Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан
OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SERIES OF SOCIAL AND HUM AN SCIENCES
ISSN 2224-5294
Volume 3, Number 313 (2017), 88 - 91
Darkhan Kydyrali
President of International Turkic Academy, Prof. Dr. Astana, Kazakhstan [email protected]
ERGENEKON
A bstract. The myths and legends about the origins and initial Motherland of ancient Turks are found from different written sources. One of such legends which reached us from ancient time is that about Ergenekon. The story has been studied well by the scholars, but the answer of the question about Ergenekon’s geographic location is under discussion till nowadays.
The author presents his own view over the location of Ergenekon which was considered a holy place for Turks, based on the studies of ancient Chinese, Arabic, Persian and Turkic sources, as well as on the previous scholarly studies of the issue. Besides, the Turkic-Mongolian linguistic etymology of the word “Ergenekon” is being discussed in the article, too.
Key words: Altay, Ergenekon, legend, Turk, Oghuz.
ЭОЖ 398.2 (=512.1)
Дархан Кыдырэ.л
Халыкаралык Турю Академиясынын президента тарих гылымдарынын докторы Астана, Казахстан
ЕРГЕНЕКОН
Аннотация. Байыргы тYркiлердiн пайда болуы мен олардын алгашкы мекеш туралы ацыз-эпсаналар тYрлi жазба деректерде садталган. Багзы заманнан бYгiнге Yзiлмей жеткен аныздын бiрi - Ергенекон дастаны.
Аталмыш дастан осы кезге дешн галымдар тарапынан бiршама зерттелген, алайда аныздагы Ергенекон кай жерде болган деген сурактын жауабы элi кYнге дешн даулы болып келедг
Автор тYркiлер Yшiн касиетп мекен саналган Ергенеконнын географиялык орнын аныктау максатында ежелгi кытай, араб-парсы, тYркi жазба деректерi мен аталмыш такырыпка катысты зерттеулер бойынша ез тужырымын усынады. Сонымен катар, макалада «Ергенекон» сезшщ тYркi-монFOл тiлдiк этимологиясы карастырылады.
ТYЙiн сездер: Алтай, Ергенекон, ашина, тYркi, огыз.
0ткеннiн енегес - бYгiнгiнiн бага жетпес байлыгы. Тарих - адамзаттын шындыкка айналган тагдыры.
Жеткенiн багамдап, барын багалаган кашанда жYрiсiнен жанылмайды. Тарихтан тагылым тYЙгендер ез тагдырын айкындай алады. Бул ретте Бродель айткандай, тарих тулгаларды тудырады, сол сиякты тарихты да тулгалар жасайды.
Алаш ансарын аскактаткан баhадYP бабаларымыз тектi тулгалардын тенiрегiне топтасып, iргелi мемле- кеттер курган. Тэнiрiден жаралып, Кектен кут алган, дYниенiн терт бурышын преген кудiреттi кагандар элемдi аузына караткан. ¥лы ска багыт-багдар берген, халыкка кутты коныс iздеген. Олар эр кезенде «- 0тYкен», «Жеруйык», «Ергенекон», «Кызыл алма», «Жиделi байсын» деген сиякты тYрлi атаулармен аталса да, тYпкi казыгы Бенгу ил - М эцп ел муратымен уштасып жаткан.
Буны дэлелдейтш хатка тYCкен шежiре-деректiн бiрi - Ергенекон жайлы баян. Байыргы заманнан жеткен ацыз-эпсанага жYгiнсек, Огыз ханнын нэсiлiнен Ел ханнын елi шапкыншылыкка тYсiп, журты жаппай кырылып, одан тек Киян мен ^ ^ з гана аман кутылган екен. Жабайы койлардын артынан жYрiп отырган олар жаулары таба алмайтын биiк асулардан етш, жан-жагы камал сиякты зацгар таулармен коршалган сул^1, нулы гажап алкап тауып, сонда турактайды. «Ергенекон» деп атаган сол коныста 400 жыл гум^1р кешiп, есiп- енед^ кебейедi, мынг^трган малдары болады. Аталарынын жYрiп еткен еткел жолдары да умытылады. Сонда
88
ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2017 кесем Берте-шене: «Уа, касиетп кек бершщ ержYрек огландары, сезiме кулак салындар, бiздiн ата- баларымыз ежелден осы Ергенекон жерш мекен етiп келед^ бул жер бiзге кут болды, алайда, езiмiздiн ата- бабамыз жаткан ата журтты умытпайык, барып табгаштардан жерiмiздi кайтарып алайык» деп халыкка Yндеу тастайды. Темiршi наурыз айында таудын темiрмен курсалган белiгiн е р т п , берiнiн жол керсету iмен таудан тYседi. Сейтiп олар жауын женiп, отанын азат етедi. Осылайша Ергенеконнан шыккан кYнiн жыл сайын наурызда тойлай бастайды. Аныз осылай дейдi.
Fундардын талкандалып, кектYрiктердiн тарих сахнасына шыгуымен жэне Ашина эулетiмен байланыстырылатын бул аныз тYрiк галымы Зия Гекалптын 1913 жылы жазган «Берте шино - курттын аты, Ергенекон - журттын аты» деген эйгiлi жырынан кейiн кайта жанг^1рды. ТYркияда профессорлар Фуад КепрYлi, Зэки Уэлиди Тоган, Бахаддин 0гел, Дурсын Иылдырым сынды гал^1мдар бул туралы арнайы зерттеулер жариялады. Эрине, ол зерттеулер непзшен Рашид-ад- дин мен ЭбiлFазы БаhадYP ханнын жазбаларына CYЙенген еда. Рашид-ад- дин Хамаданидын «Жами-ат-Тауарих» жэне Э б ш азы БаhадYP ханнын
«Шеж1ре-и тYрк» жэне осыган уксас ХШ-XVII гас^1рлар арасында жазылган тYрлi шыгармаларда аныз
«Ергенекон дастаны» деп атала бастаган болатын [1; 2]. Илхан сарайында жазылгандыктан монгол улысынын курылу кезенiндегi ресми тарихы iспеттi кабылдауга болатын Рашид-ад- диннщ iргелi енбегiнде Шынгыс ханнын 2 2 ^ i бабасы Берте-шененiн Ергенеконнан шыгатыны айтылган. Осы окига туралы XV- XVI гас^1рларда жазылган «Шажаратул-атрак», «Тауарих-и гузиде-и нусратнама», «Абдулланама» сиякты штаптарда баяндалды. Сондыктан кептеген зерттеушiлер оны т^р^-монгол халкынын ортак шыгармасы репнде багалайды. Бул орайда туркi анызындагы берi мен Берте-шино арасындагы уксастыкка назар аударгымыз келедi. Сонымен катар Ашина эулеп мен кектYрiктерге уран болган берi мен таутеке танбасы Боржигин (Берiтегiн) эулетiнiн Берте-чино мен Маралдан тараганы жайындагы анызга сэйкестш де кездейсоктык емес деп ойлаймыз. Бул жерде кенiл аударатын бiр жайт, Ергенеконды паналагандар - Ел ханнын урпактары. Ал Ел хан - Огыз ханнан тарайды. Огыз ханнын туркi халыктарынын кадым тарихындагы жартылай анызга айналган аргы атасы екеш белгiлi.
Жалпы, аргы аталары аскар Алтайдан тарап, есте жок ерте замандардан берi кершiлес жасап, канаттас катар гум^1р кешiп келе жаткан тайпалардын тарихы да катар ербипш анык. Буган тек жакын жаграпиял^1к жагдай мен бiртутас кевдсттк, уксас угымдар мен турмыс-тiршiлiк кана емес, сонымен катар тайпалардын шыгу тектерiне байланысты тYрлi аныз-эпсаналар мен шеж1ре-деректер, табынатын табулар мен киелер, ортак кундылыктар сиякты кептеген бiрiктiретiн факторлар эсер етсе керек.
«Ергенекон» дастанындагы мотивтер Рашид-ад- диннен бурын кектYрiктерде де болган. Мэселен, VII-IX гас^1рдагы «Чжоу-шу», «Бей-ши», «Тан-шу» жылнамалары мен 1Х гас^1рдагы Тибет дереккездерiнде кектYрiк кезенiне байланысты осыган уксас аныз айтылады. Сондай-ак КYлтегiн, Бiлге каган жэне Тоныкек жазбаларында «таудагылар калага тYCтi ... алдымен 70 ш а , жиылып 700 кiсi болыпты» деген жолдар да Ашина эулетшщ таудан келгенiн мензейдi. Бирунидiн шыгармаларында да таудагы Yнгiрден шыккан тYрiк эскерiнiн мемлекет куруы жайында баяндалады.
Анызга аркау болган Ергенеконнын орны мен этимологиясы женiнде аз жазылган жок. Кейбiр зерттеушiлер алгаш кездесетш дереккездегi «таудын тiк бектерi» деген мэнше CYЙене отырып, бул сездщ тYп-тамырын монгол тiлiне телидi.
Ергенекон сезшщ варианттары тек монгол тш нде емес, тYркi тiлiнде де бар екеш белгш . Мысалы, казак жэне езбек тiлдерiнде ергенек/ергэнэк сезi «коранын какпасы, киiз уйдiн есiгi» деген магынада колданылады.
Бул орайда Койшыгара Салгараулы «¥лы каганат» к1табында мынадай тын болжам жасайды: «ЭбiлFазы
«Ергенеконды» - ергене - «таудын кемерЬ), кон - «етшр» деген маFына бередi деп тYсiндiредi. Анызд^1н дереп бойынша «Ергене-кон» - терт жаFын бiрдей тYгел тау жартастары коршаFан жазыкка берiлген атау.
Менiнше, осы «ергенек-кен» деген сез. Атаудын айтылуында ек1 «к^> дыбысы косылуы салдарынан «ергене- кен» болып кеткен сиякты. Ергенек - еактщ терт бурышты жактауы. Сонда «Ергенек-кеннiн» уFымдык мэш терт жаFын тYгел коршаFан «Ергенек-коныс» дегендi берiп-ак турFан тэрiздi» [3].
Расында, анызда жан-жагын тау шаткалдары коршаFан бул елкенiн суы ерекше тунык, шебi шуйгiн екенi айтылады. Аты “эргYнэ-кун”, “кYн”-ылди дара шаткал, эргYнэ-тiк деген маFына бередi, яFни «тiк уйык шаткал» деген сез болуы да ыктимал дейтiндер бар. Бiздiнше, Ергенекон - “ергенек” жэне “кон” деген кос сезден турады, ол да “жан-жаты тiк шаткалдармен, биiк таулармен камал-кора сиякты коршалFан коныс”
деген маFына бередi.
Зерттеушшер арасында жумбак жер - кутты коныстын кайда болуы мYмкiн екеш туралы да аз айтылFан жок. Булардын арасында Ергенеконды казiргi М о ^о л и я жерiнен iздеген зерттеушiлер кепшiлiктi курайды.
Мысалы, И.Шмидт оны Куку-НордаFы (казiргi Кытайдын Ч^1нгхай аймаFы) ГYн-ерги ауданымен бiр санайды. Г.Миллер мен Н.Бичурин Ергенеконды Алтай тауларында iздеудi дурыс деп есептеген. П.Кафаров Аргун езешнде, Фишер Аргун езенi алкаптарынын бiрiнде екендiгiн алFа тартады [4]. Д.Банзаров Ергенеконды Кытайдагы эйгiлi корFаннын манына орналаскан 1шк1 МонFOлстандагы тау жоталарында дейдi
89
Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан
[4]. Монголиялык тарихшы Х.Пэрлээ оны ¥ л ы Хинган тауларындаFы Хайлар езенiнiн арнасында iздеген [5].
Ресейлiк тYркiтанушы Fалым Л.Р.Кызласов Ергенеконды Аргун езенiнiн алкабында екендiгiн жазFан [6], таFы бiр орыс тарихшысы Е.И.Кычанов ¥ л ы Хинган таулары мен Аргун езенiмен байланыстырады [7]. МонFOл Fалымы Л.Билегт Рашид-ад-диннщ енбегiндегi Онон, Керулен, Бурхан-Халдун, Далан-Балжуд т.с.с.
топонимдермен бiрге Аргун атауы кездесетiндiктен, Ергенеконды МонFOлиянын C0лтYCтiк шекарасына жакын орналаскан Аргун жоталарынан iздеу кажеттiгiн айтады [8].
Бул орайда Ергенекон - Аргун деген сездер езара уксас болFанымен «Ергенекон» дастанын алFаш каFаз бетiне тYсiрген Рашид-ад-диннщ енбегiнде аталган топонимнiн баскаша жазылуы бул пiкiрдi тыгырыкка тiрейдi. Ешншвден, Аргун тауынын монF0лдар тарапынан киелi деп саналуы туралы мэлiмет те жоктын касы.
Керiсiнше Алтай тауларын тYркiлердiн де, кешпелi езге де ру-тайпалар тарапынан касиеттi саналатындыFы кептеген жазбаша деректерде таЙFа танба баскандай анык кездеседi. Мысалы, кектYрiктердiн Алтай тауларындагы «бабаларынын Yнгiрлерi» турFан жерде жыл сайын дiни рэсiмдер етшзгендш жазылFан.
Кептеген зерттеушiлер кутты коныс ретiнде Ашина руы пайда болган Алтай тауларынын онтYCтiк-батыс жагындагы аймакты керсетуге тырыскан. Ал Алтай тауларынын бул беп негiзiнен жоталардан турады, баска беткейлерiне караганда онын к ^ р е к жэне топырагынын да кунарлы е м е с т т белгiлi. Алтай тауларынын бул жагында табиги жэне жаграпиялык курылымына карай дастанда суреттелгендей тiк жартастары бар алкап кездеспейдi. Сондыктан Кытай жылнамасындагы кектYрiктердiн бабалары жасырынган биiк тау да, Рашид- ад- дин мен Э б ш азы БаhадYр хан айтатын Ергенекон да Алтай тауларынын онтYCтiк-батыс бектерiмен сэйкеспейдi. Негiзi Ашина руынын жаратылыс эпсанасы жазылган кытай жылнамасынын бiрiнде бул таудын Гаочаннын (Турфан) C0лтYCтiгiнде екендiгi айтылганымен, осы жылнамадагы екiншi аныз бул жердi Алтай тауларынын баска тарапынан iздеу кажеттiгiн алга тартады. Ол аныздагы душпан шабуылынан аман калган кiсiнiн балалары мемлекет курган жерлер Турфаннан шалгай жерлермен - Абакан, Енисей, Батыс Саян тауларымен сэйкеседг Эпсанада тертiншi улдын мекенi анык аталмаса да, аныздагы жолдардан бул жердiн Алтай тауларынын C0лтYCтiк жагы екенi ангарылады. Аталган анызда агайындылар турган жерлердiн ете суык екендiгi, агалары от жагуды YЙренгенде, баскаларынын оны басшы етш сайлаганы айтылады.
Халыкаралык ТYркi академиясы 2014-2015 жылдары арнайы жоба аясында Ергенеконды iздеу жумыстарын жYргiздi. Сонын нэтижесiнде Алтайдын Берел аймагынан жогарыда 3 мын метр биiктiгiндегi Каракаба жазыгынан II-VII гасырлардагы коныс аймагын тапты. Алтай тауларынын солтYCтiк-батысындагы, Шыгыс Казакстаннын Катон-Карагай ауданында археологиялык казба жумыстары жYргiзiлдi. Нэтижеде Академия ТYркия, Эзербайжан, Казакстан, Кыргызстан, Татарстан, 0збекстан жэне Монголия елдерiнiн бiлiктi галымдарын шакырып, аймакка арнайы гылыми экспедиция уйымдастырды. Онын нэтижесiнде тYркi тарихын зерттеушi галымдар осы аймактын Ергенекон болуы мумкiн деген байламга токтады. Расында бул жер, бiрiншiден, Ергенекон жырында суреттелгендей терт тарапы тж жартастармен коршалган, тумса табигаты гажап, орманды, сулы жасыл аймак екен. Екшшвден, таулардын тебесiндегi оймактай гана бул жазыкта металлдын мол коры бар екеш белгш . Yшiншiден, археологиялык казба жумыстары нэтижесiнде мунда гундардын соны мен кект\'ржтердщ басы болып саналатын дэуiрде тургындардын узак уакыт емiр CYргенi аныкталды.
Калай дегенде, адамзат баласынын жер бетiне тYCкен сэттен бастап жогалткан жумагын iздей бастаганы анык. Сондыктан, «Жеруйык» угымы кептеген шеж1ре-аныздарда, кене к1таптарда, багзы дэстYрiн сактаган улттар мен улыстарда кездеседi. Ал тYбi бiр тYркi халыктары гана емес, жалпы жылкынын жалында есейген жауынгер кешпелi журттардын баршасы Алтайды касиет тутып, кадiрлейтiнi тагы акикат. Содан болса керек, Алаштын акиык акыны Магжан аскак Алтайды асау тайдай тYрiктi тапкан алтын анага, ата мирас - алтын такка тенейдi. Алыста ауыр азап шеккен бауырын ак CYтiн емiп, пана тапкан Алтайга кайта оралуга шакырады.
Бул туста тагы бiр ескерерлiк жайт, бYгiнде бiрнеше мемлекеттiн еншiсiнде жаткан аскар Алтайдын терт тарапын - Казакстан, Ресей, Монголия жэне Кытай аумагын казактардын мекендейтiнi. Бул да, Магжан акын айткандай, кеп тYрiк еншi алып таркасканда, карашанырактын казакта калганын айгактай тYседi. Ендеше, есте жок ыкылым заманнан берi алтын казык Алтайды - Ергенеконды айнала коныстанып, касиетп жерiн кастерлеп отырган казак журтынан Мэнгiлiк ел муратынын кайта жангыруы зандылык сиякты.
ЭДЕБИЕТ
[1] Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Том I. Книга первая. Перевод с персидского Л. А. Хетагурова. - М. -Л., 1952.
- С. 152;
[2] Эбшгазы Б. Турк шеж!ресг - Алматы: Ана тш , 1991. -208 б.
[3] Салгараулы К. ¥лы каганат. - Астана: Фолиант, 2008. -552 б.
[4] Банзаров Д. Собрание сочинений / Отв. ред. Д. Б. Улымжиев; Предисл. В. Ц. Найдакова; РАН. Сиб. отд-ние.
Бурят. ин-т обществ. наук. — 2-е изд., доп. - Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 1997. — 240 с.
[5] Пэрлээ Х. Гурван мерний Монголчуудын аман TYYXийн мерийг мешгесен , -Улаанбаатар, 1969- 156 90
ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2017 [6] Кызласов Л. Р. Ранние монголы (к проблеме истоков средневековой культуры) / Л. Р. Кызласов // Сибирь, Центральная и Восточная Азия в средние века. - Новосибирск, 1975. - С. 170-177. 175 87.
[7] Кычанов Е. И. Монголы в VI-первой половине XII в. / Е. И. Кычанов // Дальний Восток и соседние территории в средние века. - Новосибирск, 1980. - С. 136-148.
[8] Билэгт Л. Раннемонгольские племена (этногенетические изыскания на основе устной истории) Улан-Батор, 2007.
- 222 с.
REFERENCES
[1] Rashid-ad-din. Sbornik letopisej. Tom i. Kniga pervaya. Perevod s persidskogo L. A. Xetagurova. M. -L., 1952. S. 152;
[2] Abilgazy B. Turk shezhiresi. Almaty: Ana tili, 1991. 208 b.
[3] Salgara^uly Q. Ulu qaganat. astana: foliant, 2008. 552 b.
[4] Banzarov D. Sobranie sochinenij / Otv. red. d. b. Ulymzhiev; Predisl. v. c. Najdakova; RAN. Sib. otd-nie. buryat. in-t obshhestv. nauk. - 2-e izd., dop. - Ulan-Ude: IZD-VO BNC SO RAN, 1997. 240 s.
[5] Perlee X. Gurvan mеrnij Mongolchuudyn aman tYYxijn mеrijg mеshgеsеn. -Ulaanbaatar, 1969. 156
[6] Kyzlasov L.R. Rannie mongoly (k probleme istokov srednevekovoj kultury) / L. R. Kyzlasov // Sibir, centralnaya i vostochnaya aziya v srednie veka. - novosibirsk, 1975. s. 170-177. 175 87.
[7] Kychanov E. I. Mongoly v vi-pervoj polovine xii v. / E.I. Kychanov // dalnij vostok i sosednie territorii v srednie veka.
- Novosibirsk, 1980. s. 136-148.
[8] Bilegt L. Rannemongolskie plemena (etnogeneticheskie izyskaniya na osnove ustnoj istorii) Ulan-Bator, 2007. 222 s.
Дархан К ы ды рали
Президент Международной Тюркской академии, доктор исторических наук Астана, Казахстан
ЭРГЕН ЕКО Н
Аннотация. Мифы и легенды о происхождении и изначальной прародине древних тюрков сохранены в различных письменных источниках. Одной из них является легенда об Эргенеконе. Описанные в ней события хорошо исследованы учеными, однако ответ на вопрос о географическом местонахождении Эрге- некона по сей день остается предметом дискуссий.
Автор предлагает свои собственные выводы касательно местонахождения Эргенекона, опираясь на исследование древних источников - китайских, арабо-персидских и тюркских, - а также на научные изыскания предшественников по данному вопросу. Кроме того, в статье рассматривается тюрко-монгольская лингвистическая этимология самого слова «Эргенекон».
К лю чевы е слова: Алтай, Эргенекон, легенда, тюрки, огузы.
91
