N E W S
OF THE NATIONAL ACADEM Y OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SER IE S O F SO C IA L AND H U M A N SC IEN C ES
ISSN 2224-5294 https://doi.org/10.32014/2020.2224-5294.56
Volume 2, Num ber 330 (2020), 194 - 201 УДК 78.03
МРНТИ 18.41.09
А.Ж . ^ а зту F а н о в а 1, А Д . О м а р о в а 1,
Р .0 . С там Fазиев2, Б.Н . А к и м ж ан о в1, Е.Е. Ж а м ан б а л и н о в 1 1М. Эуезов атындагы Эдебиет жэне eнер институты, Алматы, Казакстан;
2Курмантазы атындагы Казак улттык консерватория, Алматы, Казакстан.
E-mail: [email protected], [email protected], [email protected], [email protected], [email protected]
ЖАЬАНДЬЩ ДЭУ1РДЕГ1 МУЗЫКАЛЬЩ КУНДЫЛЫКТАР
Аннотация. Макала жаhандык дэуiрдегi музыкалык кундылыктарта арналган. Бул кундылыктардын дэстYрлi eнермен сабактасатыны баршага аян. Сонын бiрi - Арка эншшк eнерi. Арка eнiрiнде эн eнерiнiн туын бекем устантан эншiлер катары аз болтан жок. Олардын бастауы сонау жаугершiлiк замандардаты сал- серi утымымен сабактасып жатыр. Сол сал-серiлердiн катарында есiмi елге танылтан Акан серi Корамсаулынын eмiрi мен шытармашылыты ерекше орынта ие. Акан серi Корамсаулы шытармашылытынын зерттелуiнде музыкалык-теориялык туртыдан арнайы жазылган енбектердщ жоктыты такырыптын eзектiлiгiн айкындай тYCтi.
Акан серi, Акжiгiт Корамсаулы (1843-1913) - Х1Х тасырдын аяты мен ХХ тасырдын басында eмiр CYрген акын, эншi-композиторлардын ен тандаулы eкiлдерiнiн бiрi. Сал-серiлердiн Отаны болып саналатын Кeкшетау жерiнiн Yлкен Коскeл мекешнде (казiргi Кeкшетау облысы, Володар ауданында) шамамен 1843 жылы дуниеге келген (1913 жылы сол жерде кайтыс болтан).
Акан серi казактын эншшк eнерiн кэсiби дэрежеге кeтерiп, классикалык Yлгiдегi туындылар шытарды.
Эндерi такырыптык жатынан алуан тYрлi. Поэтикасы халыктын дэстYрлi поэзиясымен Yндес. Эуенiне эуездшк, ыртактык-интонациялык байлык, iшкi кайырым YЙлесiмдiлiгi, лирикалык нэзiктiк тэн. Эншь композитор туындыларынын сипаты образды-поэтикалык кeркемдiгiмен, эсерлшпмен, халыктын дэстYрлi eнерiнен eзек алтан тамырластытымен дараланады.
Зерттеу жумысында Акан сершщ колтанбалык ерекшелiгiн айкындай тYсетiн «Алтыбасар», «Балка- диша», «Кулагер», «Макпал», «Шэмшiкамар» эндерiнiн шыту тарихы нактыланып, тылыми-танымдык тал
дау жасалды.
Тушн сездер. эн, сал, серi, лирика, поэтика, мазмун, текстология, суарыпсалма, арка дэстYрi, аймактык ерекшелiк.
К 1ркпе. Онер зерттеушiлерi казактын халык эндерiн, халык композиторларынын шыгармаларын аймактык, орындаушылык ерекшелштерше, жаграфиялык орналасуына карай эртYрлi мектептерге жiктейдi. Солардын б1р1 - Арка эн ш ш к eнерi. Бул аймактык жагынан елiмiздiн Ш ыгысымен уласып жаткан жерлерд^ Орталык Казакстаннын, СолтYCтiк Казакстаннын бiраз бeлiгiн алып жатыр. Бурын жалпылама аталып келсе, кейiнгi уакыттарда eнер саласын зерттеп жYрген мамандар осы eнер ошактарын eз iшiнен жштеп, бiрнеше топка бeледi. Белгiлi eнер зерттеушiлерiнiн пiкiрiне CYЙенсек, калыптасу кезещне карай, Кызылжар, Кeкшетау, Баянауыл, Каркаралы - Ку eнiрi, Токырауын, Акмола - Коргалжын, Атасу - Жанарка болып жетiге бeлiнуi тиiс.
Арка eнiрiнде эн eнерiнiн туын бекем устанган эншiлер катары аз болган жок. Олардын бастауы сонау ж аугерш ш к замандардагы сал-серi угымымен сабактасып жатыр.
Сал-серi - б1р бойына eнердiн бiрнеше тYрiн жиган эмбебап тулга. Ол ел шетiне жау келгенде, колды майданга бастап карсы шыгар колбасшы болса, бейбiт кYндерде ел-журтты рухани азыктан- дырып, кeнiлiн кeтерiп, «жыгылганга демеу, CYрiнгенге CYЙеу» болар жанашыр, жомарт, мэрт адам
194
р е тв д е суретгеледг Сал-сершердщ бейбгг кездегi ац аулауы, кус салуы, ат YЙретiп баптауы, кез- келген нэрсеге талгаммен карауы, адамдардыц муц-муктажына ортактасуы, iлiм-бiлiм жагынан да елдщ алды болып туруы, жалпы сол кезендеп халыктыц дYниетанымын кецейтш кана поймай, кейiнгi урпактыц да осы ш м н ен нэр алып, рухтанып куш бYгiнге дейiнгi каншама киын-кыстау заманнан тутас улт болып аман-есен шыгуда танымдык жагынан бiрлiкте, тутастыкта болуына эсерiн тигiздi. Арка енiрiндегi сал-серш к касиетгердщ барлыгын бойына сiнiрген тулгалар тарихтан ойып турып орын алды.
БYгiнгi бiздiн заманымызга аты мен шыгармашылыгы жеткен сал-серiлiктiн жаркын екiлдерi - Бiржан сал, Акан сер^ Мустафа БYркiтбайулы, Жаяу Муса, ЖарылFапбердi Жумабайулы, Fазиз Файзоллаулы, Yкiлi Ыбырай, ИманжYсiп Кутпанулы, Балуан Шолак, Шашубай Кошкарбайулы, Естай Беркiмбайулы, Тэуке Мустафаулы, Мэди Бэпиулы жэне т.б. Соныц iшiнде, Акан серi Корамсаулы шыFармашылыFыныц зергтелуiнде музыкалык-теориялык турFыдан арнайы жазылFан енбектердiн жоктыгеын ескерсек, осы макаланыц езектiлiгi айкындала тYседi.
Эдiстер. Акан серiнiн эндерiн зерттеуде Fылыми-танымдык эдю пайдаланылды. 0ндердi талдау барысында отандык Fалымдардын этнографиялык, музыкалык-теориялык, iргелi ецбектерi колданылды. Атап айтатын болсак, А. Затаевич [1], А. Жубанов [2], Б. Ерзакович [3], А. Байгаскина [4], К. ЖYзбасов [5], А. Темiрбекова [6], Б. Каракулов [7], С. Елеманова [8], А. Байбек [9] жэне т.б. Акан серi эндерш щ тандаулы Yлгiлерi « ¥л ы даланыц кене сарындары» атты антологияFа ендi [10].
Зерттеу нэтиж есь Акан сер^ А к ж т т Корамсаулы (1843-1913) - Х1Х Fасырдын аяFы мен ХХ Fасырдыц басындаFы акын, эншi-композиторлардын ец тацдаулы екiлдерiнiн бiрi. Сал-серiлердiн Отаны болып саналатын Кекшетау жерiнiн Yлкен Коскел мекенiнде (казiргi Кекшетау облысы, Володар ауданында) шамамен 1843 жылы дYниеге келген (1913 жылы сол жерде кайтыс болFан).
Акан жасынан халыктыц энi мен кYЙiнен сусындап, езше дейiнгi эншiлiк дэстYрдi бойына и щ р ш ескен. 0уел i ауылда, содан соц КызылжардаFы Уэли (Ахметуэли) молдадан окытан. 16-17 жасынан енер жолына тYCкен.
Аканныц талантына таFзым ететiн Элiбек деген досы езiнiн жанына балаFан «КараторFай»
атты кыран кусын калткысыз кенiлмен сыЙFа тартады. Сайрат деген тереден Басарала атты тазыныц бауырын жаца кетерген кYшiгiн алып, ендi бiр жакын жора-жолдасыныц «Кекжендет»
деген болат топшылы каршы^асын колына кондырады. Осылайша жолдасына жуFымды, халкына кад1рл1 серi Акан - жYЙрiк ат, кумай тазы, кыран бYркiгтi ж ш т султанына айналады.
Акан серi шыFармашылыFында эйел бейнесiне арналFан эндер ерекше орын алады. Бул эндерде эйел затыныц эдемi керiк-келбетi Fана жырланып коймайды, сонымен бiрге олардыц акылы мен парасаты, жан дYниесiнiн сулулы^ы мен адамгершiлiк касиегтерi де эспеттеледь
«Алтыбасар» энiнде - CYЙгенiнен айрылу, кайтып оралмайтын махаббат каЙFысы, арман- тiлектiн кезден бул-бул ушуы суреттеледь Акын осы бейненi сомдауFа дарыны мен кабiлетiн сарп етiп, езгеше бiр эн шыFарFан. Акан серш щ эндерiн жинап, зерттеген К. ЖYзбасовтыц айтуынша,
«Алтыбасар» энiнiн табиFаты халыкта кенiнен колданылатын «коштасу» жанрына бiр табан жакын.
Бул энде композитор тYрлi эн жанрларын бiр арнада утымды уштастыру эдiсiн колданFан. Эуеннщ кец тыныстылыFы, аукымдылыFы, дауыс екпш ш щ езiне тэн куатты келуi, кемейден кYмбiрлеп шыFар ырFак YЙлесiмдiлiгi энге ерекше сипат берш тур жэне коштасу сипатындаFы лирикалык эндердiн Yздiк Yлгiлерiнiн бiрi.
«Балкадиша» - Акан серi шыFармашылыFындаFы назды да, сазды эндердiн бiрi. Эн ете Yлкен дыбыс аукымын кажет етпесе де, эуеш адамды езiне ерiксiз баурап ала кояды. Эннiн шыFу тарихы, мэтiнi туралы кецес кезiнде ойдан куралFан «ацыздар» ете кеп. Бiрак, оныц негiзгi шындыFы - мынау. Акан алпысты алкымдап калFан шаFында, ел аралап жYрiп, Карауылдыц Жаулыбай тармаFынан тарайтын ауылына келiп токтайды. Ауылда шiлдехана болып жатыр екен. Сершщ келгенш естiп, Аканды той иелерi сонда шакырады. Эдетте ондай жиын тойда серiнiн касына бiр кыз отырып, iлтипат бiлдiрiп, жаFдайын жасап отырады. Ал, бул жолы бiраз жаска келiп калFан Аканныц касына отырудан кыздар кашкактап, бас тартады. Бул ел аузында Акан серi туралы алып-кашпа сездердiн кещнен етек алFан тусы едi. Аканныц киялFа берiлiп, жын-перiлермен катысы барын алFа тартып, жас кыздар серщен Yрейленген. Акын да, кыздар да ездерш жайсыз сезiнiп, отырыстыц б ерекес кашкандай болады. Сол кезде ауылдаFы Ш экейдiн Ыбырайы деген кiсiнiн он алты-он
жетш ердеп кызы Балкадиша осы жайттан хабардар болып улгерш едг Оны э к е с Ыбырай шакыртып алып: - Балам, Акан агацныц жанында отырып курмет керсет! Аканнан сез калады, - дейд1. Муны еспген кыз эке акылын тыцдап, той болган уйге Аканды «агалап» жаркылдай юрш, серш1 томага- туйык калпынан сер тл тш , дур сшюнд1ред1. Той соцынан карындастыц назды кылыгы мен еркелшне к е ц ш теб1ренш, толкыган Акан агалык ыкыласпен домбырасын колына алып, той басындагы жайтты естен шыгармай турып, тосын б1р эн бастайды. Yй толы кыз-кыркынныц баганагы ютерш беттерше баскандай, бэршен Балкадишаныц абыройын асырып, дэрежелеп, атын елмес-ешпес ем1ршецд1кпен казак ел1нщ терт бурышына тугел жайган эн жауЬары осылай жаркырап туады. Бул энде ешкандай ертенген махаббаттыц болуы мумюн емес. Ондай гашыктык энше балап журген ш юрлердщ барлыгы кецес кез1нде мэтшш редакциялап, езгерю енизудщ салдарынан туындаган.
Каз1рп куш дау тудырып журген: «Дегенде Балкадиша, Балкадиша, Куйеущ сексен бесте шал Кадиша» сынды жолдары - сол солакай саясаттыц сойылын соккан эрекеттердщ жемю1. Он кешпкер1 - Кадиша, Сулеймен деген т е к т атаныц баласымен бас косып, улкен эулеттщ босагасын аттаган. Yш кыз жэне ею улдыц анасы атанып, 1953 жылы ем1рден еткен.
Бул эн «эуеш жагынан ел ш1нде бурыннан калыптасып, айтылып келе жаткан лирикалык- турмыстык эуендерге уксас, сонымен б1рге оныц ыргактык-интонациялык курылымы кецшд1 би сипатымен де ерекшеленедь Ал, мундагы секста интонациясы энш ькомпозитордыц творчестволык ой елегшен, ецдеушен еткен орыс халкыныц лирикалык эндерш щ стилше жакынырак».
«Кулагер» - Акан сер1 шыгармашылыгыныц шыцы. Поэтикалык мазмуны жагынан арнау елецге жатады. Акан ес1м1мен кашанда косарлана айтылатын э й г ш Кулагерд1 Ахмет Жубановтыц жазуында Ш екетай деген юсщен б1р ат, б1р сиыр жэне жиырма бес сом акшага сатып алады.
Акмола мен Кекшетаудыц арасын калыц керей мекендейдь Сол керейде пац Нурмагамбеттщ э к е с Сагынайдыц асы болады. Б1р жагы Торгай, Ыргыз, б1р ш е т Аягез, Каркаралыга дешн, одан Кереку, Баянга дешн, б1р ш е т Кекшетау, Кызылжарга дешн сауын айтылып, сол аска шакырылады.
Бэйгеге Акан Кулагерш косады. Аста кашыктыкка катысты ерепс шыгып, акыры аттарды елу шакырым кашыктыкка айдайды. Аска Сармантай, Мурат жактан Батыраш, Котыраш деген агайынды ею юсшщ бэйге бермей журген кос бозы да келш косылады. Олар сыншыларын жiберiп, Кулагерд1 сынатады. Канатты кус болмаса, терт аякты айуанды оздырмайтындыгын естген соц, агайындылар акылдасып, бэйгеге ат коспай калуды намыс керш, Кулагерд1 елтруге беюнедг
Бэйгенщ алдын бермей оза шапкан Кулагерд1 Батыраш пен Котыраштыц ацдуга койган адамдары кутш турып, екпе тустан косыла кетш, урып жыгып, белш узш е л тр е д ь Аста ею агайынды тецдш бермей кетедь Акан сер1 Кулагершен айырылып, ез женш е кете барады. Намыска булыккан Алтай-Карпык, Атыгай, Карауыл елдер1 жиналып таракты Борамбай биге келедь Би оларга жауласуга асыкпай, Батыраш, Котыраштыц алдынан тагы б1р етуд1 усынады. Баргандарды ею агайынды аягына да отыргызбай шыгарып салады. Ашулы кайткан топ елге келген соц, Алтай- Карпыктыц елшен 1500 адам жинап барып, Батыраш пен Котыраштыц елш шауып, Кулагерд1 е л тр ге н елдщ ею адамын е л тр е д ь Сонымен, Батыраш, Котыраш Акмола мен Кекшетаудыц арасындагы калыц керейге ат шаптырып кемек сурайды. Бутан Сагынайдыц Н урмагамбет: «Б1з бармаймыз. М енщ экемнщ асында булш шыгарып, жазыксыз жануардыц канын т е к т . Тшмд1 алса, Аксары, Курсары, Матакай, Самай елдер1 Батыраш, Котыраштыц бул бэлесше косылмайды» - д е п т . Керейден кемек болмаган соц, Батыраш, Котыраш Борамбай биге хабар салып, осы мэселеш ш еш ш беруш етш едь Борамбай к е т с е д ь Кектемде мамыр айында Кекшетаудыц кунгей бетше ею акбоз уй тш л ш , алты арыс Орта Ж уздщ эр руыныц билер1 бас косады. Сонда Борамбай мынадай бил1к айтады:
«Тулпар мен суцкарга бага жок. Тулпардыц куны - тулыбы толган алтын тшлэ болады. Сондай тулпарды е л тр ге н ею адамга кун жок. Батыраш, Котыраштыц кос бозы екеу1 ею жылкыныц орнына Кулагерд1ц кунына теленедЬ> - дейд1. Осы б и л ш т алты арыстыц билерк «Кос бозды Кулагердщ кунына бершсш дегеш эдш бил1к болды» - деп таркасыпты.
Кулагердщ казасы жалгыз Аканныц гана трагедиясы емес, ел трагедиясына айналады.
«Кулагер» эш тыцдаушысына драмалык монолог р е тн д е эсер етедг Автор езш щ к у ш ш ш т сэтш терец психологиялык сез1ммен жетюзе бшген. Ж октау с т а т м е н айтылатын бул эн композитордыц табиги талантыныц аркасында халыктык тупнускадан едэу1р жогары дэрежеге кетершш, керкемдш д ец гей бшк шыгармага айналган.
--- 1 9 6---
«Майда коцыр» - Аканныц шыFармашылыFындаFы эйел образына арналFан лирикалык жанрFа жататын эн. Бул эннщ бiзге жеткен, эншшер жиi айтып журген мэтiнi бойынша карастырсак, мундаFы Акан серi езш щ «Майда коцыр» энiн «Азияныц Барысы к ^ а р л ы билеушi Эмiр-Темiрге арнады» деген шюр шындыкка жанаспайды. Белгiлi жазушы, зергтеушi Медеу Сэрсекенiн ел арасынан кенекез карттардан жинаFан дерегi бойынша эннщ накты тарихы былайша ербидь
Акан дYлдYл, бул эндi Х1Х Fасырдын аяFында 27 елдi жаулаFан билеушiге емес, езiнiн замандасы Эмiр Темiрге арнаFан. Ол - атакты шонжар Ш орман бидiн немересi; Баянауланыц Аккелiн болысындаFы ауылында мусылманша сауат ашып, Омбы каласында бiрнеше жыл орыс мектебiнде бiлiмiн кетерген, яки, ез заманыныц алдынFы легiне шыккан бiлiмпаз азамат. Оныц некелi косаFы - Шокан Уэлихановтыц туFан m id Сакыпкерейдiн кызы, есiмi - Бэдотулжамал, ерекше сулу жан. Акан серi Корамсаулы осы бойжеткенге ерекше Fашык болFан. Кыз да Акандай енерлi жiгiтке «кет эрi»
болмаFан сынды. Акан сол сулуFа арнап казiр де дYЙiм журтка мэлiм «Актоты» энiн шыFарады.
Алайда, казакшылык жол-жоба жещп, БэдиFул сулу Шорманныц кен ж ес Эужанныц ауылына узатылады. Сiрэ, сулу калындыFын кимаFан тэрiздi, Акан серi сол жазда БаянаулаFа iздеп келш, жас отаудыц тура езiне токтайды. Эмiр-Темiр серi конаFын бiр ай курметтеп, ерекше кутедi, екеуi бiрiн- бiрi тYсiнiп, акырында кушак айкастырып, емiрлiк дос болып айырылыскан-мыс. Сол ауылдан аттанарда серi «Майда коцыр» энш шыркап, осы энiмдi ерл>зайыпты екеуiне байладым, бакытты болыцдар!» деген-мю. Ш ынында да осы тартудыц бастапкы жолы «Жiгiгтiн падишасы Эмiр Темiр»
деп басталуынан-ак, оныц жер-жаЬанды кан каксаткан эскери колбасшыFа емес, енер-бiлiмiмен ез катарынан озFан азаматка арналFанын ацдау киын емес. Бул о к е а н ы жазушы езi жинаFан деректермен беютедь
ЖоFарыда айткан жайт 2008 жэне 2010 жылдары жарык керген Серш Жаксыбаевтыц «Каржас урпактары» жэне аFайынды Д.Бiлэлов пен Б.Бiлэловтын (екеуi де Шорман бидщ бертiнгi перзенттерО
«Каржас шеж1ресЬ> кiтаптарында накты жазылFан. Сол ютаптарда Эмiр Темiр Шормановтыц окыс ауырып, жiгiт шаFында кенеттен опат болFаны жазылFан. Оныц артында ею перзент - Нариман, Аспандияр (осы ж т т Кецес заманында ауыл шаруашылы^ыныц аса iрi Fалымы атанFан, фамилиясы Шорманов) есiмдi екi бала жэне бiр кызы калыпты. Олардыц да урпактары есш-енген.
М.Сэрсеке осы деректерге академик КИ .Сэтбаев туралы БаянаулаFа жш барып, сол елдiн тарихын казып жургенiнде кезiккен. Ол Сейiтовтер мен Шормановтар эулетшщ бертiндегi шерлi тарихын аркау етiп, (2014 жылы жарык керген 8 томдык «ШыFармалар жинаFыныц» 2-то мы) деректi хикаят жариялаFан.
Акан серi Корамсаулын соншама кызыктырFан Бэдотулжамал сулудыц бергi, Кецес заманындаFы таFдыры мYлдем аянышты. 1928 жылFы казак байларын кэмпескелеу кезiнде баянауылдык белсендшер оны турмеге камап, «Шорман бидщ эу л ет тыккан кымбат казынаны сен бшесщ, соны керсетесщ ...» деп, кYнi-тунi дYрелеп, кайран сулу акырында турмеде мерт болFан.
БэдиFулжамалдын эменгерлiк дэстурi бойынша косылFан ерi - Ш орман бидщ нем ерес Сэдуакас мырза Мусаулы. Сол ерiнен ол 1901 жылы кыз бала керiп, есiмiн Нафота атайды. Ол да шешесiндей сулу, ерке кыз атанып ержетiп, Омбы шэрiнде орысша окыFан. Осы сулудыц с ^ ш косылFан ерi - есю зиялы, Том университетiн 1916 жылы тэмамдап, адам дэрiгерi мамандыFын игерген, Алаш партиясыныц белсендi мушесi Асылбек Сейiтов. Ол Баянаулада, Каркаралыда дэртер болып ецбек еткен соц, 1923-1937 жылдарда ШыFыс Казакстан облысыныц денсаулык сактау белiмiн баскарFан.
Амал не, ол да сол кездеп «Халык жауларын iздеу» нау-канында екi ш гамен бiрге атылFан. НафиFа сулу сол казаны кетере алмай, журек талмасынан мерт болFан. Тэубе дерлiк гэп: оныц Роза жэне Клара есiмдi ею кызы аман калып, Ш ормановтардыц тэрбиесiнде есiп, бертiнде отбасын курFан.
Макпал кыз есiмiмен аталFан бул «Макпал» энiнде бiрiн бiрi жаксы керген кыз бен жiгiгтiн, ата дэстур салтыныц эсерiнен (алдын-ала куда тYсiп кою) косыла алмаFан жаFдайы бейнеленедi. Бул эннiн тарихына катысты белгiлi музыка зергтеушiсi Ахмет Жубановтыц дерегiне CYЙенетiн болсак,
«Макпал» энш «Балкадиша» энiнiн туFан шаFымен байланыстырады. Бул эндi Акан Fашыктык сезiмiнен шыFарFан десек, кателесемiз.
Себебi, «Балкадиша» Акан сершщ алпыс жас шамасындаFы шыFарFан энi екендiгiн, эрi ол кездерде басында каЙFы орнаFан сершщ емiрi киындаFан уакыты екендiгiн ескерсек, бул шюр орынсыздау. Себебi, бул кезецдерде серiнiн атка мiнiп алып, елдi аралауы сирек болFан. Бiр жаFы ел арасынан белiнiп, жыракта, камыс арасында мылкау улымен оцаша бiр курке тiгiп алып сонда турып
жат^ан кез^ Ол уакытта ел арасында А^ан жайлы «жын-першщ ^ызымен кушактасады екен» деген алып-^ашпа эцпме тараган Ke3i. Сондай жагдайдагы сершщ ел арасына еркiн араласып, бурынгыдай домбырасын ^олына алып, ^ызды ауылды аралап жYPуi ^исынга келмейд1 Бiрак академик айщ ан тусшште мынадай б1р тагы болжам бар. Ол - «Муныц бэрi де А^анныц ез басынан е т п деуге тагы болмайды» деген сeзi. Бул ецщ шындывда бiр табан жа^ын. Э й ткещ эннщ шыгуына байланысты академик айщ ан уа^ыт дэл келген куннщ е з в д е А^ан сершщ бул эндi бас^а жанныц тагдырына
^аратып айтуы эбден ^исынды. 0 р i мундай жагдай халыщ композиторларында кептеп кездеседi.
Ягни, кещ л ^имас адамдарыныц, CYЙгенiне жете алмай журген жандардыц атынан да кей кездерi енерпаздар эн шыгарып берген.
Ш ыгарманыц мiнездемесiне келсек, академик муны былай деп суреттейдi: «Ма^пал» - терец сырлы, iшiнде муц да, урей де, арман да, еюшш те бар эн. Бiрак, бул айщ андарга ^арап, эндi зарлы деп тусшбеу керек. Муц мен зардыц, ^айгы мен Yрейдiц шыгармашылыгында Yлкен айырмалары бар.
«Ма^пал» - мелодиялыщ дамуы зацды, тыцдаган адамга эсерi кYштi, лирикамен к;атар, драмалыщ э л е м е н т т ^ де бар эн. 0сiресе, дарынды халыщ композиторларында кездесетiн кейбiр музыка дыбысын кeтеретiн тустар «Ма^палды» керкемдеп тур. Аманда ол жиi кездеспейдь Бiра^ керек жерiнде тацгаларлыщтай тауып ^олданады. Бiреулер «Ма^палды» Ыбырайдiкi (Сандыбайулы) дейдi.
Бiра^ музыкалыщ кейпiне Караганда, А^анныц шыгармасы екендiгi сезiледi». Осы жерде ^оса кететш тагы б1р ДYние, ол - басында ^айгысы бар адамныц ^андай кeцiлдi эн айтса да оныц бояуы езгерш, муцмен eрiлiп шыгатындыгында (Буган мысал ретiнде То^бай эншiнiц eмiрi мен эн айту мэнерi туралы естелiктердi келтiре кетуге болады). Осындай б1р кeцiлсiздiк пен муц А^анныц осы эншен а щ ы н бЫ нсдк
М а к д ал
Акан cepi Корамсаулы Орындаган Ж усш бек Елебеков Б а й с а л д ы , нэз1К J = 56
А - л ы с -тан а т - т е р - л е - Tin кел - ге - шм - де. Ей, Мак-пал
кы-рын - да - май бер - мен ка - ра - ай - лай - л!м,
Ли - ла - ла - л а - ли - ла - л а - лай - ау.
«Ш эмшщамар» - гашыщтыщ эн. Кыздыц есiмiмен аталатын бул шыгармада А^ан серi гашыщтардыц басынан ететш кYЙдiц ец б1р нэзiк тустарын, жай адамныц ^анш а толганса да тiлi жетпейтш жYрек тYкпiрiндегi жан сырын шебер суреттейдь Барлыщ сал-серiлерде гашыщтыщ эш бар. Бiра^, А^анныц «Ш эмшщамары» сол гашыщтыщ эндерiмен салыстырмалы тYPде нэзш тш жагынан ерекше керкем шыгарма екендш н кeремiз.
Энде «лирик а^ын кептеген метафораларды, эпитет пен тецеулердi, параллелизм жэне бас^а да баламаларды шебер пайдалана бiлген. М унда а^ын поэтикалыщ тiл кeркемдiгiне музыкалыщ- интонациялыщ эр берш, хас шеберлiктiц Yлгiсiн танытады».
^ о р ы т ы н д ы . ^аза^ты ц музыка мэдениетiнде сал-сершер гумыр кешкен кезец «Алтын гасыр»
болып саналады [11]. Сол заманныц iрi тулгасы А^ан серiнiц шыгармашылыгы элi зерrтеулердi талап етедi. Э н ш ш к, а^ындыщ, композиторлыщ eнердi бiрдей мецгерш, аталган салалардыц
--- 1 9 8---
эркайсысында ешпес 1з калдырган, с е р ш к курып, ел курметше беленген Акан казактыц эн ш ш к енерш кэс1би дэрежеге кетерш, классикалык у л п д еп туындылар жасай бшд1. Акан сер1 эндерш щ такырыбы кеп кырлы жэне сан алуан, эуеш жагынан эуезд1, ыргактык-елшем1 кубылмалы, кайырымынында сал-сершер шыгармашылыгында кездесетш алексикалык сездер мен буындар колданылады. Ойел бейнесше арналган эндершде лирикалык нэз1кпк бар.
Аканныц эндер1 Казакстан композиторларыныц шыгармашылыгынан да кец орын алган.
Композитор Е.Г. Брусиловский «Кулагер», «Балкадиша» эндерш кез1нде «Жалбыр» операсына колданса, «Балкадиша» такырыбына Д.Д. Мацуцин, С. Мухамеджанов ездерш щ вариацияларын жазды. «Макпал», «Сырымбет» эндер1 F. Мус1реповтыц «Акан сер1-Актокты» пьесасында (1941 жылы жазылган) пайдаланылды. Ал С. Мухамеджановтыц «Акан сер1-Актокты» операсы (либреттосы F. М ус1реповтш) Акан сер1 ем1рше арналган туынды. Акан серш щ эндер1 К. Ж узбасовтыц курастыруымен «Мацмацгер» деген жинак тур1нде жарияланды (1988). Сершщ ем1р1 мен тагдыры туралы 1лияс Ж ансупров «Кулагер» поэмасын, Сэкен Жун1сов «Акан серЬ>
романын жазды. М. Оуезов «Казак халкыныц эпосы мен фольклоры» атты зерттеу ецбег1нде Акан серш щ акындык енер1н жогары багалап, оныц жел жетпес ж уйрш не арнаган «Кулагер», кыран бурк1т1не арнаган «Кекжендет» эндерш жоктау елец1не жаткызган.
А.Ж. Казтуганова1, А.К. Омарова1,
Р.О. Стамгазиев2, Б.Н. Акимжанов1, Е.Е. Жаманбалинов1 1Институт литературы и искусства им. М.О. Ауэзова, Алматы, Казахстан;
2Казахская национальная консерватория им. Курмангазы, Алматы, Казахстан МУЗЫКАЛЬНЫЕ ЦЕННОСТИ В ЭПОХУ ГЛОБАЛИЗАЦИИ
Аннотация. Ценностно значимые образцы в казахской культуре, как известно, напрямую ассоцииру
ются с традиционным народно-профессиональным искусством. В контексте изучения музыкальных ценностей в условиях глобализационных изменений в статье охарактеризовано песенное искусство Сары- Арки (Центральный Казахстан).
Подчеркнем, что певцов, достойно представляющих традиции Сары-Аркинского региона, немало. Генезис их творчества - в эпохе вражеских набегов, поскольку институт салов и серэ напрямую связан с этими трудными временами. В числе наиболее известных и легендарных личностей - Акан Сери Корамсаулы, жизнь и творчество, имя которого, вызывая интерес, востребованы и сегодня. Предпринятое обращение к его насле
дию, осуществленное в музыкально-теоретическом плане в ситуации отсутствия специально посвященных ему работ подчеркивает свою актуальность и своевременность.
Ахан серэ, Акжигит Корамсаулы (1843-1913) - казахский композитор, один из лучших представителей певческого искусства конца Х1Х - начала ХХ века. Родился в 1843 г. в селе Улкен Косколь, в Кокшетау, считающемся по праву родиной салов и серэ. С раннего возраста впитывал в себя народные певческие и инструментальные традиции. Сначала обучался в ауле, затем в Кызылжаре у муллы Уали (Ахметуали), а в 16-17-летнем возрасте избрал путь творчества.
Большое место в жизни певца занимали питомцы, преподнесенные поклонниками его таланта в знак признания. Так, друг Алибек подарил беркута по имени Караторгай, торе Сайрат - щенка тазы, также был
«посажен» ему на руку ястреб Кокжендет. Благодаря уважению друзей, почету в народе, Ахан, обладавший необыкновенным дарованием, а также редкими по своим характеристикам «спутниками жизни» - быстроно
гим конем, охотничьей собакой, ловчими птицами - становится «султаном жигитов».
Своим поэтическим даром и композиторским талантом Ахан оставил неизгладимый след в каждой из этих сфер. Будучи удостоен большой чести у современников, он довел певческое искусство до высот профессионализма, создав произведения, ставшие классикой казахской культуры.
Темы песен Ахана серэ многогранны и разнообразны. Их стилистика созвучна народной поэзии, мелодиям присущи ритмико-интонационное богатство, «изящество» огранки, лирическая природа и нежность. Произведения певца-композитора отличаются не только «корнями», глубоко уходящими в искусство традиционного пения, но и образно-поэтической «живописью», «элегантностью». В творчестве автора особое место занимают песни, посвященные женскому образу, в которых воспевается прекрасный внешний облик, ум и рассудительность, красота внутреннего мира, нравственность и человечность.
Песни Ахана опубликованы в сборнике «Манмангер», составленном К.Жузбасовым (1988). О жизни и судьбе серэ Ильяс Жансугуров написал поэму «Кулагер», а Сакен Жунисов - роман «Ахан серэ». Мухтар
Ауэзов в научном исследовании «Эпос и фольклор казахского народа», высоко оценив поэтическое искусство Ахана серэ, песни «Кулагер» и «Кок жендет», посвященные быстроногому скакуну и гордому ястребу, относит к жанру «жоктау».
Песенное творчество Ахана занимает значимое место и в произведениях композиторов Казахстана. В свое время Е.Г. Брусиловский использовал широко известные песни «Кулагер», «Балкадиша» в опере
«Жалбыр» (1935), на тему «Балкадиша» свои вариации написали Д.Д. Мацуцин, С. Мухамеджанов. Песни
«Макпал», «Сырымбет» были использованы в пьесе Г. Мусрепова «Ахан серэ - Актокты» (1941). Опера С. Мухамеджанова «Ахан серэ - Актокты» (либретто Г. Мусрепова) - произведение, всецело посвященное жизни выдающегося творца.
В статье представлены лучшие образцы его песен - «Алтыбасар», «Балкадиша», «Кулагер», «Макпал»,
«Шамшикамар», история создания и текстологический анализ которых позволили показать особенности индивидуально-авторские особенности Акана серэ. Так, «Шамшикамар» - любовная песня. В сочинении, названном именем девушки, Ахан серэ мастерски передает самые нежные моменты тех чувств, что испытывают влюбленные, те душевные тайны в глубине сердца, которые простой человек, как бы ни старался, передать в словах не сможет. Все салы и серэ создавали любовно-лирические песни. Однако
«Шамшикамар» - это своеобразное художественное творение, выделяющееся среди других своей необычайной нежностью. В песне умело использовано множество метафор, эпитетов, параллелизмов и др.
Это - высокий пример мастерства, в котором художественность поэтического языка приобретает достойный музыкально-интонационный облик.
Ключевые слова: песня, сал, серэ, лирика, поэтика, содержание, текстология, импровизация, аркинская традиция, региональная специфика.
A.Zh. Kaztuganova1, A.K. Omarova1,
R.O. Stamgazyev2, B.N. Akimzhanov1, E.E. Zhamanbalinov1 1M. Auezov Institute of Literature and Art, Almaty, Kazakhstan;
2Kurmangazy Kazakh National Conservatory, Almaty, Kazakhstan MUSICAL VALUES IN THE AGE OF GLOBALIZATION
Abstract. Valuable examples in Kazakh culture are known to be directly associated with traditional folk professional art. In the context of studying musical values in the globalization changes conditions, the article describes the song art of Sary-arka (Central Kazakhstan).
It should be emphasized that there are many singers who adequately represent the traditions of the Sary-arka region. The genesis of their work is in the era of enemy raids, since the Institute of sals and sere is directly related to these difficult times. Among the most famous and legendary personalities is Akhan sere Koramsauly, whose life and work are still in demand today. The attempted appeal to his legacy, carried out in musical and theoretical terms in the absence of works specifically dedicated to him, emphasizes its relevance and timeliness.
Akhan Sere, Akzhigit Koramsauly (1843-1913) - Kazakh composer, one of the best representatives of singing art from the late XIX- beginning of XX centuries. He was born around 1843 in the village of Ulken Koskol, Kokshetau region, which is considered to be the birthplace of sal-sere. From an early age, he grew up in the environment of the folk singing and instrumental traditions. At first, he studied in the aul, then in Kyzylzhar and learned from mullah Uali (Akhmetuali), from 16-17 he was involved in creativity.
A great place in the life of the singer was occupied by pets, presented to him by fans as a sign of respect of his talent. His friend Alibek presented a golden eagle Karatorgay, a tore Sairat presented a puppy, and also a hawk Kokzhendet was «placed» on his arm. Thanks to the respect and reverence of his friends and the people, Akhan, who possessed extraordinary talent and rare «life partners» - a fast-legged horse, a hunting dog, and hunting birds, becomes the «Sultan of Jigits».
Due to his poetic gift and composing talent, Ahan left a significant mark in each of these areas, the contemporaries honored him, and he brought singing art to high professionalism, creating works that became classics of the Kazakh culture. The themes of the songs of Akhan Sere are multifaceted and diverse - poetics is in tune with traditional folk poetry, and his melodies are full of rhythmic and intonation richness, harmony and lyrical tenderness.
The works of the singer-composer are characterized by figurative and poetic painting, «elegance», rooted in traditional folk art. The songs dedicated to the female image occupy a special place in the creative works of the author, in which he praises not only the beautiful look, but also the mind, discretion, richness and beauty of the inner world, morality and humanity.
200
Ahan’s songs were published in the collection «Manmanger» compiled by K. Zhuzbasov (1988). Ilyas Zhansugurov wrote the poem «Kulager» about the life and fate of sere, and Saken Zhunisov wrote the novel «Akhan sere». Mukhtar Auezov in the scientific study «The Epic and Folklore of the Kazakh People», highly evaluated the poetic art of Akhan Sere, the songs «Kulager» and «Kok zhendet» dedicated to the fast-footed horse and proud hawk, and referred them to the «joktau» genre.
Akhan’s songs occupy a significant place in the creativity of the composers of Kazakhstan. E.G.Brusilovsky used the songs «Kulager», «Balkadisha» in the opera «Zhalbyr», on the theme «Balkadisha» D.D. Matsutsin, S. Mukhamedzhanov wrote their variations. The songs «Makpal», «Syrymbet» were used in G. Musrepov’s play
«Akhan sere-Aktokty» (written in 1941). S. Mukhamedzhanov’s opera Akhan Sere-Aktoty (libretto by G. Musrepov) is a work dedicated to the life of an outstanding creator.
The article presents the best samples of his songs - «Altybasar», «Balhadisha», «Kulager», «Makpal»,
«Shamshikamar», where history and textual analysis allowed to show the features of individual author's peculiarities Akhan sere.
«Shamshikamar» - is a love song. In the composition which was named by the girl’s name, Akhan sere skillfully transmits the tenderest moments of the lovers’ feelings, those spiritual secrets which are deep in the heart, that a simple person, no matter how hard he tries, can’t express by words. All sal and sere created love-lyric songs.
However, «Shamshikamar» is a kind of artistic composition that is distinguishing among others in its extraordinary tenderness. Many metaphors, epithets, parallelisms, etc. are skillfully used in the song. This is a high example of excellence, in which the artistic poetic language acquires a worthy musical-intonation appearance.
Keywords: song, Sal, Sere, lyrics, poetics, content, textology, improvisation, arkanian tradition, regional specificity.
Information about authors:
Kaztuganova Ainur, Candidate of Art Sciences, M. Auezov Institute of Literature and Art, Almaty, Kazakhstan;
[email protected]; https://orcid.org/0000-0003-1248-2759
Omarova Aklima, Candidate of Art Sciences, Associate Professor, M. Auezov Institute of Literature and Art, Almaty, Kazakhstan; [email protected]; https://orcid.org/0000-0002-8681-2207
Stamgazyev Ramazan, «Honored Artist» of the Republic of Kazakhstan Associate professor, Kurmangazy Kazakh National Conservatory, [email protected]; https://orcid.org/0000-0003-0723-4929
Akimzhanov Bakhtiyar, Junior researcher of the Department “Musicology”, M. Auezov Institute of Literature and Art, Almaty, Kazakhstan; [email protected]; https://orcid.org/0000-0002-0989-3955
Zhamanbalinov Ernat, Junior researcher of the Department “Musicology”, M. Auezov Institute of Literature and Art, Almaty, Kazakhstan; [email protected]; https://orcid.org/0000 -0001-9251-3054
REFERENCES
[1] Zataevich A.V. (2004). 1000 songs of the Kazakh people. Almaty. (in Russ.).
[2] Zhubanov A.K. (2002). Zamana Bulbuldary (Kazakh singers-composers, singers-ferformers). Almaty. (in Kaz.).
[3] Erzakovich, B.G. (1955). Folk songs of Kazakhstan. Almaty. (in Russ.).
[4] Baigaskina A. E. (2003). Rhythm of the Kazakh traditional song. Almaty. ISBN 9965-00-909-0 (in Russ.).
[5] Akhan seri. (1988). Manmanger: songs. Edition 2. compiler and editor K. Zhuzbasov. Almaty. (in Kaz.).
[6] Temirbekova A. Z. (1996). Aitys and its musical basis // East-West: dialogue of cultures. Reports and presentations of the II Intern. symposium's. Part 2. Almaty, Pp. 303-310. ISBN 5-7667-3183-3 (in Russ.).
[7] Karakulov B.I. (1973). Local features of the fret organization of the Kazakh song melos: dissertation author’s abstract on competition of a scientific degree of the candidate of art criticismon specialty 17.00.02 - Musical art. Almaty. (in Russ.).
[8] Elemanova S.A. (2000). Kazakh traditional song art. Almaty. ISBN 5-7667-0138-1(in Russ.).
[9] Baybek A.K. (2009) Arka Song style in context of Ethno solfeggio (courses at university): dissertation author’s abstract on competition of a scientific degree of the candidate of art criticismon specialty 17.00.02 - Musical art. Almaty. (in Russ.).
[10] Ancient motifs of the great steppe: the Anthology. In three volumes. (2019). Vol. 1: Musical folklore. Traditional song art / Executive editor Kaztuganova A.Zh. Almaty: Brand Book. ISBN 978-601-7218-36-2 (in Kaz., Russ., Eng.)
[11] Tatkenova S., Omarova A., Kaztuganova A., Kuzembay S. (2019) Traditional musical culture of Kazakhstan at the turn of the centuries // Opcion, Ano 35, Regular No.21: 531-546 ISSN 1012-1587/ISSNe: 2477-9385 (in Eng.).