OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SERIES OF SOCIAL AND HUM AN SCIENCES
ISSN 2224-5294
Volume 3, Number 313 (2017), 106 - 114 UDC 339.727
N. Kurmanov, S. Baktymbet, A. Baktymbet, A. Satbayeva
Kazakh University of Economics, Finance and International Trade,Astana, Kazakhstan [email protected]
LABOUR MIGRATION AND REMITTANCES:
STRATEGY FOR SURVIVAL OR DEVELOPMENT?
A bstract. The article is devoted to an actual problem of labor migration, the study of remittances and their role in the lives of migrant households. Remittances are used in migrant households in Central Asia primarily for the purchase of consumer goods. Since labor migration flows in the region tend to increase, and the volume of remittances increase, it becomes much more urgent to use the remittances not only for consumption, but also for development. To develop the programs on the use of remittances for the development of outcomes in the countries and for the achievement there is a need to study the problem comprehensively: the volumes and methods of transfers, their role in migrant households and national economies.
Key words: Labour migration, Migrant remittances, Central Asia, Kazakhstan ЭОЖ: 339.727
Н.А. Курманов, С.С. Бактымбет, А.С. Бактымбет, А.Ж. Сатбаева
Казак экономика, каржы жэне халыкаралык сауда университету Астана к., Казакстан
ЕЦБЕК МИГРАЦИЯСЫ ЖЭНЕ АЦША АУДАРЫМДАРЫ:
ОТН К0Р1С СТРАТЕГИЯСЫ НЕМЕСЕ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ?
Аннотация. Макала енбек миграциясы ресурстарынын кекейкесп мэселесше, аударма акшанын зерт- телiуiне жэне онын мигранттык YЙ шаруашылык емiрiне арналган. Аударма акшалар бiрiншi кезекте Орта
лык Азиянын мигранттык YЙ шаруашылыктарында тутыну тауарларын иемдену Yшiн пайдаланылады.
вщ рде енбек кешькон агындары улгаюга бешм болгандыктан жэне акша аударымдары келемi улгайып жаткандыктан, акша аударымдарын тутыну Yшiн пайдалану гана емес, сонымен катар даму максаты да колга алынады. Аударымдарды, багдарламаларды жергiлiктi жерлерде колдану жэне дамыту Yшiн бул проблеманы жан-жакты карастыру керек.
ТYЙiн сездер: енбек миграция, мигранттардын акша аударымдары, Орталык Азия, Казакстан.
1. К р и п е . Халыкаралык кешькон уйымынын есебiне сэйкес, халыкаралык мигранттардын саны 6y m
элемде 2000 жылы 173 млн адамнан, 2014 жылы 244 миллион адамга дейiн есп. Бул керсетшшке шамамен 20 миллион боскындар кiредi. Тиiсiнше, енбекшi мигранттарынын жыгаы акша аударымдарынын келемi есп.
Халыкаралык кешi-кон уйымы (ХКК¥), Мигранттардын (мигрант аударымдары) аударымдары, кен магынада - бул мигранттардын немесе ез елдершен шыккан мигранттардын немесе иммигранттардын ез туыстарына акша жiберуi. Сондай-ак аударымдарга инвестициялар, салымдар немесе ездерi шыккан елге мигранттардын кайырымдылык жарналары камтылуы мумкш, бул кешi-конFа байланысты 6y m каржы агындарын жабу болып табылады.
Акша аударымдары тжелей шетелдж инвестициялардан кейiнгi екiншi орында болып табылады. 2015 жылFа арналFан ДYниежYзiлiк банктiн мэлiметтерi бойынша, осы елдердщ (Тэжжстан, Молдова, КырFызстан жэне Косово) тертеуi жалпы iшкi енiмнiн (Ж1в) кунынын акша аударымдарынын Yлесi бойынша он елдщ арасында болды, ейткеш кешi-кон жэне акша аударымдары, мигранттардын мэселелеру Еуропа жэне Орталык Азиянын (ЭОА) кептеген елдерi Yшiн ете манызды болып табылады. Кептеген ЭОА елдерiнде сощ ы жылдары енбек мигранттарынын акша аударымдарынын келемi есуде.
Осы елдердщ кепш шгшде, экономикалык есу - сондай-ак, кедейлшп кыскарту саласындаFы жетюпктер - шетелдегi кешi-кон жэне акша аударымдары динамикасына жэне Yрдiстерге тыныз уштасып жатады.
Шетелде барFан сайын акша аударымдары бойынша зерттеу жэне олардын мигрант YЙ шаруашылык- тарынын емiрiндегi ез релi жYзеге асырылады. Халыкаралык уйымдардын глобалды есептерi (КХ¥, Х Е¥, ДYниежYзiлiк банк), сощ ы жылдары улттык экономикалардаFы акша аударымдарынын есш келе жаткан релш атап ететiн акша аударымдарына арналFан белiмдер бар.
ДYниежYзiлiк банк жYргiзген зерттеуiне сэйкес, дамушы елдердiн ш ш жалпы енiмдегi Yлесi акша аударымдары ретшде аныкталады енбекшi-мигранттардын жалакылары мен олардын акша аударымдары кедейлшп азайту Yшiн манызды статистикалык рел аткарады. Орта есеппен, Ж Iв-нiн халыкаралык акша аударымдарынын Yлесiнiн 10% - Fа артуы, кедейлiкте емiр cy^ ™ адамдардын Yлесiнiн 1,6% -Fа азаюына экеледг Fалымдардын тужырымдауынша , халыкаралык мигранттардын ж етекш шетелде туратын халыктын Yлесi ретiнде 10% -Fа артуы кедейлште туратын халыктын Yлесiнiн 1,9%- Fа темендеуiне экеледi.
Эдебиетке шолу. 2015- жылы ¥лыбританияда кешi-кон саласындаFы ен ыкпалды жэне беделдi Fалымдардын шыFармашылыFына арналFан макала жарияланды [1]. ЖYЗ халыкаралык ен Yздiк дэйектелген кешькон зерттеулерi саласындаFы жумыстардын iшiнде ( т а т а р мен макалалар), ен жиi колданылатын жуз жетекшi авторлардын iшiнде, ТМД-нын бiрде- бiр Fалымы жок, атап айтканда халыкаралык жэне iшкi миграция зерттеулерi калыптаскан болып есептелетiн Ресей де бул тiзiмде жок.
Батыс кешькон эдебиетi Еуразиялык кешi-кон жуйесше аз кенiл белетiнiн атап ету манызды. Бул статистикалык материалдын накты болмауына байланысты, бiрак бiз 0Fан баска да себептер ыкпал етедi деп санаймыз. Кешi-кон аFынын зерттеу посткенеспк енiрде интеграцияны ныFайту деген корытындын-а экелуi мумкш, бiрак бул батыстын бул салаFа деген кезкарасымен сэйкес келмейдi. Батыстын Fылыми коFамдастык саясаты Вена халыкаралык дамыту орталынында тужырымдаFан устанымын корFайды: «ТМД аймаFы»
аталып кеткен ортак уйымнын негiзiнде ортак жузеге асатын жумыстары аз екендшн бiлдiредi» [2].
Кесте индекс мынадай дэйектелген жумыстарды камтиды: 1885 жылы Е.Равенштайннын (Ravenstein) кешi-коннын теориялык негiзiн калыптастырFан «Кешi-кон зандары» жумысын камтылды; 1918 жылы У. Томас жэне Ф. Знанецки (Тhomas, Znaniecki), жумыстарында бiрiншi Еуропа мен Америкада поляк шаруалар кешiн окуFа жеке кужаттардын (емiрбаяны) талдау эдiсi колданылады; сауалнамалары кала элеуметтану дамуына Yлес коскан 1928 жылы Р. Парктщ (парк1), атап айтканда, калаларды талдау туралы экологиялык кезкарасы эзiрлендi жэне онын идеялары осы ^ н г е дешн езекл болып отыр. Тiзiмге, сондай-ак баска да Fалымдардын сонFы жумыстары енпзшген: J. Bordzhasa (Borjas), С. Сарай (кулыптар), D. Massey (Massey), А. Portes (Portes), Дж Харрис жэне М. Todaro (Harris, Todaro. E. Тейлор (Taylor) жэне т.б, жэне ол 2014 - жылгы басылымдармен аякталады [2].
Казакстаннын манызды жумыстарынын бiрi танымал тарихшы жэне этнолог Н. Масановтын
«Казакстаннын кешькон метаморфозасы» болып табылады, макалада автор елдеп табиFи-климаттык, шаруашылык-экономикалык, саяси, этно-мэдени жэне элеуметпк-психологиялык кYрделi карым-катынас тарихы мен уйымдаскан козFалысымен жэне баска да жаFдайлар мен факторларды талдайды [3].
25 жылда кешi-кон мэселелерi бойынша жарияланымдарды талдау негiзiнде бiз бiр жагынан, белгiлi бiр деректер жинатымен жинакталу жайлы айтсак, ал екiншi жарынан енбек кешьконы жэне акша аударымдары мэселелерш коса алFанда зерттеулер, туракты кемшiлiктер калыптастыру жайлы а й ^ а болады.
В. А. Корецкой-Гармаштын тылыми макаласында «Сырткы енбек мигранттарын пайдалану артыкшылыктары терiс экономикалык феноменiн жабады - деп аякталады: Мигранттардын ез елдерше акша аударымдары тYрiнде колма-кол акша экспортын жiберуi трансшекаралык операциялардын терiс балансын калыптастырады. «Бул, эрине, мемлекеттеп улттык кауiпсiздiкке кауiп болып табылады» [4].
ТМД-нын турлi елдерiнде 2000 - жылдары енбек кешьконынын жэне мигранттык пайданын релi зерттелген, бiрак тек сонFы жылдары Fана накты акша аударымдарын зерттеуге кещл белiне бастады.
Орталык Азия республикаларынын шаруашылыктарында акша аударымдары бойынша салыстырмалы зерттеулер элi жургiзiлген жок.
Кейбiр зерттеулер керсеткендей [5,6,7,8,9,10] акша аударымдары Орталык АзиядаFы мигрант YЙ шаруашылыктарында ен алдымен, халык тутынатын тауарларды сатып алу Yшiн пайдаланылады. внiрдегi енбек кешi-кон аFындары жэне акша аударымдары келемi улFаюFа бейiм болFандыктан, аударым келемi арткандыктан барлык кеп ш у ы л тутыну Yшiн акша аударымдарын пайдалану Fана емес, сонымен катар дамыту Yшiн колдану керек. Аударымдарды колдану жэне дамыту Yшiн мына мэселелердi жан-жакты карастыру керек: аударым келемi мен эдюу мигранттык шаруашылыктын улттык экономиканын релг Бул макала осы мэселелердi талдауFа арналFан.
Негiзгi белiм: Казакстан Орталык Азия кешькон жуйесiнiн орталыны ретшде.
Халыкаралык кешькон, коFамнын барлык аспектшерше эсер ететiн жан-жакты кубылыс. Сонымен катар, жеке жэне мемлекетпк, кез келген елдiн шекаралык ынтымактастык ажырамас белiгi болып табылады.
БYгiн, кешькон мэселелерi элемдегi ен манызды мэселелердщ бiрi болып отыр. 90-шы жылдардын басынан бастап ХХ Fасырдын, кешькон козFалыстарынын аукымы кен етек алды. Б ¥¥ -н ы н халык белiмiнiн мэлiметi бойынша, ХХ1 Fасырдын басында кешi-кон айналымынын элемдiк коFамдастыFына 218 ел «жумылЕан»
болатын. ТуFан немесе азаматтыFы ез елдершен тыс емiр CYретiн адамдардын саны, 175 м л н ^а баЕаланып отыр, бул жалпы элемдiк халыктын 3% -ын курайды [11].
107
1990-шы жылы посткенеспк аумакта курылFан миграциялык жуйеде, ендi Fана кешi-кон жуйесiне кiрiп жаткан Кытай Орталык Азиямен жэне Ресеймен миграциялык карым-катынаста ерекшеленед^ Ресейден жэне Орталык Азиядан КытаЙFа ететiн миграциялык аFымдар кыска мерзiмдi туристiк немесе iскерлiк сапарлармен байланысты. Кытайдан Ресейге жэне Орталык АзияFа шыFатын кешi-кон козFалысы кытай мигранттарынын кабылдаушы ел экономикасынын, курылыс, ауыл шаруатылыны жэне сауда секторла- рынын узак мерзiмдi жумыспен камтуымен байланысты. Алайда, Пекин Казакстанмен жэне бушл Орталык Азия енiрiнде онын катынастарынын тураксыздандыруFа жол берiп, демографиялык саясатты кенейтуге басымдык бередi деп елестету мумк1н емес [12].
КазакстандаFы алFашкы инвесторлардын бiрi Туркия, ез бизнесш дамыту Yшiн кризистiк 1994 жылы баска инвесторлардан ерекшеленш елiмiзге капитал сала бастады. Туркия, бiр жаFынан, курылыс саласындаЕы ш у ы л кажеттiлiктi канаFаттандырды, ал екiншi жаFынан Казакстаннын экономикасына айтарлыктай капитал инвестициялады.
Ен жакын жэне каркынды кешi-кон байланыстары Ресей мен Орталык Азия мемлекеттерi арасында болды. Ресей мен Казакстан арасындаFы мигранттар айырбасы турFылыкты туруFа кешепндер болса, ал калFан республикалар, ен алдымен Ресейге, ешншщен КазакстанFа арзан жэне тэш ри беаз жумыс кYшiн ж1беред^ Статистика 600 мын Тэж1кстан азаматы жэне 350 мын КырFызстан азаматы енбек мигранттары екенiн керсеттi, олардын 80%-дан астамы Ресейге, ал калFандары КазакстанFа жiберiледi [13]. ТYрлi сараптамалык баFалаулар бойынша, елдегi реттелмейтiн енбек кешьконы 300-500 мыннан 1 м лн ^а адамды курайды. Адамдар жыл сайын, негiзiнен КырFызстан, Тэж1кстан жэне взбекстан елдерiнен келедi [14].
Орталык Азия енiрi елдерiнен келетiн енбек кешьконы Казакстан Yшiн тек бiлiктi емес енбек кYшiмен Fана емес, б ш к п енбек кYшiнiн негiзi болып есептелед^ АлдаЕы жылдары Ресей будан былай, ш ш енбек нарыFында кептеген ш ш демографиялык жэне элеуметтiк проблемалар мен киындыктар себебiнен Казак
стан ушш бiлiктi кадрлардын донор болуды токтатады. Сонымен катар, сонFы 10-15 жылда, Казакстанда жэне енiрде енбек миграциясынын «итерушi» жэне «тартымды» факторлары арасында аз езгерю болды .
Bangladesh Germany Egypt, Ara
b Rep.
Nigeria Pakistan France Mexico Philippines
China India
0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0
October 2016 И2015 И2014
Сурет 1 - Мигранттард^1ц ец кеп акша аударым келемi бойынша элемнщ он мемлекетi, 2014, 2015 жылдар мен 2016 жы^дыщ казаны, миллиард АКШ доллары Дереккез: The World Bank, Migration and Remittances Team, Development Prospects Group.
Migrant remittance Inflows (US$ million). Date: October 2016
2000 жылы Казакстаннын мигрант жумысшылардын аймактык кабылдау орталыны, жэне аймактаFы баска да республикалар - КырFызстан, Тэжжстан, ТYркiменстан жэне взбекстаннын енбек мигранттарын жiберушi елдерге айналуы - нарыктык экономикаFа кешуге жэне элемдiк нарыкта енгiзуге, Орталык Азия республикаларынын бiркелкi экономикалык дамуына, елiмiздiн демографиялык потенциалдар айырмаmылы- Fынын, сураныстын енiрлiк енбек нарынында жэне онын жеткiзуiне байланысты (Орталык АзиядаFы енбек кYшiнiн артуы жэне Казакстан Республикасынын бiлiктi кадрлардын тапшылыFы).
Географиялык жакындыFы, колайлы климаттык жаздайлар, кешi-кон режимдердi либерализациялау, этникалык жэне мэдени жадындыны жэне баска да факторлар манызды рел аткарады. Макроэкономикалык турактандыру жэне 2000 жылы Казакстан экономикасынын есу аясында. емiр суру денгейi артты. Енбек кешьконы ретiнде Ресей азаматтары белсене катысады. Бул тарихи, элеуметтiк жэне экономикалык себептерге, бiрлескен шекара, диаспора жэне юкерлж байланыстарFа катысты болып табылады [15].
Кытайдан транзиттiк келiк баFытын салу, эсiресе Кытайдын Сауда жэне солтустж-батыс Кытайда ШынжацдаFы (Ш ¥АА) экономикалык катынастар жэне кешi-кон алмасу бастамасымен катысты, сондай-ак (сонFы ек1 жылда даFдарысты коспаЕанда) улFайту Yрдiсi жэне каркындату Yшiн Еуропада «Бiр белдж, б1р жолы» салынды. БYгiн, назарFа кешi-кон процестерiнiн «Кытай факторы» тусшшн, эсiресе, сауда кешi-коны жэне Казакстан Республикасында туракты туруFа арналFан миграциясы, толык емес болып отыр [16].
Бiр мезгiлде Казакстаннын заманауи енбек кешьконынын аймактандыру процесi барынша жаhандык езгерiстерге бейiм. Бул бай табети ресурстарFа, шетелдiк инвестициялар жэне тартылFан бизнеске, онын дамуына, трансулттык компаниялардын, халыкаралык басшылардын жэне мамандардын саны есуше байланысты.
Экономикалык емiрдiн жаИандануы жергiлiктi кызметкерлердiн у^ырлынына эсер етп. Ендi Казахстан сарапшылары ТМД елдервде Fана емес, сонымен катар дамын-ан Батыс елдерiнде де жумыс ютейдг Ал бул жана технологиялык жэне нарыктык экономика жаFдайында бiлiм беру жэне т э ж р и б е с бар элемдiк енбек нарынына мамандарды косу, 1990 жылдары керюшше емiр суру Yшiн мэжбYрлi енбек кешi-коны болFан, ал казiр езiн-езi жузеге асыру жэне езiн-езi дамыту Yшiн мYмкiндiктер iздейдi.
Nepal Liberia Tajikistan Kyrgyz., Bermuda
Haiti Moldova Gambia, The Samoa Comoros Honduras Lesotho Jamaica Kosovo El Salvador West B ank.
Lebanon Armenia
0%
28 25,68%
24,99%
24,73%
41%
% 23 22,39 20,27%
19,88%
19%
% 0 18, 16,86%
16,72%
16,58%
16,05%
15,88%
4,12%
32,23 31,21%
,76%
%
5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%
GDP, % Сурет 2 - Мигранттардыц салыстырмалы турде кеп акша аударым келемi бар элем м е м л е к е 'п ^ мен территориялары,
2015 жыл, сэйкес мемлекеттердщ Ж1в-нен %
Дереккез: The World Bank, Migration and Remittances Team, Development Prospects Group.
Migrant remittance Inflows (US$ million). Date: October 2016.
109
М игранттарды ц ак ш а аудары м дары ны н динам икасы мен келемь
Мигранттардын халыкаралык акша аударымдарынын н еп зп у л е с салыстырмалы турде аз елдердi курайды. Олардын шамамен уштен ек1ден жоFарFы белiгi 20 алушы елдерге жiберiледi (66% - 2013 жылы, 67% 2014 жылы). ЖаИандык акша аударымдарынын уштен б1р б е л т сонFы жылдары Yндiстан, Кытай, Филиппин жэне Мексика елдершщ Yлесiне тиесш .
2015 жылы акша аударымдарынын iPi сомалары тускен елдердiн тiзiмiнде, кайтадан Yндiстан (68,9 млрд АКШ доллары) бiрiншi орынды иелендi. Екiншi орында Кытай болса (63,9), келесi тiзiмдегi елдер айтарлыктай артта калды - Филиппин (28,4), Мексика (26,1), Нигерия (20.4) жэне Пэшстан (19,6). (сурет 1).
Бул 5 елдеп керсетшш дамушы елдерге жiберiлген барлык акша аударымдарынын жартысын (52,4%) курады.
Осымен катар, 2015 жылда мигранттардын ен кеп акша аударым келемше ие мемлекеттердщ катарына кейбiр дамыFан мемлекеттер де кiредi. Франция (23,3 миллиард АКШ доллары), Германия (15.3), Испания (10,2), Бельгия (9,9) - бундай каржылык аFындар оларFа кебiне баска дамын-ан мемлекеттерден келедi.
Алайда, абсолютпк шамасы бойынша едэуiр салмакты бола тура, бул каражаттар аталFан мемлекеттерде ендiрiлген жалпы iшкi енiм (Ж1в) келемiне караЕанда мардымсыз болып табылады: Ж1в-нен 0,4-дан 0,8%
дейiн, жэне тек Бельгия ушш айтарлыктай салмакты алады - Ж1в-нен 2,2%.
Экономикалык даму денгей темен мемлекеттерде мигранттардан тYсетiн акша аударым келемi керганше оладын Ж1в келемiне караЕанда айтарлыктай салмакты курайды (сурет 2). Непал, Либерияда мигранттар жолдайтын акша аударымдары олардын Ж1в-нщ уштен бiрiн курайды, ал Тэжжстан, КырFызстан, Молдавияда - шамамен терттен бiрiн.
Акша аударымдары Ж1в-нщ кемiнде 10% курайтын 26 мемлекеттердщ кебга экономикалык дамушы мемлекеттер болып табылады [17].
Айтылып кеткен уш мемлекеттерден баска - б у р ы ^ ы КСРО одактас мемлекеттердан баска Армения, Грузия, взбекстан да кiредi (сурет 3). 2015 жылы халыкаралык мигранттардын акша аударым келемi Арменияда Ж1в-нщ 14,1% курады, Грузияда - 10,4%, Украинада - 6,45%, Латвияда - 5,24%, взбекстанда - 4,6%. Акша аударым келемi баска мемлекеттерге - б у р ы ^ ы КСРО одактас мемлекеттерiнде Ж1в-нщ 4 % - нан аспайды. Казакстан, Ресей мен ТYркiменстанда мигранттардын акша аударым келемi Ж Iв-нiн 10 % Fана курайды.
Tajikistan Kyrgyz Republic Moldova Armenia Georgia Ukraine Latvia Uzbekistan Lithuania Azerbaijan Estonia Belarus Russian Federation
Kazakhstan Turkmenistan
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%
6,45%
5,24%
4,65%
3%
10,45%
4,12%
23
8,76%
25,68%
41%
GDP,%
Сурет 3 - Мигранттардыц б у р ы н ы КСРО одактас мемлекеттерiндегi акша аударым келем1, 2015 жыл, сэйкес мемлекеттердщ Ж1в-нен %
Дереккез: The World Bank, Migration and Remittances Team, Development Prospects Group.
Migrant remittance Inflows (US$ million). Date: October 2016.
Жакын шетел мемлекеттерiндегi аударымдар мигранттардын енбек кызмепмен жэне резиденттердiн ТМД елдершен ез отанына каражаттардын кайтарымсыз аударуымен байланысты.
2015 жылга Казакстаннан ТМД елдерше 955 млн. АКШ дол. жбершда, бул 2014 жылга Караганда 39 млн. долл.-га кем. Казакстаннан жiберiлген каражаттарды алатын манызды мемлекеттерге Ресей Федера- циясы, Кытай, ТYркия, 0збекстан жэне Кыргызстан жатады (кесте 1).
Кесте 1 - 2013-2015 жж. Казакстандагы физикалык тулгалардьщ каражат аударымдарыньщ сомасы, млн. АКШ долл.
Мемлекет 2013 2014 2015 Барльны Дэреже
Ресей Федерациясы 671,6 624,95 649,11 1945,66 1
Кытай 392,1 254,8 153,93 800,83 2
Туркия 308,7 277,4 182,55 768,65 3
0зекстан 155,8 191,87 159,1 506,77 4
Кыргызстан 66,1 73,82 62,63 202,55 5
Германия 56,6 46,7 32,4 135,7 6
АКШ 46,3 30,4 34,15 110,85 7
Азербайджан 33,4 34,47 20,63 88,5 8
Украина 33,9 26,58 22,45 82,93 9
Армения 15,7 17,52 13,79 47,01 10
Тэжжстан 11 11,87 15,74 38,61 11
БАЭ 12,3 11,7 6,63 30,63 12
Беларусь 9,4 10,29 7,82 27,51 13
¥лыбритания 7,6 9,1 5,31 22,01 14
Грузия 6,7 8 4,78 19,48 15
Чехия 5,7 6,6 3,89 16,19 16
Корей Республикасы 6,1 6,4 3,22 15,72 17
Литва 9,1 4,4 1,2 14,7 18
Италия 4,6 6,3 2,49 13,39 19
Канада 5,2 4,6 3,22 13,02 20
Греция 4,9 5,2 1,94 12,04 21
Швейцария 2,4 3,2 2,87 8,47 22
Польша 3,8 2,9 1,67 8,37 23
Yндiстан 3,2 3 2,04 8,24 24
Израиль 3,2 2,9 2,11 8,21 25
Молдова 1,9 1,8 3,29 6,99 26
Турюменстан 1,3 0,86 0,69 2,85 27
Латвия 1,3 0,8 0,7 2,8 28
Малайзия 0,5 0,6 0,41 1,51 29
Дереккез: КР ¥лтты к банкi http://www.nationalbank.kz/
Кесте 1 -д е 2013 жылдан бастап бакыланган мэлiметтер керсетiлгендей, акша телем ж у й ес бойынша мигранттардын 2016 жылы ж1берген аударым айналымы 2013 жылга салыстырганда 1 996 млн. АКШ долл.- нан 1 466 млн. АКШ долл. дешн кыскарды.
Казакстандагы физикалык тулгалардьщ каражат аударымдарынын едэуiр белir'i Ресей, Кытай мен ТYркияFа жiберiледi, оларга барлык аударымдардын 50% жуыгы келедi. ¥лтты к банктщ сарапшыларынын ойына сай, Кытай, Германиядагы аударымдардын белiгi КР-на уйымдастырылмаган сауда каналдары аркылы кiргiзiлетiн тауарлардын телем каражаттарын жiберуiмен байланысты болуы мумшн. Алайда, КР заннамасына сай, инвестиция, кэсшкерлш кызмет жэне т.с.с жузеге асырылатын валюталык операцияларга тыйым салынады.
Жiберушiлер катарына Казакстаннын азаматтары да шредг шет елде окитын студент-балаларына акша жiберетiн ата-аналар мен картайган ата-анасына акша жiберетiн Yлкендер. Жiберушiлер катарында тагы да КР уакытша емiр сYретiн казакстандык жэне шетелдж азаматттар бар: iс-сапардаFы бизнесмендер мен мамандар, жеке максаттарына байланысты аударымдарды жYзеге асыратын туристтер жэне т.б. КР-нен акша трансферттерi жYзеге асырылатын мемлекеттердiн iшiнде Ресей бiрiншi орында. КР ¥лтты к банктiн мэлiметтерiне сай, РФ-на жылына бiлiм мен медициналык кызметтердi телеуге $ 650 млн. долл. шамасында жiберiледi.
КР-да Казакстанга табыс Yшiн келетiн шетелдiк жумысшылар мен мамандардын акша аударым келемше бага беретiн республикалык кернек1 зерттеулер жYргiзiлмедi, алайда жылдык аударым динамикасы ресми каналдар бойынша тансферттердiн кебга солардан екенiн керсеттi.
111
ТМД мен ТМД-дан сырт елдерде акша аударым динамикасы мезплдак ауыткуды керсетедг Yшiншi токсанда кетерiлiп, тертiншi токсанда (к^1ркуйек-карашада) максимумга жетедi. Бул уакыт енбек кызметiнiн аяталып, енбекакыны телейтiн кез. Кейiн аударымдар мигранттардын ез елше оралган кезiнде, ягни 1-шi токсанда темендейдi.
КР ¥лтты к банкiнiн ресми мэлiметтерiне сай, 2015 жылы резиденттер мен бейрезиденттер Казакстаннан 0збекстанга - $ 160 млн. АКШ долларын, Кыргызстанга - $ 63 млн., Украинага - $ 22 млн., Тэжшстанга - $ 15 млн., $ 38 млн. доллардай ^ н г е й Кавказ республикаларына жiберiлдi (Азербайджан, Армения, Грузия).
Сонымен катар, АКШ-тын езiне - $ 34 млн., ТYркияFа - $ 182 млн. ж1бервдг
2005 жылы Елена Садовская жYргiзген элеметтiк зерттеулер нэтиж ес [8] кешi-кондар мен акша аударымдар («миградолларлар») Орталык Азия мемлекеттерiндегi мигранттык Y® шаруашылыгынын кYн керiс стратегиясы екенiн айгактады.
Элемдiк Банктын мэлiметтерiне сай, Казакстанда тапкан «миградолларлар» кебше тамакка - 55,7% жэне жаца зат сатып алуга - 47,2% кетедг Жауап берушiлердiн 30,3% шетелде тапкан акшалар оларга тек ен керек- тiлермен камтамасыз етуге мYмкiндiк бередi деп ойлайды. Сухбаткерлердiн 22,5% мигранттык табысын ем- деуге, дэрi сатып алуга кетедi. Сухбаткерлердiн 22,5% ата-анасына жэне балаларына акшалай кемепн бередi.
Акша аударымдарын колдану мемлекетпк ерекшелiктерге ие. Мысалга, 0збекстан мен Кыргызстаннын кедейiрек мигрант шаруалар ездершщ табыстарын кебiне негiзгi кYнделiктi кажеттшктерше жумсайды:
тамактану - 56,7% мен 63,3%, сэйкесшше жэне киiм сатып алу - 46,5% мен 54,1% сэйкесшше. Казаккстанда узак жылдар бойы жумыс iстейтiн Тэж1кстандык мигранттар (Елена Садовскаянын зерттеуiне сай, сурастырган тэжжстандык мигранттардын 71% 5 жылдан астам табыс табуга баска елге шыгады) акша аударымдарын туыстарына акшалай кемек керсету Yшiн (47,1%), емдеудi телеу Yшiн (35,3%) жэне кымбат заттарды сатып алу Yшiн жYзеге асырады. Отанындагы туыстарына акшалай кемектесетiн мирганттардын Yлесi тэж1кстандык мигранттарда езбекстандыктардан (14,2%) жэне кыргызстандыктардан (15,3%) кебiрек.
Аударымдар той етшзу y™ ^ акша жинауга кемектеседi. Ауылдык жерлерде тойда кымбат сыйлыктар сыйлап, барлык туыстар мен кершiлердi шакырып, ата-анага бiрнеше жылдык жалакыны талаптандырады.
Кебiрек сомманы жинаган кезде мигранттардын аударымдары Yй, пэтер не ремонтка, электрлiк турмыстык техникалар сатып алуга, ЖОО, колледж, мектептеп окуды телеуге жумсалынады, бiрак инвестицияга жiберiлу Yлесi ете аз [18,19,20].
Жумысшы мигранттардын жалпы акша аударым келемдерш аныктауда кубылыстын жанашылдыгына, есептщ жоктыгына, эдiстеме мен индикаторлардын угыныксыздыгына катысты кейбiр киыншылыктар бар [21]. Келеадей эртYрлi езгерiстердi де есепке алган жен: жумысшы мигранттардын енбек ету аясы, енбек кызметi узактыгы, орташа жалакы, аударымдардын мерзiмдiлiгi, елге ж1бершетш акша аударымдардын орташа келему жiберiлетiн елдiн географиялык жакындылыгы/алыстылыгы, диаспорлар мен тапкан акша ж1бертшетш «мигранттык байланыстардын» бар болуы.
Ц оры ты нды . Казакстан мен Орталык Азиядагы 25-жылдык тарихы бар кешi-кон козгалысында келесiдей н еп зп зандылык калыптаскан.
Бiрiншiден, Орталык Азияда Казакстаннын орталыгымен субенiрлiк кешi-кон жYЙесi калыптасып, Кытайдын батысындагы Синьцзянды трансшекаралык орын ауыстыруга тарту белсендi ж урп зш п жатыр.
Екiншiден, кешi-кон тYрлерiнiн ОА елдершщ элеуметтiк-экономикалык трансформациясын тартатын енбек кешьконы басымдылыгынын диверсификациясы орын алуда.
Yшiншiден, енбек, сауда жэне бизнес-миграциясы мен YЙ шаруашылыгындагы, кауым, улттык экономикалардагы акша аударымдардын экономикалык релi арта тYCтi. Кейбiр мемлекеттерде, мысалы Тэжжстанда, аудраым келемi Ж I0-нiн 50%-на дейiн сай келiп, тура шетел инвестициялар мен дамыту максатындагы халыкаралык уйымдардын ресми кемегiнен айтарлыктай асады.
Кейiн, тертiншiден, Казакстанда жэне ОА-да уакытша миграция таралган, алайда акырындап уакытша кешi-коннан турактыга езгеру тенденциясы калыптасуда (туракты мекен-жайга кешу мен КР азаматтыгын алу). Бул, сонымен катар, жаhандык тренд.
Бесiншiден, уйымдарда диаспоралардын, кешi-конды колдау, олардын мигранттармен сурактарды шешудегi катысу рел1 есуде.
2000 жылдары Орталык Азияда жаhандану трендтерi ныгаюда: бiр жагынан, капитал, технология, кызмет керсету мен тауарлардын шалгайдагы енiр тYпкiрiне енуi тездеплуде. Екiншi жагынан, ОАР мемлекеттерiнен жумыс кYшiнiн халыкаралык миграциясы есуде. Кыргызстан мен Тэж1кстан секiлдi мемлекеттерде сырткы енбек кешi-конына 25 тен 35% дешн экономикалык белсендi халык тартылынады.
Бул ез кезегiнде коммуникация жYЙесiнiн таралуына, акша аударымдарынын халыкаралык электронды жYЙесiнiн дамуына ыкпалын тигiзедi. Аударым жYЙелерi миграциялык YЙ шаруашылыктардын мYшелерiне шетелде жумыс iстейтiн мигранттардан трансферт алуга мYмкiндiк бередi.
ОАР-нын эртYрлi енiрлерiндегi ен кедей YЙ шаруашылыктарында «миградолларлар» кYнделiктi кажеттiлiктердi канагаттандыру Yшiн колданылады: тамактарды, киiмдердi, дэрiлердi сатып алу, ата-аналар мен балаларына акшалай кемек беру. Одан кебiрек сомма жиналган кезде, мигранттардын аударымдары y^ пэтер не жендеу жумыстарына, электрлш турмыстык техникалар сатып алуга, ЖОО, колледж, мектептеп окуды телеуге жумсалынады, бiрак инвестицияга ж 1 б е р ^ Yлесi ете аз.
Автордын з е р т т ^ Орталык Азия республикаларында эл1 енбек кешьконы мен акша аударымдары даму стратегиясы емес, ^ н керю стратегиясы екенiн керсеттi. «Миградолларлар» элi мигранттык бiрлестiктердiн дамуына сирек колданылады (жергiлiктi мектептер, жолдар, кепiрлер, коммуникациялык инфраструктура- лардын жендеуi не курылысына). ОАР Yкiметi улттык экономика даму максатына аударымдарды практи- калык колдану механизмдерш жасамады.
Акша аударымдары - кету мемлекеттерiнде кейдейлiктi темендететiн манызды фактор, эаресе Кыргыз
стан мен Тэж1кстан секiлдi мемлекеттерде. Б ¥ ¥ Д Б мэл1меп бойынша, бул мемлекеттерде акша аударым
дары 2000 жылдардын басында барлык халыктын сэйкесшше 44,4% пен 60% курады. Ол ОАР мемлекеттерi мен барлык ещрдщ турактылыгына эсер етш, жагымды элеуметтiк-экономикалык рел ойнайды.
Орталык Азиянын кейбiр мемлекеттерiнде, мысалы Кыргызстан мен Тэжшстанда акша аударымдардын жалпы келемi Ж10 едэуiр белiгiн курайды (25% жэне кеп), жэне кейбiр багалауларга сай, сонгы жылдары ОАР мемлекеттерше даму максатындагы жылдык ресми халыкаралык кемек келемi мен шетелдж инвести- цияларды шамадан асырылды.
Аударымдар Ж I0-нiн азгантай белш н камтыгандыктан, кету мемлекеттерiнiн Yкiметтерi жеке YЙ шаруашылыктарын гана емес, сонымен катар кешькон бiрлестiктерi мен улттык экономиканы дамытатын мигранттардын акша аударымдарын тиiмдi колдану жYЙесiн жасау аркылы енбек миграциясын реттеу керек.
Даму максатындагы инвестицияларды ынталандыратын шаралардын бiрi аударымдарды колма-кол акшамен емес, мигранттын банктiк шоты аркылы уйымдастыру мен медициналык сактандыру, бiлiм алу, ипотека, ж ергш кп уйымдардын жобаларына жарналарды ынталандыру болуы мYмкiн едi. Жергiлiктi бизнеске инвестицияларды, ендiрiстiн дамуына несие берудщ жергiлiктi уйымдардагы элеуметтiк жэне экономикалык жобаларга темен пайызбен несие усынуды ынталандыру керек.
Даму максатында мигранттардын акша аударымдарын колдануды ынталандыруга багытталган норма- тивтi-кукыктык база мен практикалык механизмдердi дайындау - Орталык Азия республикаларындагы зан шыгарушы жэне аткарушы органдардын жана эрi манызды кызмет багыты.
ЭДЕБИЕТ
[1] Sirkeci, I., & Cohen, J. H. (2015). Measuring impact and the most influential works in Migration Studies. Migration Letters, 12(3), 336-345.
[2] ICMPD (2006), Overview of the CIS Migration Systems, International Centre for Migration Policy Development, Vienna.
[3] Масанов Н. Миграционные метаморфозы Казахстана в движении добровольном и вынужденном. Постсоветские миграции в Евразии / Под ред. А.Р. Вяткина, Н.П. Космарской, С.А. Панарина. - М., 1999: Наталис. - 127— 152.
[4] Корецкая-Гармаш В. А. Социально-демографический потенциал регионального развития: Экономика региона.
— 2016. — Т. 12, вып. 2. — С. 471-484
[5] Садовская Е.Ю. Трудовые миграции в Центральной Азии: формирование региональной миграционной системы или процесс глобализации? М.: 2005
[6] Садовская Е.Ю. Трудовые миграции в Казахстане в 2000-е годы: новейшие тенденции. Алматы. 2005
[7] Садовская Е.Ю. Денежные переводы трудовых мигрантов в Республике Казахстан // Труд в Казахстане.- 2006. -
№ 4;
[8] Садовская Е.Ю. Денежные переводы трудовых мигрантов и их роль в мигрантских домохозяйствах в республиках Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ, №2, 2006.
[9] Садовская Е., Олимова С., Трудовая миграция в странах Центральной Азии, Российской Федерации, Афганистане и Пакистане. Аналитический обзор. Европейская Комиссия, МОМ. - Алматы. 2005/
[10] Олимова С., Боск И., Трудовая миграция из Таджикистана. МОМ, Научно-исследовательский центр
«Шарк». Душанбе, 2003.
[11] IOM (2015), World Migration Report 2005: Migrants and Cities: New Partnerships to Manage Mobility, Geneva:
International Organisation for Migration
[12] Кожирова С. Б. Китайская миграция как элемент региональной безопасности : автореф. дис. ... д-ра полит.
наук. Астана, 2009
[13] Алькеев А. К., Сенюткина И. Ю. Проблемы распространения незаконной миграции на территории цент
рально-азиатского пространства-как причина повышения уровня транснациональной преступности в регионе. - 2013.
[14] Трудовая миграция в Республике Казахстан // Молодежный научный форум: Общественные и экономические науки: электр. сб. ст. по материалам II студ. междунар. заочной науч.-практ. конф. — М.: «МЦНО». — 2013 —№ 2 / [Электронный ресурс] — Режим доступа. — URL: http://nauchforum.ru/archive/MNF social/2(2).pdf
[15] Е.Садовская. International Migration to Kazakhstan in the Period of Sovereign Development. Казахстан Спектр.
Научный журнал. 2016/1 (75) - 7-43 С.
[16] Артюхова Ю.С. Китайская диаспора как фактор внешнеполитического влияния КНР. ULR: www.mpa.ru [17] Щербакова Е.М. Денежные переводы международных мигрантов: 2014 год /Демоскоп Weekly. 2015. № 641
642. URL: http://demoscope.ru/weekly/2015/0641/barometer641 .pdf
[18] Kurmanov, N., Beisengaliyev, B., Dogalov, A., Turekulova, D., & Kurmankulova, N. (2016). Raw-material
intensive Economy and Development o f Small and Medium-sized Enterprises in Kazakhstan. International Journal of Economics and Financial Issues, 6(4), 1440-1445.
[19] Kurmanov, N., Tolysbayev, B., Aibossynova, D., & Parmanov, N. (2016). Innovative activity o f small and medium
sized enterprises in Kazakhstan and factors of its development. Економiчний часопис-ХХ1, 158(3-4 (2)), 57-60.
--- 113 ---
[20] Kurmanov, N., Turekulova, D. D., Doskeyeva, G., & Alina, G. (2016). A Research on Innovation in Small and Medium-Sized Enterprises: The Case o f Kazakhstan. International Journal o f Economics and Financial Issues, 6(3).
[21] Kurmanov, N., Yeleussov, A., Aliyev, U., & Tolysbayev, B. (2015). Developing Effective Educational Strategies in Kazakhstan. Mediterranean Journal of Social Sciences, 6(5), 54.
REFERENCES
[1] Sirkeci, I., & Cohen, J. H. (2015). Measuring impact and the most influential works in Migration Studies. Migration Letters, 12(3), 336-345.
[2] ICMPD (2006), Overview o f the CIS Migration Systems, International Centre for Migration Policy Development, Vienna.
[3] Masanov N. Migracionnye metamorfozy Kazahstana v dvizhenii dobrovol'nom i vynuzhdennom. Postsovetskie migracii v Evrazii / Pod red. A.R. Vjatkina, N.P. Kosmarskoj, S.A. Panarina. - M., 1999: Natalis. - 127— 152.
[4] Koreckaja-Garmash V. A. Social'no-demograficheskij potencial regional'nogo razvitija: Jekonomika regiona. — 2016.
— T. 12, vyp. 2. — S. 471-484
[5] Sadovskaja E.Ju. Trudovye migracii v Central'noj Azii: formirovanie regional'noj migracionnoj sistemy ili process globalizacii? M.: 2005
[6] Sadovskaja E.Ju. Trudovye migracii v Kazahstane v 2000-e gody: novejshie tendencii. Almaty. 2005
[7] Sadovskaja E.Ju. Denezhnye perevody trudovyh migrantov v Respublike Kazahstan // Trud v Kazahstane. 2006.№ 4;
[8] Sadovskaja E.Ju. Denezhnye perevody trudovyh migrantov i ih rol' v migrantskih domohozjajstvah v respublikah Central'noj Azii // Central'naja Azija i Kavkaz, №2, 2006.
[9] Sadovskaja E., Olimova S., Trudovaja migracija v stranah Central'noj Azii, Rossijskoj Federacii, Afganistane i Pakistane. Analiticheskij obzor. Evropejskaja Komissija, MOM. - Almaty. 2005/
[10] Olimova S., Bosk I., Trudovaja migracija iz Tadzhikistana. MOM, Nauchno-issledovatel'skij centr «Shark».
Dushanbe, 2003.
[11] IOM (2015), World Migration Report 2005: Migrants and Cities: New Partnerships to Manage Mobility, Geneva:
International Organisation for Migration
[12] Kozhirova S. B. Kitajskaja migracija kak jelement regional'noj bezopasnosti : avtoref. dis. ... d-ra polit. nauk. Astana, 2009
[13] Al'keev A. K., Senjutkina I. Ju. Problemy rasprostranenija nezakonnoj migracii na territorii central'no-aziatskogo prostranstva-kak prichina povyshenija urovnja transnacional'noj prestupnosti v regione. - 2013.
[14] Trudovaja migracija v Respublike Kazahstan // Molodezhnyj nauchnyj forum: Obshhestvennye i jekonomicheskie nauki: jelektr. sb. st. po materialam II stud. mezhdunar. zaochnoj nauch.-prakt. konf. — M.: «MCNO». — 2013 —№ 2 / [Jelektronnyj resurs] — Rezhim dostupa. — URL: http://nauchforum.ru/archive/MNF_social/2(2).pdf
[15] E.Sadovskaja. International Migration to Kazakhstan in the Period o f Sovereign Development. Kazahstan Spektr.
Nauchnyj zhurnal. 2016/1 (75) - 7-43 S.
[16] Artjuhova Ju.S. Kitajskaja diaspora kak faktor vneshnepoliticheskogo vlijanija KNR. ULR: www.mpa.ru
[17] Shherbakova E.M. Denezhnye perevody mezhdunarodnyh migrantov: 2014 god /Demoskop Weekly. 2015. № 641
642. URL: http://demoscope.ru/weekly/2015/0641/barometer641.pdf
[18] Kurmanov, N., Beisengaliyev, B., Dogalov, A., Turekulova, D., & Kurmankulova, N. (2016). Raw-material-intensive Economy and Development o f Small and Medium-sized Enterprises in Kazakhstan. International Journal o f Economics and Financial Issues, 6(4), 1440-1445.
[19] Kurmanov, N., Tolysbayev, B., Aibossynova, D., & Parmanov, N. (2016). Innovative activity o f small and medium
sized enterprises in Kazakhstan and factors o f its development. Ekonomichnij chasopis-HHI, 158(3-4 (2)), 57-60.
[20] Kurmanov, N., Turekulova, D. D., Doskeyeva, G., & Alina, G. (2016). A Research on Innovation in Small and Medium-Sized Enterprises: The Case o f Kazakhstan. International Journal o f Economics and Financial Issues, 6(3).
[21] Kurmanov, N., Yeleussov, A., Aliyev, U., & Tolysbayev, B. (2015). Developing Effective Educational Strategies in Kazakhstan. Mediterranean Journal o f Social Sciences, 6(5), 54.
Курманов Н.А., Бактымбет С.С., Бактымбет А. С., Сатбаева А.Ж.
Казахский университет экономики, финансов и международной торговли, Астана, Казахстан ТРУДОВАЯ МИГРАЦИЯ И ДЕНЕЖНЫЕ ПЕРЕВОДЫ:
СТРАТЕГИЯ ВЫЖИВАНИЯ ИЛИ СТРАТЕГИЯ РАЗВИТИЯ?
Аннотация. Статья посвящена актуальной проблеме миграции трудовых ресурсов, исследованию денежных переводов и их роли в жизни мигрантских домохозяйств. Денежные переводы используются в мигрантских домохозяйствах Центральной Азии в первую очередь для приобретения потребительских товаров. Поскольку потоки трудовых миграций в регионе имеют тенденцию к увеличению, и объемы переводов возрастают, приобретает всю большую актуальность использование денежных переводов не только в целях потребления, но и развития. Для разработки программ использования переводов в целях развития в странах исхода и достижения необходимо всесторонне изучить эту проблему: объемы, способы переводов, роль в мигрантских домохозяйствах и национальных экономиках.
Ключевые слова: трудовая миграция, денежные переводы мигрантов, Центральная Азия, Казахстан.
