th.s NGUYÔN PH¦¥NG HOA ViÖn Nghiªn cøu Trung Quèc
uan hÖ Trung - ViÖt trong 25 n¨m tõ khi hai n−íc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao cho ®Õn khi ViÖt Nam thèng nhÊt ®Êt n−íc (1950- 1975) diÔn ra trong bèi c¶nh chiÕn tranh l¹nh ®· triÓn khai toµn diÖn víi sù h×nh thµnh cña c¸c khèi liªn minh kinh tÕ vµ qu©n sù; ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao víi c¸c cuéc ch¹y ®ua vò trang, tËp hîp lùc l−îng, xung ®ét côc bé. V× vËy, mèi quan hÖ nµy ®· chÞu t¸c ®éng m¹nh mÏ tõ quan hÖ quèc tÕ phøc t¹p mµ tiªu biÓu lµ hßa ho·n Mü - X«, m©u thuÉn Trung - X«, hßa ho·n Trung - Mü. Nh÷ng t¸c
®éng ®ã cã lóc lµm cho quan hÖ Trung - ViÖt ph¸t triÓn thuËn chiÒu, cã lóc khiÕn quan hÖ Trung - ViÖt gÆp khã kh¨n, tr¾c trë, hai n−íc nghi ngê, thiÕu tin t−ëng lÉn nhau. Bµi viÕt tËp trung kh¸i qu¸t mét vµi nÐt næi bËt cña quan hÖ Trung – ViÖt trong 25 n¨m nµy.
1. Quan hÖ h÷u nghÞ, hîp t¸c lµ dßng chÝnh
Quan hÖ quèc tÕ trong thêi kú ChiÕn tranh l¹nh diÔn biÕn phøc t¹p víi sù ®èi
®Çu cña hai cùc Liªn X« vµ Mü, m©u thuÉn X« - Trung vµ sau nµy lµ tam gi¸c chiÕn l−îc Mü - Trung - X«. Khi m©u thuÉn Trung-X« ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh
®iÓm, hai n−íc trë nªn ®èi ®Þch vµ hßa ho·n Trung-Mü ®· cã ¶nh h−ëng xÊu
®Õn quan hÖ Trung-ViÖt, gi÷a hai n−íc
®· cã bÊt ®ång, m©u thuÉn. Nh−ng nÕu nh×n xuyªn suèt toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t triÓn trong suèt 25 n¨m tõ n¨m 1950-1975, h÷u nghÞ, hîp t¸c vÉn lµ dßng chÝnh. ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng n−íc l¸ng giÒng cã quan hÖ tèt nhÊt víi Trung Quèc trong thêi gian nµy.
1.1.Hai n−íc ñng hé lÉn nhau trong nhiÒu vÊn ®Ò chÝnh trÞ, ngo¹i giao
Trong khi ViÖt Nam kh«i phôc kinh tÕ miÒn B¾c, ®Êu tranh thèng nhÊt n−íc nhµ, Trung Quèc còng ph¶i ®èi mÆt víi mét sè vÊn ®Ò ®èi néi, ®èi ngo¹i, ®ã lµ sù can thiÖp cña Mü vµo §µi Loan, sù næi dËy ë T©y T¹ng, tranh chÊp biªn giíi víi Ên §é, ®Êu tranh giµnh l¹i vÞ trÝ ë Liªn hîp quèc… ViÖt Nam lªn ¸n viÖc Mü x©m chiÕm §µi Loan, ©m m−u t¹o ra
Q
“hai n−íc Trung Quèc” hoÆc “mét Trung, mét §µi”. Tr−íc sau nh− mét, ViÖt Nam lu«n thõa nhËn §µi Loan lµ mét phÇn cña l·nh thæ Trung Quèc vµ coi Mü lµ kÎ thï chung cña hai d©n téc bëi Mü c¶n trë sù thèng nhÊt ViÖt Nam vµ c¶n trë viÖc
®−a §µi Loan trë vÒ Trung Quèc. ViÖt Nam còng ph¶n ®èi viÖc §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc kho¸ 14 th«ng qua NghÞ quyÕt “vÊn ®Ò T©y T¹ng” vµ kh¼ng ®Þnh T©y T¹ng lµ mét bé phËn l·nh thæ kh«ng thÓ t¸ch rêi cña Trung Quèc, dÑp cuéc phiÕn lo¹n vµ tiÕn hµnh c¶i c¸ch d©n chñ ë T©y T¹ng hoµn toµn lµ c«ng viÖc néi bé cña Trung Quèc. ViÖt Nam lªn ¸n Mü ng¨n c¶n Trung Quèc kh«i phôc ®Þa vÞ chÝnh ®¸ng t¹i Liªn hîp quèc, ñng hé b¶n Tuyªn bè ngµy 21-12-1961 cña Bé Ngo¹i giao n−íc CHND Trung Hoa yªu cÇu Liªn hîp quèc tr¶ l¹i cho Trung Quèc quyÒn chÝnh ®¸ng t¹i tæ chøc nµy.
Khi n−íc ViÖt Nam ra ®êi, ch−a ®−îc n−íc nµo trªn thÕ giíi c«ng nhËn vµ sau
®ã ph¶i ®¬n ®éc tiÕn hµnh cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p trong vßng v©y, Trung Quèc lµ n−íc ®Çu tiªn c«ng nhËn ViÖt Nam, më ra th¾ng lîi ngo¹i giao to lín víi sù c«ng nhËn cña Liªn X« vµ nhiÒu n−íc XHCN §«ng ¢u kh¸c. Lµ mét n−íc tham dù Héi nghÞ Geneve vÒ ViÖt Nam, Trung Quèc lu«n quan t©m ®Õn viÖc thùc hiÖn HiÖp ®Þnh, ph¶n ®èi m¹nh mÏ viÖc Mü ph¸ ho¹i HiÖp ®Þnh, can thiÖp vµ x©m l−îc ViÖt Nam.
Tr−íc sù can thiÖp vµ x©m l−îc ViÖt Nam cña ®Õ quèc Mü, ChÝnh phñ Trung Quèc vµ Bé Ngo¹i giao Trung Quèc
®· ph¸t biÓu mÊy chôc tuyªn bè, kh¼ng
®Þnh quyÕt t©m ñng hé cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cña nh©n d©n ViÖt Nam. Trung Quèc ®· tæ chøc hµng tr¨m cuéc biÓu t×nh, b¸o chÝ Trung Quèc ®¨ng hµng tr¨m bµi b¸o lªn ¸n ®Õ quèc Mü, ñng hé ViÖt Nam.
TiÕng nãi ñng hé cña Trung Quèc ®· cæ vò tinh thÇn chiÕn ®Êu, t¨ng thªm niÒm tin cho qu©n vµ d©n ViÖt Nam, ®ång thêi còng cã t¸c dông ng¨n chÆn, r¨n ®e ®èi víi hµnh ®éng cña kÎ thï.
1.2. Trung Quèc viÖn trî cho hai cuéc kh¸ng chiÕn cña ViÖt Nam
Bªn c¹nh sù ñng hé vÒ tinh thÇn, Trung Quèc lµ mét trong hai n−íc viÖn trî chñ yÕu cho cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, chèng Mü cña ViÖt Nam trong lóc b¶n th©n cßn nhiÒu khã kh¨n. NÕu nh−
Liªn X« chØ tÝch cùc ñng hé cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cña ViÖt Nam tõ n¨m 1965 (trong thêi gian kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p còng cã viÖn trî nh−ng do ®· cã sù ph©n c«ng gi÷a Liªn X« vµ Trung Quèc, Liªn X« viÖn trî c¸c n−íc §«ng ¢u, Trung Quèc viÖn trî ViÖt Nam nªn chñ yÕu vÉn lµ Trung Quèc, cßn trong thêi gian tõ 1955-1965 do thùc hiÖn hßa ho·n víi Mü nªn kh«ng viÖn trî cho kh¸ng chiÕn chèng Mü ®Ó tr¸nh ®èi ®Çu trùc tiÕp víi Mü, chØ viÖn trî cho x©y dùng kinh tÕ ë miÒn B¾c) th× Trung Quèc ®· viÖn trî toµn diÖn cho ViÖt Nam ngay tõ khi hai n−íc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao.
ViÖn trî vÒ kinh tÕ, tõ n¨m 1955-1974, Trung Quèc ®· viÖn trî kh«ng hoµn l¹i cho ViÖt Nam 2577 triÖu Róp, cho vay dµi h¹n 295 triÖu Róp, lµ n−íc viÖn trî
kh«ng hoµn l¹i vÒ kinh tÕ cho ViÖt Nam nhiÒu nhÊt (chiÕm 53% tæng sè viÖn trî
kinh tÕ cña n−íc ngoµi), lµ n−íc cho vay lín thø hai (chiÕm 31%).
VIÖN TRî KH¤NG HOµN L¹I Vµ VAY DµI H¹N CñA C¸C N¦íC XHCN CHO VIÖT NAM (1955-1974)
§¬n vÞ: triÖu Róp
N−íc Tæng sè ViÖn trî kh«ng hoµn l¹i Vay dµi h¹n
5749 4844 950
Liªn X« 1831 1365 466
Trung Quèc 2872 2577 295
C¸c n−íc XHCN kh¸c 1091 902 189
Nguån: B¸o c¸o vÒ t×nh h×nh quan hÖ kinh tÕ cña ta víi n−íc ngoµi tõ n¨m 1955 ®Õn 1974” cña Vô Hîp t¸c Quèc tÕ trong Hå s¬ T×nh h×nh quan hÖ kinh tÕ gi÷a ViÖt Nam víi n−íc ngoµi tõ 1955-1974 cña Uû ban KÕ ho¹ch Nhµ n−íc, Trung t©m L−u tr÷ Quèc gia III, HS 32.
(Sè liÖu nµy ®−îc tÝnh l¹i sau khi ®· chuyÓn tiÒn vay ®−îc xo¸ nî sang tiÒn viÖn trî kh«ng hoµn l¹i.)
B¶NG SO S¸NH MøC §¸P øNG MÆT HµNG NHËP KHÈU CHñ YÕU CñA C¸C N¦íC CHO VIÖT NAM TRONG THêI GIAN 1954-1974
§¬n vÞ: %
Tªn hµng Trung Quèc Liªn X« C¸c n−íc XHCN kh¸c
S¾t thÐp 40 40 20
Nhiªn liÖu láng 34 63
Than mì, than cèc HÇu hÕt cña Trung Quèc
C¸c lo¹i ph©n bãn 35 39 11
M¸y kÐo 10 55 35
¤ t« vËn t¶i 37 17
Ph−¬ng tiÖn vËn t¶i ®−êng s¾t GÇn 100%
L−¬ng thùc 62 38
B«ng, sîi b«ng 87 13
Nguån: B¸o c¸o vÒ t×nh h×nh quan hÖ kinh tÕ cña ta víi n−íc ngoµi tõ n¨m 1955 ®Õn 1974” cña Vô Hîp t¸c Quèc tÕ trong Hå s¬ T×nh h×nh quan hÖ kinh tÕ gi÷a ViÖt Nam víi n−íc ngoµi tõ 1955-1974 cña Uû ban KÕ ho¹ch Nhµ n−íc, Trung t©m L−u tr÷ Quèc gia III, HS 32.
Sè tiÒn viÖn trî vµ tiÒn vay nµy chiÕm mét tØ lÖ rÊt lín trong thu chi ng©n s¸ch vµ chi cho tÝch lòy cña ViÖt Nam nh÷ng n¨m ®ã, gãp phÇn gióp ViÖt Nam nhanh chãng phôc håi kinh tÕ vµ ph¸t triÓn ®¸p øng nhu cÇu võa kh¸ng chiÕn, võa x©y dùng ®Êt n−íc. ViÖn trî cña Trung Quèc gióp ViÖt Nam kh«i phôc nÒn s¶n xuÊt,
®Æc biÖt lµ c«ng nghiÖp sau kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p. §Õn nh÷ng n¨m 1960, miÒn B¾c ®· cã thÓ s¶n xuÊt ®−îc hÇu hÕt c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp quan träng, ®¸p øng mét phÇn vÒ nhu cÇu t− liÖu s¶n xuÊt, trang thiÕt bÞ toµn bé vµ bé phËn cho c¸c ngµnh kinh tÕ quèc d©n còng nh− ®¸p øng nhu cÇu tiªu dïng cña nh©n d©n.
Quan hÖ th−¬ng m¹i gi÷a Trung Quèc vµ ViÖt Nam trong suèt 25 n¨m còng mang nhiÒu tÝnh chÊt gióp ®ì, viÖn trî.
Trung Quèc lµ mét trong hai n−íc cung cÊp nhiÒu nhÊt cho ViÖt Nam c¶ vÒ khèi l−îng còng nh− mÆt hµng, ®¸p øng nhu cÇu phôc håi s¶n xuÊt vµ nhu cÇu tiªu dïng cña ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh. Trung Quèc còng lµ thÞ tr−êng xuÊt khÈu chñ yÕu cña ViÖt Nam khi ®ã.
ViÖn trî vÒ qu©n sù, cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p cña ViÖt Nam ®· nhËn ®−îc viÖn trî tÝch cùc cña Trung Quèc. Tæng sè viÖn trî (sóng ®¹n, l−¬ng thùc, hµng qu©n y, qu©n trang…) tõ th¸ng 5/1950 - 6/1954 lµ 21.517 tÊn, trÞ gi¸ 34 triÖu Róp, trong ®ã ngoµi «t« vËn t¶i, ph¸o cao x¹, ho¶ tiÔn s¸u nßng, tiÓu liªn K50 lµ cña Liªn X« vµ c¸c n−íc XHCN §«ng ¢u, cßn
c¸c vò khÝ bé binh, ph¸o 105 ly, 75 ly vµ l−¬ng thùc lµ do Trung Quèc gióp ®ì. Sè viÖn trî nãi trªn chiÕm kho¶ng 20% tæng sè vËt chÊt sö dông trªn chiÕn tr−êng B¾c Bé trong thêi gian nµy(1).
Trung Quèc còng lµ mét trong hai n−íc viÖn trî cho cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cña ViÖt Nam nhiÒu nhÊt, chiÕm kho¶ng 50% trong tæng sè 2.362.682 tÊn, trÞ gi¸ kho¶ng 7 tû Róp viÖn trî quèc tÕ cho cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü(2). Trung Quèc viÖn trî cho ViÖt Nam chñ yÕu lµ vò khÝ bé binh, qu©n trang, qu©n dông, l−¬ng thùc, thùc phÈm, thuèc ch÷a bÖnh, ph−¬ng tiÖn vËn t¶i vµ mét sè xe qu©n sù, ®¹n ph¸o.
Mét ®iÒu còng cÇn nªu ë ®©y, trong tÊt c¶ c¸c n−íc viÖn trî cho ViÖt Nam kh¸ng chiÕn chèng Mü, Trung Quèc lµ n−íc duy nhÊt viÖn trî trùc tiÕp b»ng ngo¹i tÖ. §Çu thËp kû 1960, ®Ó ®¸p øng yªu cÇu cña chiÕn tr−êng, ViÖt Nam cã
®Æt vÊn ®Ò víi Trung Quèc viÖn trî cho miÒn Nam mét sè ngo¹i tÖ b»ng tiÒn mÆt
®«la Mü. Theo B¸o c¸o QuyÕt to¸n do
«ng Mai H÷u Ých, ng−êi trùc tiÕp ®iÒu hµnh “Quü ngo¹i tÖ ®Æc biÖt” - B29, lóc
®ã lµ Phã Côc tr−ëng Côc Ngo¹i hèi,
®ång thêi lµ Uû viªn Ban ViÖn trî miÒn Nam, viÖn trî b»ng ngo¹i tÖ tù do cña Trung Quèc cho miÒn Nam tõ n¨m 1964 - 1975 lµ 626.042.653,52 USD/tæng sè 678.701.874,36 USD viÖn trî cña ChÝnh phñ, nh©n d©n vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ cho ViÖt Nam(3).
Mét sù gióp ®ì ®¸ng kÓ cña Trung Quèc cho kh¸ng chiÕn chèng Mü cña ViÖt
Nam chÝnh lµ gióp ViÖt Nam ®¶m b¶o giao th«ng liªn l¹c vµ vËn chuyÓn hµng hãa qu¸ c¶nh. Trung Quèc ®· cö c«ng binh gióp ViÖt Nam söa ch÷a, phôc håi giao th«ng khi Mü b¾t ®Çu ®¸nh ph¸
miÒn B¾c víi quy m« lín, tµn ph¸ nh÷ng tuyÕn ®−êng giao th«ng huyÕt m¹ch ë miÒn B¾c. ChÝnh phñ Trung Quèc ®ång ý cho ViÖt Nam sö dông c¶ng Phßng Thµnh vµ ®Ó mét sè tµu biÓn chë hµng viÖn trî quèc tÕ cho ViÖt Nam ®−îc bèc dì hµng ë c¶ng Tr¹m Giang (Qu¶ng
§«ng), sau ®ã ®−îc chë b»ng ®−êng s¾t vµo ViÖt Nam qua tuyÕn ®−êng s¾t L¹ng S¬n khi Mü r¶i m×n kho¸ c¸c cöa ngâ giao th«ng ®−êng biÓn. Trung Quèc gióp
®ì x©y dùng hai tuyÕn ®−êng èng dÉn dÇu ®Ó ph¸ ©m m−u phong táa Hµ Néi cña Mü.
Sù ñng hé vµ gióp ®ì cña Trung Quèc cã ý nghÜa v« cïng quan träng ®èi víi cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ®èi víi c«ng cuéc x©y dùng kinh tÕ ë miÒn B¾c vµ kh¸ng chiÕn chèng Mü ë miÒn Nam.
Trong 25 n¨m nµy, quan hÖ Trung - ViÖt tuy ®· béc lé mét sè vÊn ®Ò vµ ph¸t triÓn theo chiÒu h−íng xÊu ®i nh−ng sù ñng hé lÉn nhau cña hai n−íc, viÖn trî cña Trung Quèc dµnh cho ViÖt Nam còng nh− t×nh c¶m cña nh©n d©n hai n−íc khiÕn quan hÖ Trung-ViÖt hiÖn ®¹i ®−îc më ®Çu b»ng trang sö h÷u nghÞ. Mèi quan hÖ h÷u nghÞ nµy ®−îc x©y dùng trªn nh÷ng c¬ së sau:
Thø nhÊt, hai §¶ng, hai n−íc ®· cã quan hÖ h÷u nghÞ truyÒn thèng vµ sau khi thµnh lËp, cïng ®øng trong hµng
ngò c¸c n−íc XHCN, ®Òu cã môc tiªu x©y dùng CNXH, chèng l¹i chñ nghÜa ®Õ quèc mµ ®øng ®Çu lµ Mü. Trong bèi c¶nh ChiÕn tranh l¹nh, Mü t×m c¸ch bao v©y vµ tiªu diÖt chñ nghÜa céng s¶n, cïng chung ý thøc hÖ, ®oµn kÕt víi nhau ®Ó duy tr× sù l·nh ®¹o cña §CS còng chÝnh lµ mét bé phËn cña lîi Ých quèc gia, phï hîp víi lîi Ých quèc gia. Sù gÆp gì vÒ lîi Ých cña hai §¶ng ®· gãp phÇn lµm nªn tÝnh chÊt ®ång chÝ trong quan hÖ Trung - ViÖt giai ®o¹n nµy.
Thø hai, ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh gi÷a hai n−íc cã sù dung hßa trong c¸c lîi Ých quèc gia kh¸c. ViÖt Nam tiÕn hµnh cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p sau khi ®Êt n−íc míi thµnh lËp ®−îc 1 n¨m, sau ®ã l¹i tiÕn hµnh kh¸ng chiÕn chèng Mü kÐo dµi 20 n¨m. Mét d©n téc võa tho¸t khái
¸ch ®« hé cña thùc d©n phong kiÕn
®· ph¶i ®èi ®Çu víi hai n−íc thùc d©n,
®Õ quèc hïng m¹nh nh− thùc d©n Ph¸p vµ ®Õ quèc Mü, ®ã lµ sù khã kh¨n, gian khæ, hi sinh mµ kh«ng mét d©n téc nµo trªn thÕ giíi ph¶i g¸nh chÞu nh− nh©n d©n ViÖt Nam trong lÞch sö hiÖn ®¹i. Lîi Ých cao nhÊt lóc nµy cña nh©n d©n ViÖt Nam lµ gi¶i phãng d©n téc, thèng nhÊt
®Êt n−íc. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh
®· kh¼ng ®Þnh: “N−íc ViÖt Nam ta nhÊt
®Þnh ph¶i thèng nhÊt. §ång bµo Nam vµ B¾c nhÊt ®Þnh sÏ sum häp mét nhµ” vµ
“thèng nhÊt n−íc nhµ lµ con ®−êng sèng cña nh©n d©n ta”(4). V× vËy, mäi chÝnh s¸ch ®èi néi, ®èi ngo¹i cña ViÖt Nam lóc nµy ®Òu phôc vô, h−íng ®Õn môc tiªu cao c¶ ®ã. ViÖt Nam ph¶i tranh thñ vµ
tËn dông mäi ®iÒu kiÖn thuËn lîi trªn thÕ giíi cã lîi cho cuéc ®Êu tranh chÝnh nghÜa cña m×nh, trong ®ã cã viÖc chó träng ph¸t triÓn quan hÖ l¸ng giÒng h÷u nghÞ víi Trung Quèc nh»m tranh thñ sù ñng hé cña Trung Quèc.
Cßn víi Trung Quèc, sù ñng hé phong trµo gi¶i phãng cña c¸c d©n téc trªn thÕ giíi, trong ®ã cã ViÖt Nam, cña Trung Quèc xuÊt ph¸t tõ ý thøc hÖ nh»m t¨ng c−êng søc m¹nh cho m×nh, cho hÖ thèng XHCN, nh−ng ®iÒu quan träng h¬n lµ xuÊt ph¸t tõ lîi Ých quèc gia, ®ã lµ ®¶m b¶o tån t¹i vµ an ninh, ph¸t triÓn vµ phån vinh kinh tÕ, më réng vÒ uy tÝn vµ
¶nh h−ëng cña Trung Quèc. N−íc CHND Trung Hoa ra ®êi d−íi sù l·nh ®¹o cña
§CS Trung Quèc sau th¾ng lîi cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m l−îc vµ cuéc néi chiÕn víi Quèc D©n ®¶ng cã sù hËu thuÉn cña Mü. V× vËy, ®oµn kÕt víi ViÖt Nam chèng l¹i thùc d©n ®Õ quèc, gi÷
v÷ng vÞ trÝ l·nh ®¹o cña §CS còng nh−
an ninh quèc gia ®Ó tËp trung ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n−íc lµ yªu cÇu bøc thiÕt, lµ lîi Ých thiÕt thùc cña Trung Quèc lóc ®ã.
Bëi nÕu nh− thùc d©n Ph¸p hay ®Õ quèc Mü thµnh c«ng trong viÖc th«n tÝnh miÒn B¾c, xãa bá nhµ n−íc do §CS ViÖt Nam l·nh ®¹o th× ®ã lµ ®iÒu v« cïng tÖ h¹i ®èi víi Trung Quèc. Chñ tÞch Mao Tr¹ch
§«ng ®· nãi víi BÝ th− Ban chÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng Lª §øc Thä trong buæi tiÕp ngµy 1-2-1973: “Sù gióp ®ì cña chóng t«i rÊt Ýt ái. Chóng t«i ph¶i c¶m
¬n c¸c ®ång chÝ. ChÝnh c¸c ®ång chÝ ®·
gióp ®ì chóng t«i. C¸c ®ång chÝ ®· chiÕn
®Êu chèng chñ nghÜa ®Õ quèc Mü h¬n m−êi n¨m nay. Chóng ta lu«n lu«n gióp
®ì lÉn nhau”(5).
Sau khi m©u thuÉn Trung - X« bïng næ, mÆc dï gi÷a ViÖt Nam vµ Trung Quèc ®· cã bÊt ®ång, kh«ng hµi lßng, nh−ng Trung Quèc vÉn duy tr× quan hÖ h÷u nghÞ, vÉn viÖn trî cho ViÖt Nam nh»m ®èi lËp víi lËp tr−êng cña Liªn X«, t¹o dùng h×nh ¶nh vÒ mét Trung Quèc
®øng vÒ phÝa c¸c n−íc thuéc thÕ giíi thø ba, tÝch cùc chèng chñ nghÜa ®Õ quèc vµ còng muèn ®ãng vai trß tÝch cùc khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ViÖt Nam. Trong thêi gian Trung - Mü ®i tíi hßa gi¶i, Trung Quèc vÉn tiÕp tôc viÖn trî cho ViÖt Nam bëi Trung Quèc muèn n¾m vÊn ®Ò ViÖt Nam
®Ó t¹o lîi thÕ trong quan hÖ víi Mü vµ tr¸nh ®Ó Liªn X« nh¶y vµo lÊp chç trèng, t¹o nªn sù uy hiÕp míi sau khi Mü rót qu©n. Mét nhµ nghiªn cøu Trung Quèc
®· nhËn ®Þnh: “Môc ®Ých chÝnh viÖn trî ViÖt Nam kh¸ng chiÕn chèng Mü cña Trung Quèc kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò nªu cao tinh thÇn chñ nghÜa quèc tÕ, chi viÖn cho c¸ch m¹ng thÕ giíi, mµ cßn cã yÕu tè tranh ®o¹t ViÖt Nam víi Liªn X«. Trung Quèc kh«ng cho phÐp Liªn X« cã quyÒn chñ ®éng trong quan hÖ víi ViÖt Nam,
®−a ViÖt Nam vµo ph¹m vi thÕ lùc chiÕn l−îc cña hä, tõ ®ã lÊp chç trèng sau khi Mü rót qu©n khái ViÖt Nam, uy hiÕp phÝa Nam Trung Quèc, s¸p nhËp vµo vµnh ®ai bao v©y Trung Quèc cña hä.”(6)
§iÒu nµy lý gi¶i t¹i sao, Trung Quèc mét mÆt tÝch cùc hßa gi¶i víi Mü, mÆt kh¸c vÉn tÝch cùc ñng hé nh©n d©n ViÖt Nam kh¸ng chiÕn chèng Mü.
Mét yÕu tè gãp phÇn lµm nªn ®Æc
®iÓm h÷u nghÞ, anh em gi÷a hai n−íc Trung-ViÖt giai ®o¹n nµy cßn ph¶i kÓ
®Õn ®ãng gãp cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.
HiÕm cã vÞ l·nh ®¹o nµo cã quan hÖ g¾n bã víi Trung Quèc, am hiÓu Trung Quèc vµ ®−îc c¸c l·nh ®¹o Trung Quèc dµnh cho nhiÒu t×nh c¶m nh− Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. Chu ¢n Lai ®· tõng t©m sù: “T«i quen Hå Chñ tÞch n¨m 1922. N¨m 1925, Hå Chñ tÞch ®i Qu¶ng Ch©u gióp ®ì c¸ch m¹ng Trung Quèc. §©y lµ mèi quan hÖ ruét thÞt”(7). Khi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh qua ®êi, trong buæi tiÕp c¸c nhµ l·nh ®¹o ViÖt Nam, Chu ¢n Lai ®· bµy tá: “Quan hÖ gi÷a Hå Chñ tÞch víi Trung Quèc kh«ng ph¶i lµ mèi quan hÖ th«ng th−êng, Ng−êi ®· g¾n bã hai §¶ng vµ nh©n d©n hai n−íc l¹i víi nhau”(8). §Ó t−ëng nhí Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, ngµy 8-9-1969, Quèc vô viÖn Trung Quèc quyÕt ®Þnh tÊt c¶ c¸c c¬ quan nhµ n−íc vµ c¸c tæ chøc, tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ h¶i qu©n, nhµ m¸y, hÇm má, xÝ nghiÖp, c«ng x· nh©n d©n vµ tr−êng häc trªn toµn quèc vµ c¸c tµu thuyÒn ë c¸c bÕn c¶ng treo cê rñ trong ngµy 9-9. Nhê cã sù tinh tÕ, khÐo lÐo trong øng xö víi Trung Quèc, quan hÖ mËt thiÕt gi÷a Chñ tÞch Hå ChÝ Minh víi c¸c nhµ l·nh ®¹o Trung Quèc, nªn khi quan hÖ Trung- X« c¨ng th¼ng, quan hÖ Trung-ViÖt ®· xuÊt hiÖn sù thiÕu tin t−ëng, th× vÒ c¬ b¶n ViÖt Nam vÉn gi÷
®−îc c©n b»ng trong quan hÖ víi Trung Quèc, Trung Quèc vÉn ñng hé cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cña ViÖt Nam.
Tuy nhiªn, do chÞu t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè kh¸ch quan vµ chñ quan, quan hÖ Trung-ViÖt ®· ph¸t triÓn theo chiÒu
h−íng xÊu ®i víi nh÷ng bÊt ®ång, thiÕu tin t−ëng xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu.
§©y chÝnh lµ nguyªn nh©n s©u xa dÉn
®Õn c¨ng th¼ng, thËm chÝ xung ®ét trong quan hÖ hai n−íc sau n¨m 1975.
2. Quan hÖ Trung-ViÖt giai ®o¹n 1965-1975 ph¸t triÓn theo chiÒu h−íng ngµy cµng xÊu ®i
Do ¶nh h−ëng cña m©u thuÉn X« - Trung vµ nh÷ng thay ®æi trong chÝnh s¸ch cña Liªn X« ®èi víi ViÖt Nam còng nh− ®iÒu chØnh trong chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña Trung Quèc, tõ n¨m 1965, quan hÖ Trung-ViÖt ®· b¾t ®Çu ph¸t triÓn theo chiÒu h−íng xÊu ®i, gi÷a hai n−íc xuÊt hiÖn sù nghi ngê, thiÕu tin t−ëng.
Hai n−íc cã lËp tr−êng kh¸c nhau trong vÊn ®Ò chèng xÐt l¹i, thùc chÊt lµ chèng Liªn X«. Trung Quèc cho r»ng cÇn ph¶i thùc hiÖn song song, kh«ng thÓ t¸ch rêi gi÷a chèng ®Õ quèc vµ chèng xÐt l¹i, muèn ViÖt Nam ®øng vÒ phÝa m×nh, gi−¬ng cao ngän cê chèng Mü, chèng Liªn X«. Cßn ViÖt Nam kiªn tr× t¸ch rêi hai vÊn ®Ò nµy vµ cho r»ng hai n−íc Trung - ViÖt cã sù kh¸c biÖt trong ®¸nh gi¸ vÊn ®Ò Liªn X«.
Hai n−íc bÊt ®ång trong viÖc ®¸nh gi¸
vÒ viÖn trî cña Liªn X« vµ quan hÖ víi Liªn X«. Trung Quèc kh«ng hµi lßng khi ViÖt Nam cã c¸ch nh×n nhËn ®éc lËp, kh«ng ®øng vÒ phÝa Trung Quèc chèng l¹i Liªn X«, vÉn ph¸t triÓn quan hÖ vµ tranh thñ viÖn trî cña Liªn X«, bëi Trung Quèc cho nh− vËy lµ muèn lÊy lßng Liªn X« mµ kh«ng tiÕc lµm tæn h¹i
t×nh h÷u nghÞ Trung-ViÖt, quan hÖ tèt víi Liªn X« lµ gióp vèn chÝnh trÞ cho hä lõa bÞp nh©n d©n Liªn X« vµ nh©n d©n thÕ giíi. Th¸ng 10-1965, Thñ t−íng Chu
¢n Lai nãi víi l·nh ®¹o ViÖt Nam:
“Trong mèi quan hÖ Trung - ViÖt ®· xuÊt hiÖn ®¸m m©y ®en, gi÷a chóng ta ®· cã bÊt ®ång.”(9) Trong buæi tiÕp ®oµn ®¹i biÓu §CS ViÖt Nam do BÝ th− thø nhÊt BCH Trung −¬ng §¶ng Lª DuÈn dÉn dÇu sau khi tham dù §¹i héi 23 cña
§CS Liªn X« trë l¹i Trung Quèc, ngµy 25-3-1966, Thñ t−íng Chu ¢n Lai
®· nh¾c l¹i: “Tõ khi Liªn X« xen vµo vÊn
®Ò ViÖt Nam thùc tÕ ®· cã bãng ®en trong quan hÖ gi÷a hai n−íc chóng ta”(10). TiÕp sau ®ã, trong cuéc héi ®µm gi÷a
®oµn ®¹i biÓu §¶ng Lao ®éng ViÖt Nam do Lª DuÈn dÉn ®Çu víi Chu ¢n Lai,
§Æng BiÓu B×nh, Khang Sinh ngµy 13-4- 1966, l·nh ®¹o Trung Quèc nhËn ®Þnh:
“Trong quan hÖ gi÷a Trung Quèc vµ ViÖt Nam b©y giê kh«ng ph¶i chØ lµ cã bãng
®en mµ ®· cã søt mÎ. Ph¶i ch¨ng Trung Quèc “qu¸ nhiÖt t©m” trong vÊn ®Ò gióp ViÖt Nam cho nªn ViÖt Nam nghi ngê?”
vµ “tõ nay cã lÏ kh«ng nªn qu¸ nhiÖt t©m”(11). ChÝnh v× khóc m¾c nµy, hai bªn
®· kh«ng ra ®−îc Th«ng c¸o chung nh©n chuyÕn th¨m cña ®oµn ®¹i biÓu §CS ViÖt Nam.
Tr−íc sù ph¸t triÓn cña m©u thuÉn X« - Trung, søc Ðp tõ phÝa Trung Quèc, ViÖt Nam ®· gÆp khã kh¨n trong viÖc
®oµn kÕt vµ tranh thñ viÖn trî cña hai n−íc lín trong phe XHCN. Trong héi
®µm gi÷a ®oµn ®¹i biÓu hai n−íc vµo th¸ng 4-1966, Chu ¢n Lai vµ §Æng TiÓu
B×nh tuyªn bè døt kho¸t: “C¸c ®ång chÝ
®Ò cËp song song viÖn trî cña Liªn X« vµ viÖn trî cña Trung Quèc nh− vËy lµ sØ nhôc ®èi víi chóng t«i. V× vËy, tõ nay trë
®i, khi c¸c ®ång chÝ nãi ®Õn viÖn trî cña Liªn X« th× kh«ng nªn nãi ®Õn viÖn trî cña Trung Quèc”(12). Trung Quèc cho r»ng ViÖt Nam cã th¸i ®é kh«ng c«ng b»ng víi Trung Quèc: “Trong quan hÖ gi÷a Trung Quèc víi ta, Trung Quèc th×
hÕt lßng hÕt søc víi ta, ta th× “v« ¬n”, kh«ng chót ñng hé Trung Quèc c¶ trong cuéc ®Êu tranh víi ban l·nh ®¹o Liªn X«, trong cuéc tranh chÊp víi Cu Ba, kh«ng nh÷ng thÕ ta cßn quan hÖ kh¨ng khÝt víi nh÷ng ng−êi ®ã, ®Ò cao hä, vÒ kh¸ch quan lµ “lµm h¹i Trung Quèc”, “tiÕp tay cho hä c« lËp vµ ®¶ kÝch Trung Quèc”.(13)
Trong lóc cÇn ph¶i tranh thñ sù ñng hé cña tÊt c¶ c¸c n−íc, ®Æc biÖt lµ Liªn X« vµ Trung Quèc, §¶ng, ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n trong viÖc hoµ ho·n m©u thuÉn X« - Trung, lµm cho Trung Quèc hiÓu ®−êng lèi ®èi ngo¹i cña ViÖt Nam ®Ó tõ ®ã kh«ng lµm ¶nh h−ëng ®Õn quan hÖ song ph−¬ng. Tuy nhiªn, cïng víi quan hÖ Trung -X« ngµy cµng c¨ng th¼ng vµ mét sè t¸c ®éng kh¸c, quan hÖ Trung-ViÖt còng ngµy cµng ph¸t triÓn theo chiÒu h−íng xÊu ®i. ë ®©y, chóng t«i ®ång t×nh víi ý kiÕn cña nhµ nghiªn cøu Trung Quèc Lý §an TuÖ: “Khi ViÖt Nam ®ang trong t×nh h×nh chiÕn tranh, th¸i ®é nµy cña Trung Quèc ®· mang tÝnh chÊt t¨ng ¸p lùc.
Cã thÓ thÊy r»ng, ë møc ®é nµo ®ã th¸i ®é cøng nh¾c cña Trung Quèc ®· ®Èy ViÖt Nam nghiªng vÒ phÝa Liªn X«”(14).
ChÝnh v× nhËn thÊy gi÷a hai §¶ng, hai n−íc ®· cã sù xa c¸ch nhÊt ®Þnh, ngµy 25-3-1966, Thñ t−íng Chu ¢n Lai
®· nh¾c nhë: “Hai §¶ng chóng ta quan hÖ kh¨ng khÝt, ho¹n n¹n cã nhau. Cho nªn, viÖc tiÕp xóc víi nhau lµ rÊt cÇn thiÕt, ®Æc biÖt lµ nh÷ng vÊn ®Ò g× chóng t«i nhËn thÊy cÇn nªu ra ®Ó c¸c ®ång chÝ tham kh¶o th× háa tèc nªu ra. Mong c¸c
®ång chÝ ViÖt Nam còng kh«ng coi chóng t«i lµ ng−êi ngoµi, cã vÊn ®Ò g× cÇn th«ng b¸o xin cho chóng t«i biÕt”(15). Tuy nhiªn, cµng vÒ sau sù phèi hîp gi÷a hai n−íc cµng gi¶m, quan hÖ gi÷a l·nh ®¹o cÊp cao hai n−íc ®· kh«ng cßn gÇn gòi, mËt thiÕt nh− tr−íc n÷a, tõ ®ã trùc tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn vÊn ®Ò viÖn trî cho cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cña ViÖt Nam.
Th¸ng 8-1966, ViÖt Nam ®Ò nghÞ Trung Quèc t¨ng c−êng viÖn trî lùc l−îng phßng kh«ng ®Ó b¶o vÖ vËn chuyÓn ®−êng s¾t, ®−êng bé vµ c«ng tr×nh x©y dùng cña Trung Quèc gióp ®ì tr¸nh bÞ ph¸ ho¹i, Trung Quèc ®· khÐo lÐo tõ chèi(16). §Çu th¸ng 10-1968, ®Ó kh¾c phôc hËu qu¶ do b·o g©y ra vµ viÖn trî vËt t− cho miÒn Nam, ViÖt Nam ®Ò nghÞ cö ®oµn ®¹i biÓu ®Õn Trung Quèc bµn b¹c, Chu ¢n Lai phóc ®¸p Ph¹m V¨n §ång: “Do bËn c«ng t¸c trong n−íc trong th¸ng 10, nh÷ng ng−êi phô tr¸ch
§¶ng, ChÝnh phñ Trung Quèc kh«ng thÓ tiÕp ®oµn ®¹i biÓu §¶ng, ChÝnh phñ ViÖt Nam. VÒ yªu cÇu cña phÝa ViÖt Nam “cã thÓ ®iÒu chØnh tr−íc trong kÕ ho¹ch viÖn trî n¨m 1969”(17). Trªn thùc tÕ tr−íc, sau vµ trong thêi gian tæ chøc Héi nghÞ toµn thÓ Trung −¬ng 12, Mao Tr¹ch
§«ng ®· tiÕp ®oµn ®¹i biÓu Guinea, Ngo¹i tr−ëng Pakistan, ®oµn ®¹i biÓu chÝnh ®¶ng Albania; Chu ¢n Lai vµ c¸c l·nh ®¹o kh¸c cña Trung Quèc còng ho¹t ®éng ®èi ngo¹i liªn tôc, cßn cuéc gÆp víi Ph¹m V¨n §ång bÞ lïi l¹i ®Õn th¸ng 11.
Trung Quèc chñ ®éng më c¸nh cöa ngo¹i giao víi Mü trong bèi c¶nh cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cña ViÖt Nam
®ang b−íc vµo thêi kú then chèt, ®ang
®Õn gÇn th¾ng lîi cuèi cïng ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn niÒm tin cña ViÖt Nam víi Trung Quèc, tõ ®ã ¶nh h−ëng tiªu cùc
®Õn quan hÖ song ph−¬ng. MÆc dï trong khi tiÕn hµnh hßa gi¶i víi Mü, Trung Quèc ®· l−êng tr−íc ®−îc t¸c ®éng cña nã ®Õn quan hÖ Trung-ViÖt, cã thay ®æi trong ñng hé cuéc kh¸ng chiÕn cña ViÖt Nam nh− Trung Quèc ®· lïi héi ®µm Trung - Mü nh− ®· ®Þnh vµo ngµy 20-5- 1970 ®Ó tæ chøc quÇn chóng ñng hé cuéc
®Êu tranh cña nh©n d©n §«ng D−¬ng, Héi nghÞ Bé ChÝnh trÞ §CS Trung Quèc quyÕt ®Þnh ®Ò nghÞ Mao Tr¹ch §«ng ph¸t biÓu tuyªn bè c«ng khai ñng hé cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü, héi nghÞ cÊp cao cña nh©n d©n §«ng D−¬ng; mêi Mao Tr¹ch §«ng, L©m B−u tham dù biÓu t×nh ë B¾c Kinh…, nh−ng sù ®iÒu chØnh chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i nµy vÉn ¶nh h−ëng
®Õn quan hÖ Trung - ViÖt.
Quan hÖ hai n−íc ngµy cµng xÊu ®i còng ®−îc ph¶n ¸nh râ nÐt trong quan hÖ kinh tÕ th−¬ng m¹i, ®Æc biÖt lµ viÖn trî cña Trung Quèc cho ViÖt Nam. ViÖn trî kinh tÕ cho ViÖt Nam gi¶m dÇn. Sau n¨m 1969, Trung Quèc b¾t ®Çu nhÊn
m¹nh ViÖt Nam kh«ng thÓ qu¸ dùa vµo viÖn trî cña n−íc kh¸c, tõ nay vÒ sau nªn ®i theo ph−¬ng ch©m ®éc lËp tù chñ, tù lùc c¸nh sinh. ViÖn trî kh«ng hoµn l¹i n¨m 1974 lµ 1250 triÖu NDT, n¨m 1975 lµ 850 triÖu NDT, viÖn trî thiÕt bÞ toµn bé n¨m 1974 lµ 500 triÖu NDT, tõ n¨m 1975 trë ®i kh«ng cã. Trong ®µm ph¸n vÒ kinh tÕ cho n¨m 1976, Trung Quèc kh«ng viÖn trî kh«ng hoµn l¹i cho ViÖt Nam, mµ ®Æt vÊn ®Ò cho vay 100 triÖu NDT(18) ®Ó nhËp khÈu hµng lÎ vµ cung cÊp hµng lÎ chØ trong ph¹m vi kho¶n tiÒn vay nµy, kh«ng cã viÖn trî qu©n sù.
Mét sè mÆt hµng tr−íc ®©y Trung Quèc cung cÊp theo ®−êng viÖn trî nh−: than mì, than cèc, s¨m lèp «t«, thuèc b¾c…
®· chuyÓn sang trao ®æi th−¬ng m¹i b×nh th−êng, mét sè mÆt hµng nh−:
l−¬ng thùc, v¶i, ph©n bãn, m¸y kÐo, m¸y ñi… kh«ng tiÕp tôc cung cÊp, mét sè mÆt hµng ®ång ý cung cÊp nh−ng sè l−îng gi¶m nhiÒu.
NÕu nh− nguån gèc s©u xa cña quan hÖ h÷u nghÞ Trung-ViÖt, ®Æc biÖt trong giai ®o¹n 1950-1965 lµ sù gÆp gì vÒ lîi Ých th× nh÷ng bÊt ®ång, m©u thuÉn sau nµy l¹i b¾t nguån tõ xung ®ét, m©u thuÉn vÒ lîi Ých vµ c¶ nh÷ng sai lÇm vÒ
®èi ngo¹i.
Nh− trªn ®· ph©n tÝch, trong nh÷ng n¨m tõ 1950 ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 1960, trong bèi c¶nh chiÕn tranh l¹nh ®ang diÔn ra gay g¾t, cïng ®øng trong phe XHCN, Trung Quèc vµ ViÖt Nam ®· cã sù gÆp gì nhÊt ®Þnh vÒ lîi Ých. Nh−ng tõ sau n¨m 1965 trë ®i, Trung Quèc vµ ViÖt
Nam sù kh¸c biÖt vÒ lîi Ých ngµy cµng lín. ViÖt Nam vÉn theo ®uæi môc tiªu cao nhÊt, thiªng liªng nhÊt, ®ã lµ tËp hîp søc m¹nh ®Ó giµnh chiÕn th¾ng, thèng nhÊt ®Êt n−íc. KÎ thï duy nhÊt cña ViÖt Nam lóc nµy lµ ®Õ quèc Mü.
Cßn Trung Quèc, sau khi chÝnh quyÒn v÷ng m¹nh, kinh tÕ ph¸t triÓn, Trung Quèc muèn kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ c−êng quèc tr−íc hÕt lµ trong khu vùc, sau ®ã lµ quèc tÕ, më réng tÇm ¶nh h−ëng cña m×nh. Môc tiªu nµy ®· ¶nh h−ëng ®Õn chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña Trung Quèc.
Trung Quèc coi ®Õ quèc Mü vµ chñ nghÜa xÐt l¹i Liªn X« lµ kÎ thï, trong ®ã Liªn X« lµ mèi ®e däa trùc tiÕp nguy hiÓm nhÊt. Sau ®ã, ®Ó ph¸ thÕ c« lËp, Trung Quèc ®· hßa gi¶i víi Mü, liªn kÕt víi Mü chèng l¹i Liªn X«. ViÖt Nam muèn tranh thñ viÖn trî vµ sù ñng hé cña c¶ Liªn X«
vµ Trung Quèc ®Ó chèng Mü, cßn Trung Quèc muèn ViÖt Nam ®øng vÒ phÝa m×nh chèng l¹i Liªn X«, kh«ng liªn kÕt víi Liªn X«, h¹n chÕ nhËn viÖn trî cña Liªn X«. ViÖt Nam muèn Trung Quèc cïng
®øng vÒ phÝa m×nh ®Ó chèng Mü th×
Trung Quèc l¹i hßa gi¶i víi Mü.
H¬n n÷a, quan hÖ Trung - ViÖt chÞu t¸c ®éng m¹nh mÏ cña quan hÖ quèc tÕ còng nh− nh÷ng ®iÒu chØnh trong chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i xuÊt ph¸t tõ lîi Ých quèc gia cña Trung Quèc. DiÔn ra trong bèi c¶nh ChiÕn tranh l¹nh ph¸t triÓn ®Õn
®Ønh ®iÓm víi c¸c mèi quan hÖ quèc tÕ phøc t¹p, quan hÖ Trung-ViÖt (trong ®ã ViÖt Nam tuy lµ n−íc nhá nh−ng cã vÞ trÝ quan träng ®èi víi c¸c n−íc lín) ®· chÞu
t¸c ®éng rÊt lín cña bèi c¶nh nµy. Mçi thay ®æi trong chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña c¸c n−íc lín còng nh− cña c¸c cÆp quan hÖ n−íc lín ®Òu t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn quan hÖ Trung-ViÖt. Quan hÖ Trung- ViÖt ®· chÞu t¸c ®éng m¹nh mÏ cña quan hÖ Trung-X« khi ViÖt Nam trë thµnh n¬i thÓ hiÖn m©u thuÉn, ®èi ®Çu cña hai n−íc. “Sù tèt xÊu cña quan hÖ Trung - X« trªn thùc tÕ lµ quan hÖ cña 3 n−íc:
Trung - X« - ViÖt. Quan hÖ Liªn X« vµ Trung Quèc c¨ng th¼ng, xÊu ®i sÏ ¶nh h−ëng ®Õn quan hÖ Trung - ViÖt, lµm quan hÖ nµy thay ®æi”(19). Thay ®æi trong chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña Trung Quèc ®èi víi Mü còng lµ yÕu tè t¸c ®éng ®Õn xu h−íng ph¸t triÓn ngµy cµng xÊu ®i cña quan hÖ Trung - ViÖt.
Quan hÖ Trung - ViÖt tõ khi hai n−íc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao cho ®Õn khi cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cña ViÖt Nam kÕt thóc lµ sù nèi tiÕp vµ lµ b−íc ph¸t triÓn tiÕp theo cña mèi quan hÖ h÷u nghÞ gi÷a nh©n d©n hai n−íc trong thêi cËn ®¹i. ViÖt Nam vµ Trung Quèc
®· x©y dùng mèi quan hÖ h÷u nghÞ trong
®iÒu kiÖn mçi n−íc ®Òu cã nh÷ng khã kh¨n riªng. §©y chÝnh lµ thêi gian nh©n d©n ViÖt Nam ph¶i tiÕn hµnh kh¸ng chiÕn chèng hai kÎ thï thùc d©n, ®Õ quèc hïng m¹nh. ViÖt Nam b−íc vµo cuéc chiÕn chèng giÆc ngo¹i x©m cïng víi chèng giÆc ®ãi, giÆc dèt ngay sau khi míi thµnh lËp n−íc 1 n¨m, tiÕp ®Õn lµ cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü. Trong ®iÒu kiÖn Êy, ViÖt Nam cÇn ph¶i tranh thñ, tËp trung mäi nguån lùc bªn trong vµ bªn ngoµi ®Ó thùc hiÖn th¾ng lîi môc tiªu
thiªng liªng, cao c¶ ®ã lµ gi¶i phãng d©n téc, thèng nhÊt ®Êt n−íc. Trong nh÷ng n¨m nµy, Trung Quèc còng tr¶i qua nhiÒu khã kh¨n tõ ®èi néi ®Õn ®èi ngo¹i.
MÆc dï kinh tÕ cã ph¸t triÓn song t×nh h×nh trong n−íc còng cã nh÷ng bÊt æn do sai lÇm trong ®−êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ, do ®Êu tranh néi bé §¶ng. ë bªn ngoµi, khã kh¨n tõ côc diÖn ChiÕn tranh l¹nh ®èi ®Çu víi Mü, sau ®ã lµ ®èi ®Çu víi c¶ Liªn X«, c¶ Mü, khiÕn Trung Quèc r¬i vµo t×nh tr¹ng bÞ c« lËp. Ph¸t triÓn mèi quan hÖ h÷u nghÞ Trung - ViÖt cã ý nghÜa tÝch cùc ®èi víi b¶n th©n mçi n−íc vµ c¶ hÖ thèng XHCN.
Quan hÖ gi÷a hai n−íc giai ®o¹n 1950-1975 ®· ®Ó l¹i dÊu Ên h÷u nghÞ trong suèt chÆng ®−êng ph¸t triÓn 60 n¨m qua. MÆc dï gi÷a hai n−íc lóc nµy
®· xuÊt hiÖn sù thiÕu tin t−ëng cïng mét sè m©u thuÉn, vµ sau khi ViÖt Nam hoµn toµn thèng nhÊt, quan hÖ hai n−íc ngµy cµng xÊu ®i vµ dÉn ®Õn chiÕn tranh biªn giíi n¨m 1979, nh−ng ®iÒu kh«ng thÓ phñ nhËn ®ã lµ sù ñng hé, viÖn trî cña Trung Quèc dµnh cho ViÖt Nam ®Ó ViÖt Nam ®i ®Õn th¾ng lîi cuèi cïng (trong ba cuéc chiÕn tranh nãng ë khu vùc ch©u ¸ trong thêi kú ChiÕn tranh l¹nh, duy nhÊt cã ViÖt Nam ®· thùc hiÖn thèng nhÊt hoµn toµn ®Êt n−íc); ®ã lµ t×nh c¶m, sù tr©n träng cña nh©n d©n ViÖt Nam dµnh cho nh©n d©n Trung Quèc. Trong 25 n¨m nµy, quan hÖ hai n−íc ®· ®Ó l¹i mét sè vÊn ®Ò lÞch sö, ®Õn nay cã vÊn ®Ò ®· gi¶i quyÕt xong, cã vÊn
®Ò vÉn cßn tån t¹i. Quan hÖ l¸ng giÒng h÷u nghÞ Trung - ViÖt ®−îc kh¼ng ®Þnh
trong t−¬ng lai nh− thÕ nµo phô thuéc mét phÇn vµo viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn
®Ò cßn tån t¹i Êy. Qua chÆng ®−êng ph¸t triÓn nµy, chóng ta còng nhËn thÊy
®−êng lèi ®èi ngo¹i hßa b×nh, ®éc lËp, tù chñ, ®Æt lîi Ých quèc gia lªn trªn hÕt, c©n b»ng quan hÖ gi÷a c¸c n−íc lín, kh«ng
®øng vÒ phÝa nµo vÉn sÏ lµ con ®−êng tèt nhÊt ®Ó ViÖt Nam ph¸t triÓn quan hÖ víi c¸c n−íc, trong ®ã cã Trung Quèc.
CHó THÝcH:
(1) Sự thật về những lần xuất quân của Trung Quốc và quan hệ Việt - Trung, sdd, tr 43.
(2) Chiến tranh cách mạng Việt Nam 1945-1975, Thắng lợi và bài học, NXB Chính trị Quốc gia, 2000, tr 601.
(3) Mai Hữu Ích, Báo cáo công tác ngoại tệ đặc biệt từ 1964-1975, Lưu trữ Ngân hàng nhà nước Việt Nam, dẫn theo Đặng Phong, Lịch sử kinh tế Việt Nam 1945-2000, tập 2, NXB KHXH, trang 1105.
(4) Hồ Chí Minh toàn tập, tập 8, NXB Chính trị Quốc gia, trang 197-198.
(5) Báo Nhân dân, ngày 5-2-1973.
(6) Lý Đan Tuệ, Quan hệ Trung-Xô và viện trợ Việt Nam kháng chiến chống Mỹ của Trung quốc,
“Nghiên cứu lịch sử Trung Quốc đương đại“, số 3- 1998, http://www.xslx.com, 2004-08-13
(7) Hồng Tả Quân: Tình sâu nghĩa nặng - Hồ Chí Minh với nhân dân hai nước Việt – Trung, Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc số 3 năm 1997, trang 25.
(8) Hồng Tả Quân: Tình sâu nghĩa nặng - Hồ Chí Minh với nhân dân hai nước Việt – Trung. Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 3 - 1997.
(9) Một số tình hình về quan hệ Việt - Trung từ sau khi Khơ rút xốp đổ, tháng 5-1966, Tài liệu của Vụ I, Phông Ban đối ngoại trung ương 1958-1991, đơn vị bảo quản số 1415, trang 23.
(10) Tài liệu xung quanh vấn đề ra Thông cáo chung Việt Nam - Trung Quốc (Sau khi đoàn đại
biểu đảng ta do đồng chí Lê Duẩn dẫn đầu đi dự Đại hội 23 của ĐCS Liên Xô), Đơn vị bảo quản số 1673, trang 3, Phân phông BCH Tư khóa III, Cục lưu trữ Trung ương Đảng.
(11) Tài liệu xung quanh vấn đề ra Thông cáo chung Việt Nam - Trung Quốc (Sau khi đoàn đại biểu đảng ta do đồng chí Lê Duẩn dẫn đầu đi dự Đại hội 23 của ĐCS Liên Xô, Phân phông BCH Tư khóa III, Cục lưu trữ Trung ương Đảng, Đơn vị bảo quản số 1673, trang 34.
(12) Ghi chép hội đàm giữa đoàn đại biểu Việt- Trung ngày 13-4-1966, Lý Đan Tuệ, Quan hệ Trung-Xô và viện trợ Việt Nam kháng chiến chống Mỹ của Trung Quốc, Nghiên cứu lịch sử Trung Quốc đương đại, số 3-1998, http://www.xslx.com, 2004-08-13.
(13) Một số tình hình về quan hệ Việt - Trung từ sau khi Khơ rút xốp đổ, tháng 5-1966, Tài liệu của Vụ I, Phông Ban đối ngoại trung ương 1958- 1991, đơn vị bảo quản số 1415, trang 20, trang 33.
(14) Lý Đan Tuệ, Quan hệ Trung-Xô và viện trợ Việt Nam kháng chiến chống Mỹ của Trung Quốc, Nghiên cứu lịch sử Trung Quốc đương đại, số 3- 1998, http://www.xslx.com, 2004-08-13.
1 Tài liệu mật gửi từ Bắc Kinh số 211/Bk gửi Bộ Chính trị ngày 25- 3- 1966, Tài liệu xung quanh vấn đề ra Thông cáo chung Việt Nam - Trung Quốc (Sau khi đoàn đại biểu đảng ta do đồng chí Lê Duẩn dẫn đầu đi dự Đại hội 23 của ĐCS Liên Xô, Phân phông BCH Tư khóa III, Cục lưu trữ Trung ương Đảng, Đơn vị bảo quản số 1673, trang 4.
(15) 1966年 8月 23日周恩来与范文同会谈
记录。李丹慧, 中苏关系与中国的援越抗美,《当 代 中 国 史 研 究 》 1998 年 第 3 期 , http://www.xslx.com, 2004-08-13
(16) 中共中央文献研究室编：《周恩来年
谱》中卷，中央文献出版社1997年5月版，下 卷，第262页。
(17) Một số ý kiến về vấn đề đàm phán với Trung Quốc năm 1975 và 1976-1980 trong Hồ sơ Tài liệu tổng hợp về quan hệ kinh tế với Trung Quốc năm 1975, 1976, Trung tâm lưu trữ Quốc gia III, HS 1061.
(18) 北京大学历史系教授梁志明解密中国对
越援助,china.com.cn, 2008-12-30.
