме? Баққа тойымсыздық, атаққа тойымсыздық, дәулетке тойымсыздық... бәріміздің желкемізден түспей дүние тіршілігін бір уыс қылып қусырып бара жатқан кеселге ұқсады.
Бір-бірімізді аяқтан шалдық. Ғайбат сөйледік. Қанағат, мейірім азайып барады. Кеше екі бірдей дүниежүзілік соғыс ашып, дүниені уысымда ұстаймын деп астамшылдық пен алауыздыққа тізгін берген батыстың киген таз кепешін енді біз киіп қалмасақ игі. Осы астамшылықтан, осы алаңғасарлықтан қазіргі көзі тірі жүргеніміздің бәрі: бірі – аз, бірі – көп, сауы жоқ» - дейді Жәдігер кейіпкеріміз.
Осыншалық астарлы ой тарқатқан роман жарыдан аса зая тағдырлар туралы философияға табан тірейді. Кешегі жаһандық соғысты бастан кешірген Хэмингуэй, Белль, Ремарк, По өздерін зая ұрпақпыз, сол соғыста баз кешкен ұрпақтың үніміз деп егілмеп пе еді.
