สัญญะแหงสถานที่ กรณีศึกษา : ชุมชนชาวจีนยานตลาดนอย กรุงเทพมหานคร SEMIOTICS OF PLACE CASE STUDY: TALAD-NOI; THE LIVING
CHINESE PLACE IN BANGKOK
ฐิติวัฒน นงนุช
11คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศรีปทุม e-mail : thitiwat.no@spu.ac.th
บทคัดยอ: งานวิจัยเรื่องสัญญะแหงสถานที่เปนการศึกษาภายใตกรอบความคิดในการวิจัยจากแนวทางการศึกษา ปรากฏการณศาสตรและสัญศาสตร เพื่อการขยายขอบเขตความเขาใจทางปรากฏการณที่เกี่ยวของกับเมือง ที่วางและ สถาปตยกรรม โดยมุงเนนการตอบคําถามที่วาสัมผัสการรับรูสถานที่เกิดขึ้นไดอยางไรเปนสาระสําคัญของงานวิจัยชิ้นนี้
จากการศึกษาพบวาสัมผัสการรับรูสถานที่เกิดจากองคประกอบทางกายภาพที่สําคัญหาประการ ไดแก หนึ่งรองรอยทาง ประวัติศาสตรที่ยังคงอยู สองวิถีชีวิตในแบบพุทธของชาวจีน สามการซอนทับของกิจกรรมในสถานที่เดียวกันอยางแยกไม
ออก สี่ผูคนเชื้อสายจีน หาสัญลักษณทางพิธีกรรมความเชื่อ อาคารและสถาปตยกรรม ตลอดจนภาษาที่ใชในการสื่อสาร ระหวางกัน นอกจากนั้นผลของการวิเคราะหเพื่อจัดกลุมขององคประกอบทางกายภาพในฐานะที่เปนระบบสัญลักษณนั้น นําไปสูความเชื่อมโยงกับรากฐานทางวัฒนธรรมของชาวจีน ไดแก กลุมของสัญลักษณทางดานฮวงจุยมีรากฐานมาจาก วัฒนธรรมทางดานการตั้งถิ่นฐานในแบบชาวจีน กลุมของสัญลักษณทางดานการเคารพบูชามีรากฐานมาจากวัฒนธรรม การเคารพบูชาบรรพบุรุษและเทพเจาของชาวจีน กลุมของสัญลักษณดานการประกอบพิธีกรรมมีรากฐานมาจากลัทธิเตา และวัฒนธรรมดานการบริโภค กลุมของระบบสัญลักษณทางดานปรัชญาในการดํารงชีวิตมีความเกี่ยวเนื่องกับทัศนะ ทางดานจริยธรรมของชาวจีน ซึ่งเกิดจากการผสมผสานทางความเชื่อในแบบพุทธมหายาน แนวคิดของขงจื้อและเลาจื้อ รวมทั้งแนวคิดในการปฏิบัติของลัทธิเตา จากการวิเคราะหกรณีศึกษายานชุมชน ผังอาคารและที่วางในยานตลาดนอย พบวาสัมผัสการรับรูสถานที่นั้นเกิดจากสัญญะที่สําคัญสี่ประการ กลาวคือ ผูคนที่อยูอาศัย ระบบที่วางที่มีความหมายทาง ระบบสัญลักษณ พิธีกรรมที่มีการสืบทอดมาจากความเชื่อดั้งเดิม และรูปแบบกิจกรรมทางเศรษฐกิจสังคม สัญญะทั้งสี่
ประการนี้นําไปสูการตีความและสรางความหมายใหเกิดขึ้นในผังชุมชน ที่โลงวาง อาคารและสถาปตยกรรมซึ่งมี
ความสัมพันธแนบแนนกับผูอยูอาศัยในยานตลาดนอยมาอยางตอเนื่องและยาวนาน
ABSTRACT: Semiotics of place under research framework has set by the corresponding of Phenomenology and Semiology. This research’s main idea is to extend the understanding area about city, space and architecture by the finding “How sense of place occurred?” From the study, it was found “sense of place” has emerged from five physical elements: the living history, the pervasiveness of merit life, the complexity of space and activities, the Chinese people, the Chinese traditional ceremony including with architecture and Chinese language. Additional, the classification of all symbolic elements has linked to the Chinese cultural root. This research has also found the based culture of the china’s
place formed the Chinese sense of place in Talad-Noi district ; originated from these cultural roots; Feng-Sui culture - ancestor worship - the China’s social network culture - consumption culture and Chinese ethics culture. From the community district, building block and space in Talad-Noi district ; sense of place has been significant by four signifiers : living resident, symbolic space, traditional rite and socio-economics activities. The four signifiers have lead to the interpretation and meaning creation through of community plan, open space, building and architecture. These related to the local people in Talad-Noi for continuing from the past.
1. บทนํา
สัญญะแหงสถานที่เปนการขยายมิติความเขาใจใน เรื่องปรากฏการณศาสตร โดยอาศัยแนวความคิด ทางดานสัญศาสตรเปนแนวทางในการวิเคราะหอาคาร สถาปตยกรรม สถานที่ ยานและชุมชน เพื่อนําไปสูการ อธิบายปรากฏการณที่เกิดขึ้นทั้งในแงรูปธรรมที่ปรากฏ และความหมายเชิงนามธรรมที่ซอนอยู หรืออาจกลาว ไดวาการอธิบายรูปและนาม ตามแนวคิดทาง ปรากฏการณศาสตร รวมกับการอธิบายสัญญะและ ความหมายของสัญญะ ตามแนวคิดทางสัญศาสตร
นั่นเอง
2. วัตถุประสงคในการวิจัย
2.1 เพื่อศึกษาเรื่องของเมืองจากปรากฏการณเมือง ที่เกิดขึ้น ในแงของความเปนมา ประวัติศาสตรและ วิวัฒนาการการตั้งถิ่นฐานของชุมชน ประเพณี ความเชื่อ และสัญลักษณทางวัฒนธรรมของชุมชน รวมทั้ง รูปแบบการใชสอยอาคาร สถานที่ พื้นที่วางและ กิจกรรมตางๆที่เกิดขึ้น
2.2 เพื่อสรางแนวทางในการวิเคราะห
ปรากฏการณเมืองที่เกิดขึ้น เพื่อระบุถึงองคประกอบ ทางกายภาพที่สําคัญ ซึ่งสงผลใหเกิดความหมายของ สัมผัสการรับรูสถานที่ (sense of place) โดยอาศัย ศาสตรการสื่อความหมายทางวัฒนธรรม (สัญศาสตร : Semiotics) ซึ่งพิจารณาจากระบบการใหคุณคาของ สภาพแวดลอมทางดานกายภาพที่สงผลกับการรับรู
การตีความ และการใหคุณคาของคนในสังคม หรือ ชุมชน รวมทั้งองคประกอบตางๆ ที่ทําใหเกิดบรรยากาศ เมืองที่มีคุณคาทางดานวัฒนธรรม
3. เนื้อหา วิธีการและขอบเขตในการวิจัย
3.1 เนื้อหาของการวิจัยเปนการศึกษาปรากฎการณ
เมืองที่เกิดขึ้น เปนเรื่องของการรับรูความรูสึก การรับรู
และสรางความหมายของสภาพแวดลอมทางกายภาพที่
มีตอผูคน ซึ่งสามารถเชื่อมโยงกับการสื่อความหมาย ทางวัฒนธรรมตามหลักของสัญศาสตร เพื่อกําหนด ความหมายทางสัญญลักษณทางวัฒนธรรมของพื้นที่
โดยอาศัยสัมผัสทั้งหาของมนุษยในการรับรูถึงการดํารง อยูของชีวิตและจิตวิญญาณของสถานที่ (Spirit of Place) ดังนั้นการวิเคราะหพื้นที่จึงมุงเนนไปที่ประเด็น ของการกําหนดองคประกอบตางๆ ที่ทําใหเกิดสัมผัส การรับรูสถานที่ (sense of place) และผลของการ วิเคราะหไดถูกนําไปใชในการกําหนดแนวทางในการ พิจารณาคุณคาทางนามธรรม และทิศทางการพัฒนา อยางเปนรูปธรรม
3.2 กลุมเปาหมาย หรือประชากรในการสํารวจ ไดแก ผูที่พักอาศัยในยานตลาดนอย เจาของอาคารและ สถานที่สําคัญตางๆ ในพื้นที่ เชน โบสถคริสต ศาลเจา โบราณสถาน เปนตน รวมทั้งกลุมนักทองเที่ยวชาวไทย และชาวตางประเทศ ที่ไดมีประสบการณในการเดิน เยี่ยมชมพื้นที่
3.3 วิธีการในการสํารวจกลุมเปาหมายกระทําโดย การสัมภาษณตรง (Direct Interview) การสํารวจ โดยใช
แบบสอบถาม (Questionnaire) การสังเกตการณในพื้นที่
(Field Observation) การสํารวจพื้นที่ (Site Survey) และ การสังเกตการณแบบมีสวนรวม (Participated Observation)
4. การวิเคราะหระบบสัญลักษณและรากเหงาทาง วัฒนธรรม (Symbolic System and Cultural Root)
จากแนวคิดของความหมายของสัมผัสการรับรู
สถานที่ ซึ่งเกิดจากสัมผัสทั้งหาประการนั้นเมื่อนําไป วิเคราะหในพื้นที่ชุมชนชาวจีนยานตลาดนอย พบวา สัมผัสการรับรูสถานที่เกิดจากองคประกอบทางกายภาพ ที่สําคัญหาประการ ไดแก หนึ่งรองรอยทาง ประวัติศาสตรที่ยังคงอยู สองวิถีชีวิตในแบบพุทธของ ชาวจีน สามการซอนทับของกิจกรรมในสถานที่
เดียวกันอยางแยกไมออก สี่ผูคนเชื้อสายจีน หา สัญญลักษณทางพิธีกรรมความเชื่อ อาคารและ สถาปตยกรรม ตลอดจนภาษาที่ใชในการสื่อสาร ระหวางกัน ทั้งนี้หากพิจารณาระบบสัญลักษณที่ปรากฎ (Symbolic Environment) เพื่อตีความถึงการสื่อสารทาง วัฒนธรรมที่ซอนอยูภายใตระบบสัญลักษณดังกลาว (สัญศาสตร :Semiotics) รวมทั้งระบบสัญลักษณทาง กิจกรรมที่ปรากฎในชีวิตประจําวัน พบวาระบบ สัญลักษณของชาวจีนสามารถแบงออกไดเปน 5 กลุม ไดแก
กลุมที่ 1) กลุมของสัญลักษณทางดานฮวงจุย ประกอบไปดวย สัญลักษณแหงการสรางพลังที่เปน มงคล เชน สัญลักษณหยินหยาง ปายตัวอักษรเปนยันต
สรางพลัง เปนตน และสัญลักษณแหงการทําลายพลังที่
ไมเปนมงคล เชน สัญลักษณสิงโตคาบดาบ กระจกแปด เหลี่ยม เปนตน สัญลักษณตางๆ เหลานี้เปนเครื่องมือที่
แสดงถึงความพยายามที่จะผสมผสานพลังของ ธรรมชาติที่ตั้งและบริบทแวดลอม เพื่อกอใหเกิดพลังที่
ดีแกผูอยูอาศัย ทั้งนี้ยังตองมีความสัมพันธกับพลัง เฉพาะของแตละบุคคลอีกดวย (ชาวจีนเรียกวา “ธาตุ”
โดยแบงเปน 5 ธาตุ ไดแก ธาตุดิน ธาตุน้ํา ธาตุลม ธาตุ
ไฟและธาตุทองตามลักขณาของแตละบุคคล)
กลุมที่ 2) กลุมของสัญลักษณทางดานการบูชาเทพ เจาและบรรพบุรุษ พบวาสัญลักษณเหลานี้มักปรากฏ บริเวณเหนือประตูทางเขาหลักของบานในลักษณะของ ศาลเจาขนาดเล็กติดเหนือวงกบประตูดานบนพรอม กระถางขนาดเล็ก นอกจากนั้นยังมีการตั้งศาลเจาบนพื้น ในตําแหนงที่ตรงกับประตูทางเขาหลัก ที่เรียกวา “ตี่จู
เอี๊ยะ” ซึ่งเปนที่ประดิษฐานองคเทพตี่จูซึ่งเปนเทพที่ชาว จีนใหการเคารพบูชาที่สําคัญอีกองคหนึ่งและจําเปนที่
ทุกบานจะตองมีการตั้งศาลตี่จูเอี๊ยะไวเสมอ สัญลักษณ
ของการเคารพบูชาเทพเจาในระดับครอบครัวนี้เปน เสมือนสะพานที่เชื่อมโยงไปกับศาลเจาขนาดใหญใน ระดับชุมชน
กลุมที่ 3) กลุมของสัญลักษณทางการสรางศาลเจา เพื่อประกอบพิธีกรรม และการกอตั้งสมาคมการกุศล ตางๆ โดยเกิดจากการรวมกลุมของชาวชุมชนที่มีความ เชื่อและจุดมุงหมายในการดําเนินชีวิตเดียวกัน ซึ่งสังเกต ไดวาศาลเจาของชาวจีนแตละแหงนั้น นอกจากเปนที่
เคารพบูชาเทวดาฟาดินและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ทั้งหลายแลว นั้น ยังเปนสัญลักษณของการรวมกลุมทางวัฒนธรรม ของคนที่มีเชื้อสายเดียวกัน เพื่อใหสามารถดํารงอยูได
ตอไปในอนาคต ศาลเจาไมเพียงแตเปนสถานที่เพื่อการ ประกอบพิธีกรรมเทานั้น แตยังเปนเสมือนตราประทับ ของชาวจีนแตละคนที่นําไปสูการชวยเหลือพึ่งพากันใน ลักษณะของความเปนครอบครัวขนาดใหญ
กลุมที่ 4) กลุมของสัญลักษณทางดานการประกอบ พิธีกรรม สังเกตไดวาพิธีกรรมตางๆของชาวจีนนั้นเปน พิธีกรรมที่เกี่ยวกับพลังงานที่มีอยูในธรรมชาติ (ชาวจีน เรียกวา “ชี่”) พลังงานเหลานี้เปนพลังที่มีทั้งพลังงานที่ดี
และพลังงานที่ไมดี การประกอบพิธีกรรมตางๆจึงชวย สรางใหเกิดความสมดุลยของพลังงานทั้งหลาย ทั้งยัง เปนการขจัดปดเปาวิญญาณรายและเสริมสรางบุญบารมี
อีกดวย ซึ่งเปนรากฐานที่มีมาจากอดีตที่ลัทธิเตามี
อิทธิพลทางดานความเชื่อ
กลุมที่ 5) กลุมของสัญลักษณที่แสดงถึงปรัชญาใน การดํารงชีวิต โดยชาวจีนสวนใหญยังเชื่อถือใน หลักการของพุทธศาสนาแบบนิกายมหายาน จึงแสดง ใหเห็นถึงการเชื่อถือในการสะสมบุญบารมีจากการทํา ทานเพื่อเปนรากฐานแหงการหลุดพนหรือนิพพาน ประกอบกับความเชื่อในเรื่องวิญญาณหลังความตายจึง ทําใหเกิดการทําทานทั้งแกคนมีชีวิต ในรูปแบบของการ กุศลตางๆ เชน พิธีการเทกระจาด เปนพิธีการแจก สิ่งของเครื่องใชใหแกผูยากไร รวมทั้งการทําทานแก
คนที่ตายไปแลว เชน พิธีการทํากงเต็ก เปนการทําบุญ
อุทิศสวนกุศลและเผาสิ่งของเครื่องใชที่ทํามาจาก กระดาษ เพื่อใหคนตายไดใชในโลกหลังความตาย พิธี
ทําทานแกวิญญาณเรรอนที่อยูตามทองถนนและที่
สาธารณะตางๆ ในลักษณะของการทําบุญอุทิศสวนกุศล ใหแกวิญญาณเรรอน ซึ่งชาวจีนมักเชื่อวาเปนวิญญาณ รายที่สรางความไมสงบสุขแกผูอยูอาศัย
5. ผลการวิจัยและอภิปรายผลการวิจัย
ความสัมพันธของระบบสัญลักษณที่ปรากฎขึ้นมา นั้น สงผลใหสามารถวิเคราะหเพื่อหาประเด็นความ เชื่อมโยงกับตนกําเหนิดหรือรากเหงาทางวัฒนธรรม ของชุมชนชาวจีนในยานตลาดนอยไดอยางชัดเจน ทั้งนี้
เนื่องมาจากความชัดเจนของระบบสัญลักษณที่ปรากฎ ขึ้นมานั่นเอง ซึ่งสามารถสรุปไดวาระบบสัญลักษณทั้ง กลุมมีความเกี่ยวเนื่องไปถึงวัฒนธรรมหลักหาประการ ดังนี้คือ
ประการที่ 1) ระบบสัญลักษณทางดานฮวงจุยมี
รากฐานเชื่อมโยงมาจากวัฒนธรรมดานความเชื่อเรื่อง พลังที่เกี่ยวของกับการตั้งถิ่นฐานของชาวจีนในสมัย โบราณ และเปนศาสตรที่ยังไดรับความเชื่อถือจากชาว จีนเปนจํานวนมากในปจจุบัน
ประการที่ 2) ระบบสัญลักษณทางดานการบูชา เทพเจาและบรรพบุรุษมีความเชื่อมโยงมาจาก วัฒนธรรมการเคารพบูชาเทวดาฟาดิน และชีวิตหลัง ความตาย จากลัทธิเตาในอดีต
ประการที่ 3) ระบบสัญลักษณของศาลเจาเพื่อ ประกอบพิธีกรรมทางดานความเชื่อซึ่งเปนผลมาจาก วัฒนธรรมการสรางระบบเครือขายทางสังคมของคนจีน (Chinese Social Network)
ประการที่ 4) ระบบสัญลักษณทางดานการ ประกอบพิธีกรรมพบวามีความเชื่อมโยงกับหลักการ เปนหนึ่งเดียวกับธรรมชาติตามแนวคิดที่สําคัญของ”
เลาจื้อ” (ปราชญที่สําคัญตอรากฐานทางความคิดของ ชาวจีนมาตั้งแตสมัยโบราณ) และมีความเกี่ยวเนื่องไป ยังวัฒนธรรมดานการบริโภคอีกดวย
ประการที่ 5) ระบบสัญลักษณทางดานปรัชญาใน การดํารงชีวิตมีความเกี่ยวเนื่องกับวัฒนธรรมเรื่องความ
ดีงามและสุนทรียภาพในทัศนะของชาวจีน รวมทั้ง แนวคิดทางลัทธิความเชื่อและศาสนาไดแก แนวคิดของ ขงจื้อและเลาจื้อ แนวคิดทางศาสนาพุทธนิกายมหายาน และแนวคิดตามลัทธิเตา
6. บทสรุปและขอเสนอแนะ
แนวทางการศึกษาถึงสัญญะและความหมาย ของสัญญะในอาคารและสถานที่นั้นชวยใหเกิดความ เขาใจถึงประโยชนใชสอยที่แทจริงและความหมายใน เชิงจิตวิทยาที่เกิดขึ้นแกมนุษยไดเปนอยางดี ซึ่งจะทําให
งานออกแบบสถาปตยกรรมเต็มไปดวยความหมายที่
เปนที่เขาใจและยอมรับในวงกวาง สงผลใหการ ออกแบบสถาปตยกรรมไมเกิดความสูญเปลาจนหาคา ไมไดในภายหลัง สถาปนิกสวนมากมักออกแบบจาก ความตองการเบื้องตนของลูกคา รวมกับจินตนาการของ ตนเองอยางเปนตัวของตัวเอง จนลืมนึกถึงความหมายที่
แทจริงที่มักหลบซอนตัวอยูภายใตจิตสํานึก และเฝารอ เวลาแหงการปรากฎตัวภายหลังที่การกอสรางแลวเสร็จ ซึ่งนั่นเปนบทพิสูจนวางานออกแบบชิ้นนั้นมีคุณคาทาง จิตใจมากนอยเพียงใด หรือเปนเพียงวัตถุที่มีคาเทานั้น และไมเพียงแตอาคารและสถาปตยกรรมเทานั้นที่ควร สรางใหเกิดความหมายแกผูใชสอย หากยังครอบคลุม ไปถึงความหมายในการออกแบบสถานที่ ยาน ชุมชน และเมืองในที่สุดอีกดวย
7. เอกสารอางอิง
[1] Daniel Chandler, 2002. Semiotics: The Basics.
London : Routledge.
[2] Youxuan Wang, 2001. Buddism & Deconstruction : Toward a comparative semiotics. Hongkong : Richmon & Surrey.
[3] Thomas A. Sebeok, 2000. The Form of Meaning : Modeling system theory & Semiotics analysis.
Burlin : Curson.
[4] Robert Cooper and Nonthapa Cooper, 1982.
Culture Shock Thailand. Singapore: Marshall Cavendish Editions.
[5] Susan Horner and John Swarbrooke, 2004.
International Cases in Tourism Management. UK.
: Elsevier Butterworth-Heinemann.
[6] Xinzhong Yao. Routledgecurzon Encyclopedia of Confucianism O-Z. London : Routledge Curzon, 2003.
[7] Xinzhong Yao, 2000. HOIAN : Ancient Town of Hoi An Thrives Today. Japan : Showa Woman’s University Institute of International Culture . [8] ไชยรัตน เจริญสินโอฬาร, 2545. สัญวิทยา,
โครงสรางนิยม, หลังโครงสรางนิยมกับการศึกษา รัฐศาสตร. กรุงเทพฯ : วิภาษา.
[9] สุกัญญา สมไพบูลย, 2543. สัญนิยมในการสื่อสาร การแสดง “ลิเก” ในยุคโลกาภิวัฒน. กรุงเทพฯ:
วิทยานิพนธ นม., จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย.
[10] พงศกฤษฎิ์ พละเลิศ, 2543. การสื่อความหมาย เชิงสัญญะในสินคาทองเที่ยวชาวเขา. เชียงใหม:
วิทยานิพนธ นม., มหาวิทยาลัยแมโจ.
[11] วิทิต วัณนาวิบูล, 2548. ประวัติการแพทยจีน.
กรุงเทพฯ: หมอชาวบาน.
[12] ศักดิ์ บวร, 2547. ไอนสไตนกับพุทธะ. กรุงเทพฯ:
สมิต.
พิมพประไพ พิศาลบุตร, 2544. สําเภาสยาม ตํานานเจ็ก บางกอก. กรุงเทพฯ : นานมีบุคส.
[13] ตวน ลี เซิง, 2538. พลิกตนตระกูลไทย. กรุงเทพฯ : พิราบ.
[14] เอเดรียน สนอดกราส, 2541. สัญญลักษณแหงพระ สถูป. กรุงเทพฯ: อัมรินทรวิชาการ.
[15] ทิพยสุดา ปทุมานนท, 2536. ปรากฎการณศาสตร
ในสถาปตยกรรม. กรุงเทพฯ: จุฬาลงกรณ
มหาวิทยาลัย.
[16] ทวีป วรดิลก, 2544. ประวัติศาสตรจีน. กรุงเทพฯ:
หนาตางสูโลกกวาง.
[17] มัลลิกา พงศปริตร, 2546. เอเชียบูรพา จีน ไตหวัน เกาหลี ญี่ปุน. กรุงเทพฯ: หนาตางสูโลกกวาง.
[18] ปยะพร กัญชนะ, 2537. ตลาดน้ํา: ยานชุมชนริมน้ํา ในสังคมเมืองสยาม. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ.
