Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан
OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SERIES OF SOCIAL AND HUM AN SCIENCES
ISSN 2224-5294
Volume 3, Number 313 (2017), 76 - 79
UDC: 330.6501
A. Dogalov, N. Dosmaganbetov, B. Kairanbekov
L.N.Gumilyov Eurasian National University, Astana, Republic of Kazakhstan, dogalov [email protected], [email protected], Kairanbekov [email protected]
ECONOMIC VIEWS OF SMAGUL SADVAKASOV ON THE DEVELOPMENT OF EDUCATION
A bstract. The paper shows the main economic ideas of distinguished national politician and true patriot of Kazakh nation in 20-30-s of the XX century, Smagyul Sadyuakasov. The results of analysis of scientific and social- political proceedings, practical organizational activity in the field of enlightenment and education of a young Soviet Republic testify his enormous contribution into the development of economic conception in Kazakhstan.
Keywords: education, science, technical development, material interests.
ЭОЖ: 330.6501
А.Н. ДоFалов, Н.С. ДосмаFанбетов, Б.О. ^айранбеков
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразиялык улттык университет, Астана к., Казахстан
СМАГ¥Л СЭДУАЦАСОВТЫЦ АГАРТУШЫЛЫЩТЫ ДАМЫТУ БОЙЫНША ЭКОНОМИКАЛЫЦ КЭЗЦАРАСТАРЫ
Аннотация. Макалада ХХ-гасырдын 20-30-жылдарындагы казак халкынын мемлекетпк, саяси кайрат- керi жэне шынайы патриоты Смагул Сэдуакасовтын негiзгi экономикалык идеялары карастырылган. Жас кенестiк республиканын агартушылык жэне б ш м берушiлiк саласындагы гылыми жэне публистикалык енбектерiн, тэжiрибелiк кызметiн талдаудын нэтижелерi онын Казакстаннын экономикалык ой-пшрлершщ дамуына коскан Yлесiнiн зор е к е н д т н керсетедi.
ТYЙiн сездер: бiлiм, гылым, техникалык даму, интенсификация, материалдык кызыгушылык.
Карастырылып отырган гасырдын аягында Х1Х-гасырдын екiншi жартысынан жэне ХХ-гасырдын ба- сында буржуазиялык катынастар самодержавиелiк империянын улттык шеткерi аймактарына, сонын ш щ де, казак елкесiнiн территорияларына да енш, нык орныга бастады.
Сол кезендеп казак когамынын жекелеген ел билеушшершщ жогарыда керсетiлген элеуметпк- экономикалык алгышарттары мен адылга конымды шешiмдерi казактын кернектi зиялы кауым екiлдерiнiн тутас бiр санлактарын тэрбиелеуге мYмкiндiк бердг
Нак сол казактын либералды-демократиялык кернекп зиялы кауым екiлдерiнiн ыкпалымен жэне Ресейде басталган тенкерiстiк-демократиялык езгерiстердiн эсершен аса жаркын мемлекет жэне когам кайраткерi, еткен гасырдын кайгылы 20-шы жылдарында казак халкынын мYДдесiн жанкештшкпен кор- гаган, жас Смагул Сэдуакасовтын (1900-1933 жж.) дуниетанымдык кезкарасы калыптасты. Дала елкесiнiн, туган халкынын элеуметпк-экономикалык жанаруынын мэселелерi онын жiгерлi, эрi тенкерiстiк багыт- талган кызметiнде орталык орынды алды.
С.Сэдуакасовтын экономикалык кезкарастарын карастыра отырып, онын бала тэрбиелеу, жалпыга ортак бiлiм берудi енпзу, ересек халыктын арасында сауатсыздыкты жою, б ш м жогары кэсiби мамандарды даярлау, сонымен катар, оларга камкор болу мэселелерш зерттеудегi идеялары мен тэж1рибелш кызметiн ерекше атап етуге болады. Мунда, бiрiншiден, ол езiнiн к эаб и -бш м алушылык элеуетiн эркашанда кетеруге умтылгандыгын ерекше атап еткiмiз келедi. Мэселен, 1923 жылы республиканын Бас жоспарында жогары
76
ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2017 лауазымдык кызметп аткара отырып, езшщ И.Сталинге жазган хатында Мэскеуде жогары б ш м алгысы келетiндiгi женiнде баяндайды. Бiрак, ол орталык билiк тарапынан колдау тапса да, Ф.Голощекин баскарган республика басшылыгы оны Кенес мемлекетiнiн астанасына окуга ж1бермеу Yшiн барлык жагдайды жасады.
Екiншiден, онын экономикалык кезкарасында жэне тэжiрибелiк кызметiнде казактарды агарту мэселе- лерi болды. Халыктын агартушылык ю н ол ез халкынын элеуметпк-экономикалык есуiне жэне дамуына кол жетшзу Yшiн жасалатын ен негiзгi жагдайлардын бiрi деп санады. 1919 жылдын езiнде-ак, жас тулга Смагул
«Ауыл кажеттiлiктерi» деген макаласында былай деп жазды: «Ауылдын ен канагаттанд^1рылмаган каж еттш п - ол агартушылык. Олсыз далада ешкандай жаналык енгiзу мYмкiн емес. Сондай-ак, бiлiм алусыз к^1ргыз (казак - авторлар) халкынын эл-аукаттылыгын жаксартуга багытталган неше тYрлi iс-шаралар да адылга конымсыз болып табылады» [1, 6 б.].
в зш щ гылыми енбектервде, баяндамаларында жэне эдеби шыгармаларында ол Казакстандагы бiлiм беру жYЙесiнiн дамуына Yнемi назар аударып отырады. Мэселен, халыктык агарту комиссариатынын комиссары С.Сэдуакасов халыктык бiлiм беру кызметкерлерiнiн съезiнде езiнiн «Казакстандагы халыктык агарту мэселелерЬ) атты баяндамасында агартушылык жумыстардын н еп зп Yш мiндетiн айкындап бердi:
- бiрiншi - енбеккерлердi сауат ашуга YЙрету, сол аркылы олардын мэдени денгешн кетеру;
- екiншi - енеркэсш, ауыл шаруашылыгы жэне мемлекетпк мекемелер у™н бiлiктi кадрларды, мамандарды даярлау;
- ушiншi - улттык нысаны бар жэне социалистiк мазмуны бар енбеккерлердiн мэдениетiн кетеру Yшiн кажеттi белгiлi бiр мэдени денгей мен бiлiмi бар улттык кадрларды даярлау.
Казакстандагы агартушыл^1кты дамыту мэселелерш шешудi ол бYкiл халыктык жэне жалпы мемлекеттiк iс деп есептедг «... оку жумысы, онын ойы бойынша - бул халыктык агарту комиссариатынын гана iсi емес.
Ол барлык кенеспк уйымдардын кызметiмен байланысты, онын жемiсi барлык халык шаруашылыгынын дамуына, ендiрiс куралдарын, ендiргiш куштер мен мYмкiндiктердi кебейтуден тэуелдi болып табылады» [2, 196 б.].
Мемлекетпк кызметте эртурлi лауазымды аткара отырып, сонын iшiнде, халыктык агарту комисса- риатын баскара отырып, С.Сэдуакасов халыктык б ш м беру уйымдарын (мектептердi, техникумдарды, Казак педагогикалык институты) гимараттармен жэне курылыстармен, оку куралдарымен жэне кернеш куралдар- мен, окулыктармен жэне гылыми эдебиеттермен, оку куралдарымен жэне баска да барлык кажеттшермен камтамасыз ету бойынша накты iс-шараларды кабылдады. Халыктык агартудын болашак комиссары жергiлiктi бюджеттен агартушылык iсiне 35% келемiнде акша каражатынын белiнiп отыруына кол жетшздг Олардын орындалуы мен игерiлуi жешнде туракты тYPде мониторинг жургiзiп отырды [2, 156 б.].
С.Сэдуакасовтын жылдар бойгы экономикалык кезкарастарындагы келесi бiр аса манызды жагдайды да атап еткен жен. Ол б ш м беру саласынын жумыскерлерi туралы эрдайым ойлап отырды, ейткеш, олардын халкынын болашак дамуына косатын Yлесiн тYсiндi жэне жогары багалап отырды, олардын енбек кызметiнiн Yлесiне эл-аукаттылык денгейiнiн сэйкес келш отыруы ушiн тырысып бакты. «Алайда муFалiмдердiн енбекакысы темен болып отыр, Калаларда аула сыпырушылардын ездерi муFалiмдерге караFанда кеп акша алады. Олардын айлык табыстары милиция кызметкерлершщ, ауыл кенестерiнiн, баска да барлык кызметкерлердщ алатындарынан темен болып табылады» - деп, ол Yлкен тебiренiспен толFанады. 0рiкарай ол мынаны айтады: «Менiн сейлеген сездерiмдi муFалiмдерге акша саудалау Yшiн деп тYсiнуге болмайды.
Мен тек кана эдiлеттiлiктi талап етемш. Акыл-ой мен енбек ^ ш ш кеп кажет ететiн жэне Yлкен жуйке шы- Fындарыен жалFасатын мундай жумыс сэйкес ез денгейiндегi акы телеудi талап етедi. ОсыFан байланысты, бiз муFалiмдерде ез уакытында енбек акы беру, оларды баспанамен, отынмен жэне баска да кажеттi керек- жарактармен камтамасыз ету мэселелерiне бiрiншi кезекте кенiл белуiмiз керек» [2, 169 б.].
Yшiншiден, казактардын б ш м д ш п н дамытуда жетiстiктерге жетудiн басты шарты деп ол шаруа- шылык-мэдени емiрдiн барлык салаларында жэне iс кагаздарын жургiзудi енгiзуде жэне сонымен коса, партиялык органдардын кызметiнде казак тш н щ кенiнен колданылуын санады. Онын белсендi катысуымен КР Орталык Аткару Комитет 1923 жылы «КырFыз (казак - авторлар) тш н де iс каFаздарын жургiзудi енгiзу туралы» декрет шыFарды. «Осыпан сэйкес, 1924 жылдын 1-кантарынан бастап, барлык казак болыстарынын кызметiне казак т ш енгiзiледi, ал аралас (оры-казак) болыстарда iс каFаздарын жургiзу бiр уакытта екi (казак жэне орыс) тiлде жургiзiлетiн болады. АлFаш рет казак халкы мемлекеттiк билiкке казак тш нде ет ш ш бiлдiруге мумкiндiк алды. Б ул Цазац Кецес Социалисты Республикасыныц кецес б и лт салалъщ органдарын ж ергшкт1 халыц буцарасына вт е ж ацындата тYстi» - деп атап етп С. Сэдуакасов [3, 18 б.].
Тертшшщен, онын пшршш е, Казакстан ушiн жалпы алFанда халык шаруашылыFы салаларына, жэне жекелей алFанда, енеркэсiп пен темiр жол келiгi саласына жумыскер мамандыктар бойынша бiлiктiлiгi жоFары кадрларды окытудын жэне даярлаудын манызды мэнi аса жоFары болып табылады. «Бiздерге ез i ^ бiлетiн, енбеккор, пайдалы казбаларды игеру мен ендеуге кажеттi жiгерлi адамдар, шахта, фабрика мен зауыт, темiр жол келiгi мамандары кажет. Оларды фабрика-зауыт мектептерi дайындап шын'аруы керек.
Казiр Жетiсуда жол салынып жат^тр. ОFан кажеттi кадрларды казактын кедейлерiнен дайындау кажет. ...
77
Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан
Ауыл кедейш ш пне ж ер гш кп жерлерде жэне олардан ен еркэапп к ендiрiске кажетл бiлiктiлiгi бар жумыс - керлердi дайындап шыFару аркылыкемектесу кажет» [2, 170-171 б.].
Бесшшщен, С.Сэдуакасов туFан елкеде жоFары б ш м берудщ жуйесiн уйымдастыруFа жэне д а м к ^ а ерекше мэн бердi. Казахстан халыктык аFару комиссариаты комиссарынын тiкелей жэне белсендi катысуымен 1926 жылы Ташкент каласында алFашкы казак жоFары оку орны - КазПИ ашылып, кешннен, аталмыш оку мекемесiн 1927 жылы баскарды. Онын ашылуында сейлеген сезiнде ол мынаны атап еттi: «Бул накты жайт мен ушiн аса манызды ю болып керiнедi, тш п оны окиFа ретiнде езiмiздiн автономияны уйымдастыру кубылысымен салыстыра аламын. ... Немесе бул шаруа - жоFары оку орнынын ашылуы - мемлекеттщ мэдени iс-шараларынын бiрiнiн аса манызды курылысынын аякталуы болып табылады» [2, 271
272 б.]. Бiрак та, мунда, Казакстанда жоFары бiлiм берудi дамытудын алдында кYрделi элеуметпк- экономикалык мэселелердiн турFандыFын да атап етедг «ШындыFы сол, жоFары оку орнын ашу - бул онын толык уйымдастырылуын бiлдiрмейдi. ... Сiздер бшеаздерме, барлык жерлерде акша-каражаты жеткiлiксiз жэне бiзге ете катан Yнемдеуге тура келедг Бiрiншi кезекте, сiздерге де энергиялык Yнемдеудi жургiзуге тура келедг ... Мен ... халыктык б ш м беру ганде байкалып отырFан, атап айтканда, материалдык ресурстар мен сураныстар арасындагы сэйкессiздiк туралы айтып етпм» [2, 271-275 б.].
Онын келеа ойы кызыкты болып табылады, себеб^ шынайы емiрлiк жузеге асырылуы Казакстаннын тэуелсiздiк алFаннан кейiнгi жылдары орын алды. Ойынын мэнi казак жастары Yшiн Батыс Еуропа елдерiнде жоFары техникалык бiлiм алуFа мумкiндiк берудщ бiрiншi кезектегi кажеттiлiгi табылды. «Орыстын Fылыми- техникалык эдебиетi немiс тYпнускаларынын аудармаларынан турды. Техника саласындаFы улы енертапкыштар негiзiнен Батыс Еуропадан шыккан. ... ШыFыска Еуропалык еркениеттiн техникасы кажет, тек кана техника» - деп С.Сэдуакасов пiкiрлестерiмен бiрге Орталык Аткару Комитетiнiн тераFасына жэне КАР халыктык атарту комиссариатына жазFан хатында осыны кадап айтты [1. 348-349 б.].
Алтыншыдан, бiз бiлетiнiмiздей, Fылымнын дамуы агартушылыкпен тiкелей байланысты. С.Сэдуакасов, Yнемi ез бетiнше бiлiм алумен айналысушы жэне Fылыми зерттеулердi дамыту мэселелерше кызынушылык танытушы тулFа, Fылымды белгiлi бiр кызмет саласы ретшде коFамнын ендiргiш кYшiнiн ажырамас курамдас белiгi екендiгiн ете жаксы тYсiндi. Осы женiнде ол былай деп жазды: «взiнiн шешiлуiн кYтiп отырFан таFы бiр мэселе бар - ол Fылыми кадрларды даярлау, езiмiздiн Fылыми-шыFармашылык элеуетiмiздi жасау.
Эрине, КазакстанFа емiрлiк манызы бар мэселелерiн зерттеумен айналысатын жэне елкетануды баскаратын жоFары бiлiмдi адамдардын басын косатын жэне бiрiктiретiн Fылыми кауымдастык бурыннан кажет-ак» [2, 177 б.]. Бул С.Сэдуакасовты КГА iргетасын жасаудын кажеттiлiгiн дэлелдеген алFашкы бастамашылардын бiрi деп а й ^ а мYмкiндiк бередi.
Жетiншiден, экономиканы дамытуда жэне казак халкынын агартушылыFында сол кезендеп казактын
«алдынFы» (ескi) либералды-демократиялык зиялы кауым екiлдерiнiн Fылыми-педагогикалык элеуетш пайдалануFа шакырFандыFын ерекше атап еткен жен. Онын кезкарасы бойынша, «бiлiмi бар адамдарды пайдаланFан жен. Мейлi олар м у ^ м д е р , жазушылар, инженерлер, агрономдар болсын ... Халыкка пайдасын типзсш ... АлдынFы зиялы кауым ешлдершщ арам ниеттiлiгi женiндегi дэлелсiз айыптаулары мен айкай- шуларынан накты юке кешу кажет - халыктын муддесi мен игiлiгi Yшiн бiлiмi бар азаматтарды пайдалану керек» [2, 235 б.]. С.Сэдуакасов осыны сезбен емес, езшщ емiрге келтiрген накты тэж1рибелж ю-эрекет- терiмен де жузеге асыра бiлдi. Мэселен, ол Fылыми-педагикалык жумыстары Yшiн Ахмет Байтурсынов, Мiржакып Дулатов жэне баска да сиякты Fалымдарды арнайы тартып отырды.
Онын кезкарасы бойынша, казак халкынын аFартушылыFын дамыту мэселелерi эсiресе, жастардын арасында тэж1рибелж баFыттаFы тэрбилеумен жэне оны жузеге асырумен тыFыз байланысты болып табы
лады. «Тенкерю кырFыз жастарын бYлiк шыFаруFа емес, кYресуге YЙреттi. Сондыктанда, жастарFа ендi ...
жасап YЙренуге жэне жасай бiлуге YЙренулерi кажет. Бiрак, оларFа шебер, ысылFан ж т т т е р болу Yшiн бiлiм, Yстiртiн б ш м емес, терен жэне мыкты б ш м кажет» - деп атап ет п С. Сэдуакасов [1, 348 б.]. ХХ-Fасырдын кызу жэне каЙFЫFа толы 20-шы жылдарындаFы казак жастарынын ез халкына мумкiндiгiнше кеп пайда экелуш ойлаFан ол, ез курдастарын мынаган шакырды: «... оку жэне де оку кажет, б ш к т ш п бар маман болу керек. Бул жетюпктерге жетудщ бiрiншi шарты болып табылады.
Екiншi шарты - кажымас кайрат пен бастамашылдыкка ие болу кажет» [1, 124 б.].
Эрщарай былай жазды, «казiргi казактардын шаруашылыFы тYбегейлi езгерютердщ алдында тур. 1ске деген кызынушылык кооперативтердi ашуды, агрономдарды, дэрiгерлердi, инженерлерд^ муFалiмдердi даярлауды талап етедi», «басты мiндетi - шаруашылыкты кетеруге кол жетшзу», «ал бул кетерiлу кажырлы, жiгерлi енбектiн, бiлiмдi мамандардын ^ ш салуынын, уйымдастырушылыктын жэне жана-жакты тэртштщ аркасында Fана мYмкiн болады» [2, 128 б.].
С.Сэдуакасовтын аFартушылык мэселесш дамытудын маныздылыFы туралы айтып кеткен кептеген ой- пiкiрлерiнiн танымдык маныздылыFымен катар, казiргi жаFдайларда тэжiрибелiк мэш ете зор болып табы- лады.
--- 78 ---
ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2017 С.Сэдуакасовтын элеуметпк-экономикалык даму саласындаFы Fылыми зерттеулершен жэне шаруашылык iс-эрекеттерiнен алынFан аспектшер кездейсок емес. Ол, ойшыл зерттеушi жэне уйымдас- тырушы, казак коFамын дамытудын накты бiр кезенiнiн кажеттш пнен Yнемi шыFып отырды.
С.Сэдуакасовтын экономикалык кезкарастары жэне тэжiрибелiк кызметi туралы жоFарыда аталып еткендердiн барлыны ол туралы белгш жазушы Сэбит Мукановтын сезiмен айткандай, ХХ^асырдын казак KOFамында «аккан жулдыздай» жаркырап еткен, казак елкесшщ жергiлiктi халкын жанарту жэне шутыл элеуметтiк-экономикалык жэне мэдени дамыту сиякты басты iсiне ез халкы Yшiн шексiз берiлiп, аскан ерлшпен кызмет етуiнiн кернек1 Yлгiсiн калдырFан Yлкен адам деп айтуFа толык негiз бар.
ЭДЕБИЕТ [1] Смагул Садуакасулы. Шыи'армалар жинагы. 2 том. Астана, 2013 [2] Смагул Садуакасулы. Шыи'армалар жинагы. 3 том. Астана, 2013
[3] Смагул Садуакасов. 5 лет Казахстана (1920-1925). Юбилейный сборник. Кзыл-Орда, 1925 REFERENCES
[1] SmaF^l Saduaкasуly. ShyFarmalar zhinaFy. 2 tom. Astana, 2013 [2] SmaF^l Saduaкasуly. ShyFarmalar zhinaFy. 3 tom. Astana, 2013
[3] Smagul Saduakasov. 5 let Kazahstana (1920-1925). Jubilejnyj sbornik. Kzyl-Orda, 1925 А.Н. Догалов, Н.С. Досмаганбетов, Б.О. Кайранбеков ЭКО Н О М И ЧЕС К И Е ВЗГЛЯДЫ СМАГУЛА САДВАКАСОВА
ПО РАЗВИТИЮ ПРО СВЕЩ ЕН И Я
А ннотация. В статье освещены основные экономические идеи выдающегося государственного, полити
ческого деятеля и истинного патриота казахского народа в 20-30-ые годы ХХ века Смагула Садуакасова.
Результаты анализа научных и публистицических трудов, практической организаторской деятельности в области просвещения и образования молодой советской республики свидетельствуют об его огромном вкладе в развитие экономической мысли Казахстана.
К лю чевы е слова: образование, наука, техническое развитие, материальная заинтересованность.
Сведения об авторах:
Догалов Амангелдi Нэжмиденулы, э.г.к., Л.Н.Гумилев ат. Е¥У-щ «Экономкалык теория жэне монополиям карсы реттеу» кафедрасыныц доценп
Досмаганбетов Нурлан Сершулы, магистр, Л.Н.Гумилев ат. Е¥У-щ «Экономкалык теория жэне монополияга карсы реттеу» кафедрасыныц ага окытушысы.
Кайранбеков Бауржан Окташулы, эт.к., Л.Н.Гумилев ат. Е¥У-щ «Есеп, аудит жэне талдау» кафедрасыныц доцентi
79
