BAN VE VAI TRO TRUNG TAM CUA ASEAN:
MOT KHAI NIEM CHLfA RO RANG
LELENA*
Tom tat: Thanh lap ttt ndm 1967, Hiep hgi cdc qud'c gia Bong Nam A (ASEAN) dugc biit tdi nhu mdt ca chi hgp tdc khu vUc thdnh cdng vd co dnh huang nhdt dinli trong khu vUc Chdu A - Thdi Binh Duang. ASEAN dugc ghi nhgn vdi nhiing tiianh qud trong viSc duy tn 6n dinh khu vUc, thuc ddy sU phdt triin kinh ti vd ddc bi^t la qud trinh thi chi hod hgp tdc khu VUc. Trong nhttng ndm trd lgi ddy, cdc tuy§n b6 cOa ASEAN vd nhiiu cdng trinh nghiin cttu vi Hiep hgi thudng stt dung khdi ni^m "vai trd trung tdm" di ma td ui vi tri cda Hi§p hdi. Vdy nguSn gde cda vi^c stt dung khdi niim ndy ttt ddu? Cdc nghiSn cttu vi ASEAN c6 ihdng nhdt trong cdch hiiu vd cdch dung khdi niim ndy hay khdng? Vd cdc ly thuyit Quan hi qud'c te phd biin nhin nh&n nhu thi ndo vi "vai tro trung tdm" cua ASEAN? Bdi viit sau ddy se cd' gdng trd ldi cdc c&u hdi nghiin cdu ndy.
Ttf khoa: ASEAN, Vai trd trung tdm, Hgp tdc an ninh - chtnh tri, Hdi nhdp khu vuc, Ly thuyit quan hi qudc ti
M d d a u
T h i n h Islp til nam 1967, Hiep hoi cac quoc gia Dong Nam A (ASEAN) duoc biet t4i nhu mpt CO che hop t i c khu vvjc thSnh cong va cd anh huang nhat dinh trong khu viJc Chau A - Thai Binh Duong. ASEAN duoc ghi n h ^ vdi nhiJng thanh qua trong viec duy tri on dinh khu vuc, thuc d i y sif phat trien kinh te va dac biet la qua trinh the che hoa hop t i c khu vifc. Dii chi vii mif&i nudc thanh vien vifa va nho trong khu vuc Dong Nam A va chiu a n h hudng
cua cac nudc ldn n h u My, Trung Qu6c, Nhat Ban, va An Bo, ASEAN da kh4ng dinh duoc tSm a n h hucmg cua minh tdi vi^c dinh hinh kie'n true an ninh trong khu vUc. Simon Tay (2011), nguM dilng iin nhdm "think tank" Singapore, kh^ng dinh
"ASEAN dd chuyin til vi tri trung ldp sang, trung tdm'^^K Hay T6ng thSng Indonesia Susilo Bambang Yudhoyono da khdng ng4n ngai k h i n g dinh tai phien hi mac Hdi nghi thuong dinh ASEAN iSn thil 19 (Bali, Indonesia) rkng "Vai trb trung tdm
• Ths. U LSna, Khoa Quft te hoc, Trudng Bai hoc KHXH&NV, DHQGHN
Le Lena - Bdn ve vai Iro trung tdm cua ASEAN... 17
ctia ASEAN dugc duy tri"^^\ Ben ngofii cfic quIe gia Ddng Nam A, vai trd trung tam eua ASEAN dugc khfing dinh rat nhieu lan trong cfic phfit bilu vfi phan tich. Mpt vfii vi du diln hinh n h u trong phfit bilu ciia cUU Ngoai trudng My, bfi Hillary Clinton, tai H6i dong Quan h? Doi ngoai My nfim 2010 cd doan "Chting tdi coi ASEAN Id diim tua cho cdu triic dang l&n cda khu yuc. Vd chiing tdi nhdn thiy uai tro khong thi thiiu [cua ASEAN] trong cdc vdn di ul chinh tri, kinh ti vd chiin lugc"^^\ Mot s l nhfi phan tich vfi nghien cdU khfie cung de cap tdi vai trb nfiy cua ASEAN. Malcom Cook (2011) nhfi'n manh tdi sU tham gia ciia My vfi Nga trong Ca'p cao Dong A (EAS) da vilt: "Tuy&n bd' ctia ASEAN vS vai trd trung tdm [cda minh] trong chu nghia khu vt/c Ddng A ud Chdu A - Thdi Binh Duang dd dugc khang dinh"^^\
V^y vai trb trung tfim lfi gi? Cfic hpc gia quan h^ qudc te nhin nhan ve vai trb eua ASEAN vdi cfic quan diem kh6ng gilng nhau. Th|im chi ngay ca ASEAN cung khong cd giai thieh nfio v l khfii ni?m
"trung tam" mfi Hi^p hpi sd dung rat nhieu trong nhOfrig nfim gan day. Su "m^p md" ve khfii ni^m sd dung se de dang tao ra sU lung tung trong nhan thdc va hoat dpng cua ASEAN eung nhU trong cfic nghien cdu. Vdi ly do nfiy, bfii viet sau day se xem xet nguon glc eua khfii ni^m "vai trb trung tfim" vfi quan ni?m td cfic ly thuyet p h i bien trong nghien cdu quan h$ quoe te trong vipc ly giai ve khfii niem nfiy. Dfiy lfi budc diu trong no lUc nghien edU nhfim tien tdi xfiy difng khfii ni^m "vai trb trung tam".
Cau hoi nghien cdu d day lfi: Nguon goc cua vi^c sd dung thu^t ngd "vai trb trung tfim"
lfi ^ ? ASEAN da sd dung nhU t h i nfio trong cae vfin ban cua Hiep hpi? Cfic nghien cdu di trude vfi cfic ly thuyit quan he quoc te pho bien nhin nhan nhU the nao ve "vai trb trung tfim" eua ASEAN?
1. N g u o n g o c c i i a k h a i n i ^ m "vai t r o t r u n g t a m " v a v i ^ c sit d u n g k h a i n i ^ m ' V a i tro t r u n g t a m " t r o n g c a c n g h i e n ciJu v e A S E A N
l.L Nguon gde
Thufit ngd "vai trd trung tam" khong phai ngay lap tdc duge ASEAN sd dung td nhflng ngfiy dau Hi§p hpi nfiy dUpc thfinh lap. Trong ban tuySn bo' khai sinh ra to chdc nfiy (Tuyen bd' Bfing Coc nfim 1967), nhipm vu co ban cua ASEAN luc d6 dupe dien dat lfi "..tdng cUdng in dinh kinh ti vd xd hgi cda khu vttc; bdo ddm stt phdt triin ddt nUdc mat cdch hod binh vd tiin bd; vd rdng cdc ni6Jc ndy quyit tdm ddm bdo su in dinh vd an ninh cda minli khdng c6 sU can t/ii&p tit b&n ngodi dUdi b&t cU liinh thUc hodc biiu hi&n ndo...". Ro rfing, khong CO mpt cau, td nfio de cap tdi vai trb nbi ehung eua ASEAN trong hgp tfic an ninh - chinh tri cOa khu vue, chUa nbi tdi vi tri "trung tam".
Phai mai tdi khi Chien tranh Lanh ket thuc vfio dau nhChig nfim 1990 vfi tinh hinh an ninh khu vUc cb nhflng ehuyin bien nhanh chong thi y tUdng ve vai trb ciia ASEAN trong khu vUe mdi dugc lan dau de cap tdi. Tuy nhien, dieu thu vi d day lfi, y tudng nfiy khong dugc n§u ra bdi chinh phii cac nUdc thfinh vign cua Hi§p hpi, mfi bdi mot nhom ngoai giao kgnh 2, cu the lfi Vien Nghien cdu Quic te va Chiln luge ASEAN (ASEAN Institute of
Nghien ciht Ddng Nam A, so 10/2016
Strategic and International Studies ISIS). Ban ghi nhd cua ASEAN - ISIS vao nfim 1991 eo de efip tdi viec ASEAN phai khong n h i ^ g dbng vai trb trung tam trong bfi't ky CO c h l hay tien trinh nao xua't hign trong khu vUc Chau A - Thai Binh DUcfng, mfi cbn dong thdi lfi ngUdi dUa ra sang kiln cung nhU la thfinh vien tich cUc (ASEAN - ISIS, 1991)'^'. Du vay, giai doan nay cac thfinh vien ASEAN khong may mfin mfi vdi de xuat ciia ASEAN - ISIS.
Cho tdi nfim 1994, sau khi Diln dan An ninh Khu vUc (ARF ASEAN Regional Forum) dugc thfinh lap, thi vi tri cda ASEAN trong nen chinh tri an ninh cua khu vUc mdi cb dugc sU quan tam. Trong phien lfim vi6c dau tign cua ARF tai Bfing Coc (Thfii Lan), Ngoai trUdng Singapore luc bfi'y gid lfi ong Shanmugam Jayakumar dfi k h i n g dinh: ASEAN se dbng vai trb
"cheo ldi Di^n ddn An nin/i khu vUc ndy trong nhUng ndm tUp theo"^^K Thd trUdng Ngoai giao Thfii Lan trong giai doan nay, bng Surin Pitsuwan, cung tuyen b l ro rfing: "ASEAN se ludn dong vai tro ngUdi cdm Zdi"*'". Dfing chii y, trong vfin ban khai niem eO sd (concept paper) cua ARF (1995), ASEAN da chinh thdc khfing dinh vai trb ctia minh, db la "co trdch nhiem p/idl trd thdnh dgng lUc cliinh" ciia ARF. Sau gan hai mud nam k l td ngfiy thanh lap, lan dau tion vai trb ciaa ASEAN dUgc de cap mpt each chinh thdc vdi thuat ngfl "ngudi cam lai" (driver's seat). Day cung lfi thuat ngfl tien than cho thuat ngd "vai trb trung tam" dupc xem xet trong nghien cdu nay.
Giai doan tfl nfim 1997 cho tdi 2007,
"vai trb cam ldi" dupc Ifip di Ifip lai nhieu lan trong cfic vfin ban cua ASEAN. Td day,
khong mpt tuyen bo nao cua vi Chii tich Hpi nghi Cap cao ASEAN mfi khong nhic tdi "Vai trb cam lfii" cua ASEAN trong ARF hofic k i l n true an ninh khu vUc. Thufit ngi?
nay dac bidt duge d l cfip nhieu trong cac
• cong trinh nghien cdu ve ASEAN khi qua trinh hgp tac D6ng A b i t dau phfit trien tir t h i che ASEAN+3 (1997) den Hpi nghi Thugng dinh Dong A (EAS) nfim 2005. Voii su t h a m gia eiia cfic nUde ldn ngofii Dbng Nam A, ASEAN lo ngai vigc bi Ifi'n fit va m a t tie'ng nbi trong qufi trinh hop tfic vffi cfic nUdc nfiy. Vi the, thuat ngfl "ngUdi cim lai" dugc nha'n m a n h nhieu l i n nhim k h i n g dinh vigc ASEAN muon duy tri vai trb vfi vi t h i cua ASEAN trong efie t h i chl hgp tfic Ichu vUc Dong A. Ngay trong tuygn b l diu tien eua Chu tich Hpi nghi Ca'p cao Dong A nfim 2005 cb doan "...Chiing tdi nhdt tri rhng Cdp cao Dong A vdi ASEAN Id dpng luc chin/i Id mpt phin cUa kih true dang l&n cua k/iu uut"*^'.
Dg'n giai doan 2007 - 2008, h i u h i t cfic vfin ban cua ASEAN ehuyin sang kh^
niem mdi "vai trb trung tfim" n h i m thi hign cho cho ddng cua ASEAN trong cfic hgp tfic an ninh, ehinh tri, kinh te khu vUc.
Trong tuygn bo cua Hpi nghi Thugng dinh ASEAN lan t h d 12 vfio thfing ^2007 tai Cebu (Philippines), eae nUdc ASEAN khang dinh "..chiing tdi quyit tdm duy tri uai tro trung tdm cda ASEAN ud tdng cubng ui t/ii cda Hi&p hpi vdi tu cdch la dpng Ittc chinh co hi&u qud cua cdc sdng /din khu uUc, cdc phdn Ung tdp t/ii nhdm doi p/io vdi cdc thdch thdc vd ca hpi md khu vttc, qudc gia ud moi cd nh&n phdi dii.
mdt". K l tfl db, khfii niem nfiy xua't hi§a, nhilu trong efie tuyen bd' eua ASEAN cung-
Le Lena - Bdn ve vai trd trung tdm cda ASEAN... 19 nhu efie tuy§n bo gifla ASEAN vfi cfic doi
tfic ngofii khu vife.
Giong vdi khai ni?m "ngUdi cam lai"
trudc dd, khfii niem "vai trb trung tam"
dugc sd dung nhieu trong cfic vfin ban cua ASEAN cung nhU trong cfic nghien cdU. Vfi cung nhu trUdc dd, khong cd mQt nghign edu nfio di sau phan tieh ve khfii ni^m nay hofic tim hilu sU khae biet gifla khai niem nfiy vfi mgt so' khfii niem khfie dugc dung d l chl ve vai trb cua ASEAN.
1.2 Sit khong ro rdng trong vi^c su"
ditng khai nigm "vai tro tmng tdm"
Dieu bfin khofin dau tign doi vdi khai nigm "vai trb trung tfim" duge ASEAN sd dung trong cfic tuygn b l chung vfi cac bfii phat bilu cua dai dien cua Hipp hdi, dd Ifi khfii ni§m nfiy dugc sd dung trong bii eanh nfio? Trong hay ngofii khu vUe? Hofic ea hai trudng hgp? Theo ban Hig'n chUcfng cua Higp h^i vfio nfim 2007, khfii niem "trung tfim" dugc CO g i n g lfim ro d Khoan 15, Dieu I. Theo db, ASEAN cam kg't "duy tri vai tro trung tdm vd chu dpng cda ASEAN nhU Id dpng Ittc chii chit trong quan h& vd hgp tdc vdi cdc dii tdc b&n ngoai trong mpt cau triic khu vttc md, minh bgch vd thu ngp"^^\ Dieu khoin nfiy md ra cfich hilu vdi khai niem
"trung tfim" lfi n h i m t h i hi^n tinh hudng ngoai, tde lfi dfit ASEAN vfio vi tri trung tfim trong moi quan h? vdi cic doi tfic ngofii khoi. Tuong tU nhu v$y, trong Kg' hoaeh xfiy duhg COng ding Kinh tg' ASEAN (2007) cb doan: "ASEAN se hudng tdi vi&c duy tri "vai trb trung tdm ASEAN" trong cdc mdi quan h& hgp tdc kinh ti ngogi khii, trong cdc ddm phdn thuang mgi ttt do (FTAs) hodc cdc thod thudn Dii tdc Kinh ti Todn di&n (CEPs)"<^^\
T h i nhung den nfim 2010, ASEAN k h i n g dinh t a m quan trpng cua viee duy tri vai trd trung tam cua ASEAN thong qua hai cfich tie'p cfin: (1) tfing cfldng hpi nhap npi khoi vfi xay dflng eong dong va (2) lfim sau s i c hon nfla cac moi quan hg doi tac ngofii khu vUc (ASEAN, 2010).
Mpt so tfii lieu khfie eua ASEAN, khi de cfip tdi vai trb trung tam vdi nhieu mue tieu vfi tham vgng thi vai trb nfiy dUgc migu ta lfi mue tigu nhfim phd'i hop dua ra cfic quyet dinh ve cac van de npi khoi. Ong Surin Pitsuwan trong mpt tuyen b l vdi tU cfich lfi Tong t h u ky ASEAN nfim 2009 k h i n g dinh, ASEAN hudng tdi viec trd thfinh "trung tdm cila sU phdt triin, trung tdm cda sU thu htit, Id dpng Ittc cua cdu triic an ninh khu vUc dang l&n, cda khu vttc phdt triin mdi ud boi cdnh mdi''^^^\
Tuygn bo' cung k h i n g dinh vai trb nfiy cua ASEAN vfla mang tinh hfldng ngoai, vda trong npi kho'i ASEAN vfi dfit ra ygu cau do'i vdi Hiep hdi lfi can "dodn kit, tdng cUdng phd'i hgp ud tham gia v&i ddc diim Id mpt nhdm co kit co ciing muc ti&u chung" (Pitsuwan, 2009).
Ben canh db, cb the de dfing nhan ra mpt thUe tg' lfi viec lung tung trong cfich sd dung cfic khai niem. Theo Tuygn bb' ve Lp trinh eho Cpng dong ASEAN (2009-2015), khai niem "trung tam", "dpng lUc", "dinh hinh cau true khu vUc" hay "lanh dao"
dugc sd dung thay the' cho nhau. Thg' nhflng, trong mot vfin ban khfie cua ASEAN nhu Tuygn bo Chu tich ASEAN lan thfl 25 (2015) tai Nay Pyi Taw (Myanmar) thi "vai trd trung tfim" vfi "vai trb lanh dao" lfi hai khfii niem tfich biet.
Cu the trong phan nbi dung Ndng cao uai
20 Nghien ci'ru Dong Nam A. sd WllOlu
trd trung tdm cda ASEAN trong kiin true an ninh khu vuc dang l&n cb doan
"...[ASEAN] duy tri vd ndng cao sU dodn kit, trung lap, vai tro trung tdm vd vai trd ldnh dgo cua ASEAAT trong cdc moi quan h& vdi doi tdc ben ngodi...".
Db'i vdi cfic nghien cdU ve ASEAN, cung vdi vigc thay doi thuat ngfl sd dung bdi Higp hpi, mpt loat cfic nghien cflu quan he quoc t l cung dUa khfii nipm "vai trb trung tfim" vfio trong cac bfii vilt vfi phfin tich eua minh. Cb the nhan ra viec sd dung khfii ni$m "trung tfim" trong cfic bfii vig't nfiy cb dac diem nhfl sau:
ThU nhit, cac bfii viet giai thich cu the ve vai trb trung tfim eua ASEAN thudng lfi cfic bfii phfin tieh v l kinh t l Trong db, noi bat nha't lfi bai vilt cd tUa de "ASEAN cen- traiity and the ASEAN - US Economic Relationship" (Vai trb trung tfim cua ASEAN vfi quan hp kinh t l ASEAN- My) cua hai hpe ^ a lfi Peter A. Petri vfi Michael G. Plummer (2014). Day lfi mpt trong so cfic bfii vig't dugc trich d i n nhieu nh^t khi bfin v l vai trb trung tam cua ASEAN vfi anh hudng cua vai trb nfiy tdi quan hp kinh t l cua Hiep hpi''^'. Cfic bai vig't nfiy thudng dua tren toe dp tang trfldng eua ASEAN, su hfi'p dan td thi trUdng cua cdc nUde trong khu vuc, kha nang thu hut von doi vdi cac nhfi dau tU d l ket luan v l vipe ASEAN dan trd thfinh trung tfim kinh t l cua khu vUc (economic centraiity). Cfic vi du v l n5 life ky' k i t FTA cua cfic quoc gia ngoai khu vUc vdi ASEAN hay mpt so' d l xuat, thuong lugng cua cfic nude ldn dd'i vdi vipe dam phfin cac Hiep dinh ldn nhfl Hi^p dinh Db'i tac xuygn Thai Binh Dflong (TPP); Hiep dinh Doi tae kinh te tofin dien (RCEP) cung
dugc coi la minh chdng eho vai tro trung tam ve kinh te nay.
Thd hai, doi vdi cfic bai vie't, thao luan ve mat an ninh - chinh tri, phan ldn, cac nghien cflu nay coi thuat ngfl "trung tani"
la mac nhien va khong cfin giai thich. Co the nhan tha'y dieu nay de dang qua mpt so cong trinh nhfl: "Much ado about noth- ing" (Khong phai viec gi to tat) ciia tac gia John Ravehill; "ASEAN centraiity imper- iled?: ASEAN institutionalism and Ihe c/iallenges of major power institutionaliza- tion" ( Phai chfing vai trb trung tam cua ASEAN dang bi de doa: Chu nghia the che ASEAN va nhflng thach thflc tfl cfic nUctc ldn) cua tfic gia Alice D. Ba (2010) " 3 '
ThU ba, eung van lfi cdc nghien cdu ve an ninh - chinh t n , ngoai cac bai vie't hau nhu Ithong dUa ra dinh nghia hofic khai niem ve "vai trb trung tam" nhfl da de cap, cbn c6 cac nghien cdu coi khai niem "tnjng tam" Idiong Ichac gi vdi "cam lai" hay "lanh dao". Vi du, trong phan giai thich khai niem ciia tac gia Tsjeng, H. Z. (2016), vai trb trung tam ciia ASEAN dugc dinh nghia la "nguy&n tdc md cdc qudc gia ASEAN duy tli uai tro Idnh dao ciia minh trong cdu true khu vi/c'\ HoSc, mpt hpc gia lihac la Benjamin, II. (2012j dinh nghia "vai tro trung tdm iilidm chi tdi cdu Lriic an nmh khu UUc do ASEAN ldnh dgo trong do cdc moi quan he trong khu vUc vai cdc doi ldc b&n ngodi dUgc .xdy dung dtta tren lgi ich cua cpng dong ASEAN". Mot hpc gia quen thupc doi vdi nhflng ngUdi nghien cflu ve ASEAN la Amitav Acharya trong mot bfii vig't cua minh cho td Asia Time vdi tfla de
"The end of ASE/\N centraiity" (Hoi kit cho vfii trb trung tfim cua ASEAN) da dung
Le Lena - Bdn ve vai trd trung tdm cda ASEAN.., 21
khfii nipm "ngUdi cam Ifii" vfi "trung tam"
thay t h i cho nhau"^*.
Ben eanh do, ve ngi dung cua cae bai viet k l tdi trgn day cho thay t r a n h cai xUa nay ve vEii trb eua ASEAN bgc 16 r i n g , cae nhfi phfin tieh hofic laiy khai niem "lanh dao" theo nghia hep de h i l u ve ASEAN hofic sd dung cfic ly lufin cua cfic ly thuyet quan he quoc tg' truyen thb'ng von coi trong sdc manh dUdi cac dang thde vfit chfi't lfim n i n t a n g cho cfich hieu va lap lufin v l vai tro cda ASEAN. Mdt so khfie, n i i b$t nhfl Amitav Acharya, dUa vfio chii nghia k i l n tao vdi cfic quan niem d l cao cae quy t i c , gifi tri, ban s i c d l phfin tieh v^ kha nfing vfi vai trb nfiy. NhUng chinh hoc gia nfiy eung khbng dfla ra lufin giai nfio r5 rfing v l thg' nfio lfi "vai trb trung tfim" eua ASEAN'»5).
2. Vai t r o t r u n g t a m c u a ASEAN drfdi e a c h tid'p c ^ n ciia c a c Iy thuye't q u a n h$ q u o c ti
Cho tdi nay, c6 nhieu ly thuyg't duge fip dung d l hilu v l quan h$ qub'e tg'. Trong pham vi bfii vilt, tac gia chi sd dung nhflng 1^ thuyg't mfi cfic hpc gia khu vflc va the"
gidi thudng sd dung d l d i l n giai ve vai trb eua cfic chu t h i trong quan he quo^c te, do lfi Chii nghia Hi^n thUc, Chii nghia Tfl do, Chii nghia Kig'n tao.
2.L Chd nghia Hign thttc Thd nhfi't, vdi ten gpi khfie la ly thuyg't ve quyen lflc, Chu nghia Hipn thUc luon nhin nhfiin mpi van de trong quan he quoc te' thong qua lfing kinh quyen lUe*^^'. Cfic nha nghien cdu cua Iy thuye't nfiy lubn cho ring, quyin Ifle tao ra vai trb ciia mpt chii
the trong quan he quo'e te. Do d6, mudn e6 mgt vai tro dfing ke trong quan hg quo'e te, chu the phai eo quyen life m a n h tUung dng.
Day la ly do vi sao eac nhfi Iy luan cua Iy thuyet nay khong quan tam tdi vai trb eua ASEAN, mdt nhdm eac qud'c gia dflgc eoi Ifi yg'u hay ndi each khfie lfi khong eo quyen lue. Thd hai, vdi quan niem eoi xung dot Ifi tuyet ddi, la ban cha't nen Chu nghia hipn thUe khdng danh gifi cao hgp tac. Cfic hpe gia cua Thuyet Hien thUc cho r i n g , cfic hinh thflc hgp tac chi lfi tam thdi vfi lfi giai doan ngflhg nghi gifla efie xung dpt. Thfl ba, tfl viec n h a n manh tam quan trpng cua quyen lflc vfi tinh tam thdi ciia cfic t h i chg' hgp tfic, Chu nghia Hien thflc cho r i n g , ng'u cb sU ton tai eua cac t h i c h l hgp tfic thi phfin chia quyen lUe se quylt dinh nen vide hinh thfinh hofic duy tri sU I n dinh cua mpt the che' quoc te"; vfi ding thdi t h i c h l qub'c te dugc hinh thfinh bdi cac cUdng quoc manh nh^t'^".
Nhdng luan d i l m nfiy dflgc cfic nhfi nghign cu^j eua trfldng phfii Hien thflc the hign ro khi bfin sfiu ve van de an ninh cua cfic nfldc thupc The gidi thd ba. Hp sd dung cac khfii niem nhU "Chd nghia Khu vUc Ba quyen" hofic "Quy dao eiia cac Cudng quoc"*^^' d l luan giai v l dfic dilm an ninh eua cae nude nfiy. Hai khfii niem tren nhfi'n manh tdi viee eac nUdc ylu can phai cb sfl phu thupc ve mfit an ninh vdi cfic cudng quo'e n h i m duy tri sfl ton tai cua minh. Nbi cfich khfie, cfic hoc gia khbng tin vfio sfl ton tai lau dfii vfi hieu qua eiia cac hgp tac an ninh chi gifla cfic nfldc nhd vdi nhau. Michael I. Handel'^^* k h i n g dinh: "khi cdc nUdc yiu lUa chpn vi&c li&n kit vdi nhau... chi phi ui an ninh qudc
22 Nghien cthi Dong Nam A. sd 10/2016
phdng cda cdc quoc gia ndy se tdng l&n, trong khi dd hi&u qud va long tin cda hg dd'i vdi an ninh thi gidm".
Vdi nhihig ccf sd ly lufin nhU vay, d l dang cb the hilu dugc sfl hofii nghi ciia cfic hpc gia cua Chii nghia Hien thflc dbi vdi sU ton tai vfi phat t r i l n eua ASEAN, chua nbi tdi vai trb cua Hiep hpi nfiy trong cac hgp tae an ninh chinh tri cua khu vUc. Bdi khbng t h i phu nhfin duge mot sU that Ifi, ASEAN chi lfi mot tap hgp cua cfic quoc gia vda vfi nhb, vfi to chflc nfiy dflgc hinh thfinh ehi vdi mbt mong muon lfi thofit khoi nhiJng cang t h i n g quyen life cua cac nUde ldn giai doan nhijfng nam 1960. Hpe gia Weather Bee (2014)'20», trong bfii trinh bfiy eua ndnh tai Vien Nghign cdu Hofi binh quic t l Canergie Endownment, dfi khong ngin ngai k h i n g dinh r i n g , khfii ni^m "vai trb trung tfim cua ASEAN"
khbng dugc cfic nhfi phan tieh a i a Chu nghia Hipn thflc ung h^. Khai niem nfiy dat ra nhieu cau hoi tfl cde nhfi nghien edu ciia Chii nghia Hien thfle hon Ifi cau tra ldi.
"ASEAN ldm sao cd thi trd thdnh trung tdm cda khu vUc khi chinh bdn thdn ASEAN khdng cd trung tdm, khdng c6 mpt ldnh dgo?"<2i).
2.2. Chd nghia TV do
So vdi Chu nghia Hipn thUc, cb ve nhu ASEAN tim thiy nhilu dfi't s i n g hon vdi Chii nghia Tu do. Von lfi mot Iy thuyg't quan h | quoc te hfldng tdi su thay doi vfi hgp tfic n h i m dem lai hofi binh, Chu nghia Tu do mfi dflc bipt lfi Chii nghia Tu do Mdi d l cao vai trb cua the che quoc te. Cfic nhfi 1^ luan cua Chu nghia Tfl do eho r i n g , t h i che dbng vai trb quan trpng trong viec duy tri hofi binh, quan Iy xung dot, thuc dfiV
hgp tfie vfi hdi n h a p . Theo Iy thuye't nfiy, the che' co the ton tai vfi phfit triln Wi nhiJng gifi tri tich cue mfi nd dfla lai. V6i nhiihg Igi ich nhfl vfiy, cfic the c h l quoc te trd thfinh "yeu to can thie't vdi efie niiSt t h a n h vien"t22).
Tuy nhign, dilm h a n chg' trong vi§c fip dung ly thuyg't nfiy de h i l u ve trUdng hcfp cua ASEAN, dd Ifi Chu nghia Tu do nhfih manh tdi dfic diem t h i che hofi cao, vai trt quan trpng ciia he thong luat phfip, hgp tfic kinh te, cung sfl phu thugc lfin nhau cua cfic quoc gia td hgp tfie kinh tg'. Chinh dilu nfiy lai khig'n ASEAN trd thfinh m^t trfldng hgp tuong doi khd ly giai td g6e d$
Chii nghia TU do.
Thfl nhfi't, ASEAN lfi mpt the c h l hop tfie khu vflc long leo vdi co cau don gian.
Cfic quyg't dinh eda ASEAN dUa trgn nguygn t i c dong thuan ngn yeu to tfl quylt ctia cfic nude thfinh vign lfi rfi't ldn. Nflm 2007, ASEAN dfi xay dUng eho minh Hiln ChUcfng ASEAN, vfin ban phap ly diu tiSn vfi lfi CO sd cho viec t h i chg' hofi sau r$ng cua Hipp hpi. Nhflhg ngay sau khi Hiln ehuong ra ddi, vfin ban dugc coi lfi "bing lai"*23) d l ASEAN "chgo lfii" khu vflc nfiy nhan khong it ldi chi trieh vi tinh so sfii vfi thie'u rfing bu^c.
Thd hai, ngofii Hien chflcfng ASEAN v6i cfic nguygn t i c cu ban v l ctf efi'u t l chflc, vl vai trb, nhipm vu, muc tiga.ASEAN khSng cb mpt vfin b i n phap Iy nfio lfim co sd eho vigc giai quyg't cfic van de tranh ch^p gida cfic thfinh vign, hoac vi pham cfic dilu khoan quy dinh cua H i l n chflong. Ta't ca cfic vail d l nfiy se dugc tham vin bdi Cip cao ASEAN. So vdi vdi efie md hhih iJ tudng trong cfic nghign cdu cua Chu nghia
Le Lena - Bdn vi vai trd trung tdm cda ASEAN... 23
Tfl do Mdi, ma tren thflc t e ed t h i lay Lign minh Chau Au Ifim vi du, thi qua thflc ASEAN lfi "mpt phien ban bfit ehfldc"*^^*
khbng day du mfi thdi.
Thd ba, v l hgp tac kinh t l ' vfi mdc dp phu thupc lfin nhau giijca cfic t h a n h vign trong ASEAN, eung nhfl gifla ASEAN vdi cfic nfldc trong khu vflc, deu van ra't han che. Cfic quoc gia ASEAN cb toe dp phfit t r i l n kinh te rat chgnh Igch, mb hinh kinh t l da dang vfi dfic biet hgp tac npi khoi cua ASEAN van cbn rat khigm t i n so vdi hgp tfic ngoai khoi. Theo sb' lieu tong hgp ciia Ban thfl ky ASEAN, nfim 2014, ti le thflong mai nbi khoi ASEAN trgn tong thuong mai hai chilu chi chilm 24,1% so vdi 75,9% thuang mai ngoai khd'i'^sj. So Hpu nfiy t h i hien mflc dg hOi nhfip kinh te ciia ASEAN cbn mong. Ngofii ra, kha nfing ban che ve kinh te cda ASEAN cbn t h i hi§n d phan flng cham chap vfi thig'u hipu qui trong viec doi phb vdi cube khiing hoang tfii chinh Dong A nam 1997 - 1998.
cac dbi tfic kinh tg' ldn nha't eiia tdng nUdc ASEAN d i u nfim ngofii khu vUe nhU My, Trung Qub'c, N h a t Ban, Hfin Quoc, EU.
Tuy nhign, sU phu thugc ve kinh tg' khbng dong nghia vdi viec tao ngn sU phu thupe lan nhau ve an ninh, ehinh tri. Theo Miles Kahler (2015), kinh te vfi an ninh d khu vUc nfiy hofin tofin tfich biet. Yiec gida ASEAN vfi Trung Qub'c cb t i n tai ACFTA (khu vuc thuong mai tU do ASEAN - Trung Qub'c) khbng khien Trung Qub'c bdt hung bfing hon tren Biln Dbng. Tong thong Han Qudc Park Geun Hye trong mpt bfii phfit bieu tnfdc Qud'c hpi My nfim 2013 da d l cfip tdi "Nghich Iy Chfiu A" (Asia Paradox). Theo bfi, mdc db phu thupc kinh
te' cua chfiu A ngfiy cfing tfing, nhflhg sU hgp tfic trong Knh vflc chinh tri - an ninh thi vfin d mflc r a t khiem td'n'^*.
2.3. Chu nghfa Kien tgo Trong khi hai ly thuyg't Hien thuc vfi TU do deu khdng khai qufit hofi dugc ban cha't ve vai trb eua ASEAN trong h c ^ t i e an ninh- ehinh tri khu vflc, thi cfic ly luan cua phfii Kien tao Iai duge khfi nhieu hge gia fip dung. Ve ccf ban, cfic Iy lufin cua ehii nghia Kien tao de cao moi lign hg chfit ehe gida Igi ieh vfi nhan thdc. Theo Wendt (1992)'27J^ lgi ich qudc gia dflgc chia ra thfinh hai loai, khfich quan vfi chu quan.
Lgi ich khfich quan gom cb cfic lgi ich cfin b i n nhfl an ninh, dpc Ifip, phfit trien kinh te' vfi danh vpng; Igi ieh chu quan lfi nhu cau eua mbi qub'c gia n h i m bao dam cfic lgi ich khfich quan d6. Cung theo hpc gia nfiy, nhfin thdc bao gom nhan thde v l moi trfldng xung quanh vfi nhan thdc ve nhu cau eiia ban than. Baji tdi yg'u to nhan thdc ve ban thfin, Wendt cung cfic hpc gia theo thuyet Kig'n tao de cfip tdi ye'u to ban s i c (Tbi Ifi ai, tbi cd vai trb gi, vi tri trong xa hpi?). Su k i t hgp cua lgi ich vfi nhan thflc ke trgn t h i hien vipc cae qub'c gia dfla ra efie quye't dinh phai trai qua mpt qua trinh ban lufin, dfi'u tranh. Ke't qua eiia qua trinh nfiy phu thupc vao qufi trinh tflong tfic vfi nhan thdc ciia cac quoe gia vfi phu thupc vfio nhieu yeu to' nhU lich sd va ca van hofi.
Ly thuyet nfiy vdi viec de cao cfic yg'u t l v l tu tudng, gia tri vfin boa, quy pham, ban s i c vfi cfic ylu to' ve lich sd dfi phan nfio giai thich dugc sU ton tai, tnfdng thfinh vfi thu hut cua ASEAN. Cfic nghien cdU ciia Peter Katzenstein vfi cac hpc gia v l sau nfiy lfi Amitav Acharya, Tobias Ingo
24 Nghien citu Ddng Nam A, sd' 1012016 Nischalke, J#rgen Haacke, Nikolas
Busse..'^' da khien ASEAN c6 mot chS diing d^c lap hon vdi ban s^c rieng tao nen SLfc manh.
Co th^ thay, Chij nghia Kien tao vSn c6 nhu^g gi5 tri trong vific ly giai ve A S E A N ^ S I . Tuy nhien, khi xet ve vai trb ciJa ASEAN, cho du l£t d kh& niem lanh dao, trung tam hoSc cam ldi, trong c&c hop tac an ninh khu vUc, ly thuyet nky trd nen thieu viing chSc. Xem xet v^ yeu to lich sOf, moi tru&ng khu vUc tao dieu kien de ASEAN c6 dugc cho dumg quan trong.
Nhang khi nghien a3U yeu to nhkn thufc, trong d6 yeu to ban s^c lai khong ijng hO cho ASEAN c6 duoc ch5 diihg nky. Khdi niem "we-ness" (cam nhan ve chung ta) mk ckc nhk iy luan Kien tao sijf dung khong du d l giup ly giai vai tro cua ASEAN. Boi ckc quoc gia ASEAN khk khkc nhau trong nhan thufc v^ ma'i de doa vk I d ich. Ban s^c cua ASEAN duac hinh thknh trudc khi ckc qu6c gia nky gkn kS't vdi nhau nkm 1967 Ik ban skc cija mdt nhdm ckc qud'c gia nhugc tieu. Ban skc ASEAN trong nhQhg thap ky gan dky mk ckc nhk nghien cCfU hay goi Ik Phuong thdc ASEAN (ASEAN Way), Ik ban skc cua mpt the che de cao tinh khdng chinh thttc, ddng thudn, ldng Uo vk khdng can thiip vao cdng viic ndi bd. Ban sSc nky cd the dli de ASEAN duy trt su tdn tai vk khifo ckc qudc gia ben ngoki khu vifc cam thky khdng bi rkng budc, nhuhg nd khdng du de khiSn ASEAN dong vai trb dkng ki trong khu vifc. Tham chl, hai nguyen tkc CO ban cua ASEAN Ik 'dong thuan" vk 'khdng can thiip vao cdng viic ndi bo" cdn bi dknh gik Ik khien ASEAN trd nSn thig'u hidu qua, tri tr?.
Bkn tie'p tdi ckc quy pham (norms) aJa ASEAN t h i hidn trgn mdt sd' vfin ban nhif Tuydn bd' ve uiig xuf ciJa cac bdn d Biln Ddng (Declaration of Conduct - DOC) hoflc Hiep Ifdc HOU nghi vk Hgp tkc (Treaty of Amity and Cooperation - TAC). Nhieu hoc gia ca nggi cac vkn ban nky dang tao nen tang dan dinh hinh luat chdi khu vuc, khien cho ckc qud'c gia cd the quan skt vk du dokn difgc nhiang thay dd'i (Heller, 2005;
Katsumata, 2006) vk gdp p h i n xay dyng nen mdt cgng dong an ninh sg khai trong khu vifc (Emmerson, D. K , 2005; Acharya, A , 2009). Khdng phu nhkn rkng, ckc nguydn tkc nky hokn tokn phu hgp vdi y chl vk nguy&n vgng CiJa ckc qud'c gia. Nhifhg nhijlig ckng t h i n g leo thang tai Bien Ddng bkt nguon ttf sg phdt Id cua Trung Quoc vdi DOC, hay vi^c Australia tifng tif chdi ky TAC vko nkm 2005 cho thky, thgc ra ckc quy pham nky v5n chi Ik nhifng vkn bJn tren giky td, khdng cd tkc d^ng nhilu doi vdi viec thay doi n h ^ thilc hay hknh vi ciJa ckc nudc thknh vien nhu theo Chij nghia Kie'n tao (sociaUzation). Ngoai ra, ASEAN khd Ibng cd the Ik ngudi ve nen lujt chdi cho ck khu vUc neu chi dUa vko vi$c xky dgng ckc bd quy tSc ijfng xil hay ckc bO gik t n . Ly do ik trong con m i t ciJa ckc qudc gia phuong Tay, nhieu ngde thknh viSn ASEAN van gap nhieu vSii de lien quan tdi ckc gik tri nhif dkn chu, nhkn quyin.
Nhu v4y, ck ba l^ thuyit Idn trong nghidn CiJli quan h^ quo'e te' diu khdng hi^u qua trong vide tim hieu v l vai trb trung tam cua ASEAN trong khu vuc. Cho dii cd nhitog diem khkc nhau co bkn, nhifng tilU trung, ckc IJ t h u y i t nky ddu xem xet vai { trd cua ASEAN qua Ikng kinh ciJa quyin
Li Lena -Bdn ve vai trd trung tdm cda ASEAN... 25 lUc, mfi quyen Ifle d dfiy Ifi dfla trgn sde
manh ve vfit chiit (diO nghia Hipn thUe vfi Tu do) vfi sde manh v l tinh t h i n , gifi tri dao ddc (Chu nghia Kie'n tao). NhOhg quyin lUc nfiy trgn thfle t e ASEAN khbng ed lgi thg'.
K&'t l u ^ n
Td sau khi k i t thuc Chig'n tranh Lanh, ASEAN khbng ngdng cfic n l lflc xay dung vai trd ciia minh trong cac hgp tfie an ninh - chinh tri khu vUc. Thbng qua viec nghien cdu cfic vfin kipn cua ASEAN, eung efie n g h i i n cdu v l vai trb cua Hiep hpi trong khu yUc, cb the n h a n thaiy ro vipe chuyen bien trong nhan thde eiia ASEAN ve vai trb cua minh. Tuy nhien, viec nghien cflu nfiy cung the hipn sU han c h l trong viec giai thich khfii niem "vai trb trung tam"
mfi ngay chinh Hipp hbi vfi cfic nghien cdu lign quan hay sd dung. Khfii nipm "vai trb trung tfim" hay "vi tri trung tam" tuy duge sd dung kha nhieu nhflhg khbng duge dinh nghia rb rfing. C i e hoe gia sd dung khai ni^m nfiy khbng thong nha't trong cfich hilu, vfi dbi khi cbn thay thg' b i n g nhieu thufit ngfl khfie nhau. Nhieu ebng trinh th$m ehi ebn coi d6 lfi mpt khai nigm "mfic dinh" khdng can phai giai thieh. Ngoai ra, cfic ly thuye't pho big'n trong nghign cUu quan hp qub'c tg' nhfl Chii nghia Hien thuc, Chii nghia Tu do hay Chu nghia kig'n tao cung khbng cb kha nfing lugin giai mpt cfich trpn ven ve vai trb nay ciia ASEAN.
Nghign cdu nfiy phac thao vfi dfit ra mot yeu ciu trong vipc can tig'n hfinh cfic nghien cdu chi tig't hon ve khfii niem "vai trb trung tfim" eiia ASEAN n h i m tranh sfl lung tung trong vipc sd dung khai nipm
nay, cd t h i dan tdi nhiifng n h a m lan ve nhan thdc va thie'u s6t trong xay dflhg ehinh sfieh boat dpng thfle tiln./.
C H U T f f l C H
1. Nguyen vfin tieng Anh; "t/ie group [/lasl moved from neutrality to centraiity" (Tan, S. S.. 2015).
2. ASEAN Secretariat, 2011.
3Nguyen vfin tiing Anh: ". we view ASEAN as a fulcrum for t/ie region's emerging region- al arc/utecture. And wc see it as indispen- sable on a host of political, economic, and strategic matters" (CXinXxm, H.R., 2010).
4. Cook. M.. 2011.
5. Acharya, A.. 2009.
6. Nguyen vfin tiing Anh: "ASEIAN would steer the ARF in the subsequent years".
(Leifer, M . 1996).
7. Nguyen vfin tiing Anh: "ASEAN will always /lave t/ie driver's scat" (I^eifer, M..1996).
8. Mot s l cong trinh tieu hi&i nliu: Lim, P.
(2003), "ASEAN's Role in the ASEAN Regional Forum: Will ASEIAN Remain in the Driver's Seat? - A European Perspective", Dialogue* Cooperation, so 2, tr. 5-11 Kassim, Y. R. (2005), Rise of East Asia:
ASElAN's driver role key to ties; Sudo, S.
(2006), "ASEAN: Significance of and Issues at the First East Asia Summit", Year Book of Asian Affairs 2006, Institute of Developing Economies Japan External Trade Organization; Yeo, L. II. (2006), "Japan, ASEAN, and the construction of an East Asian community", Contcinporaty Southeast Asia: A Journal of International and Sti-aicgic Affairs, tap 28, so 2, tr. 259-275.
9. ASE.VX Charter, 2007.
10. ASEAX Economic Community Blueprint, 2007.
26 Nghien ct'nt Ddng Nam A. so 10/2016 11. Nguyen vfin tieng Anh: "...center of
growth, center of gravity, fulcrum of emerg- ing regional architectures, new growth area and a landscape."
12. Mpt loat cac cong trinh tieu bieu khfie cb thi tham khao nhU: ADB (2013), TPP ver- sus RCEP: control of membership and agenda setting; Fukunaga, Y. (2015),
"ASEAN's leadership in the regional com- prehensive economic partnership", Asia &
the Pacific Policy Studies, tap 2, s l 1, tr.
103-115; Diysdale, P. (2014). "Economic community key to ASEANs centraiity", East Asia Forum; Hong, Z. (2015), China and ASEAN: Energy Security, Cooperation and Competition, ISEAS-Yusof Ishak Institute.
13. Dpc thgm: Chye, T. S. (2012), "Changing Global Landscape and Enhanced US Engagement with Asia - Challenges and Emerging Trends", Asia-Pacific Review, tfip 19. s l 1, tr.108-129; Sebastian, L C.
(2013), "Indonesia's Dynamic Equilibrium and ASEAN Centraiity", Ky yiu hdi tlido NIDS International Symposium; Thayer, C. A. (2011), 'The United States, China and Southeast Asia", Southeast Asian Affairs, 201ia), tT.lG-2S.
14. Tuong tu nhu vfiy vdi hai eflng trinh gin day nhS't bfin ve vai trb cua ASEAN lfi bfio cfio ciia Vi^n Nghien cdU Quan h§ quic t l Singapore (SUA) (2015) vdi tUa d l
"ASEAN centraiity in regional arc/iitec- ture" (Vai trb tnmg tam cua ASEAN trong kiln tnic an ninh khu vgc) vfi bai vilt
"Understanding ASEANs centraiity bases and prospects in an evolving regional architecture' (Hilu ve co sd vfi trien vpng cua vai trb trung tam cua ASEAN trong kiln tnic dang len cua khu vUc) Mely- CabaUero Anthony (2015). Dii nghiSn cdu vl vai trb cQa ASEAN nhung hai cong trinh khbng c6 sU phan bipt gifla cfic khfii nipm "tnmg tfim", *lanh dao".
15. Trong lin ph6ng vin gifla ngudi vilt bai vfi hoc gifi Amitav Acharya nfim 2014 tai Dai hpc Hoa Ky. chinh flng cung khflng
phfin bipt dugc su khfie nhau gifla cfic khfii nipm t h i hipn vai trb cua tiung tfim. Hoc gia nfiy liy lfim ngac nhign 1^ thu$t ngtf
"trung tfim" dfi xufi't hi#n trong Hiln chuang cQa ASEAN.
16. Mogenthaus, H.J, 1967.
17. Krasner, S.D., 1985.
18. Nguygn vfin tiing Anh lfi "Great Powers orbits".
19. Handel, M., 1981, trang 154.
20. Weatherbee, D., 2014.
21. Nguygn vfin Tie'ng Anh: "How can ASEAN be t/ie centre to t/ie region, playing a lead- ing role when ASEAN has no centre tmd no leader?"
22. Paul R. V.& Mark, V.K. 2001.
23. Pitsuwan, S., 2008.
2 4 Jones, 0 M„ & Smith, .M L, 2003 25. ASEAN Secretariat, 2015.
26. B^ Ngoai giao Hfin Qufl'c, 2014.
27. Wendt, A., 1992.
28. Mbt s l cbng trinh nhu: Acharya, A. (1997),
"Ideas, Identity and Institution-Building;
From the "ASEAN Way"to the "Asia Pacific Way"?", The Pacific Review, t^p 10, s l 3, 1997; Achayra, A. (Spring 2004),
"How Ideas Spread: Whose Norms Matter?
Norm Localization and Institutional Change in Asian Regionalism", International Organization, tfip 58, s l 2, tr. 239-275; Nischalke, T. I. (2000),
"Insights from ASEAN's Foreign Policy Cooperation: The "ASEAN Way", a Real Spirit or Phantom? Contemporary Sout/ieast Asia, tfip 22, s l 1, tr. 89-112;
Jurgen, H. (2003), ASEAN's Diplomatic and Security Culture: Origins, Developments and Prospects, Routledge Curzon, London; Nikolas, B. (1999),
"Constructivism and Sout/ieast Asia Security", The Pacific Review, tfip 12, s l 1, tr. 39-60.
29. Xem thflm Heller, D., 2005; Katsumata, 2006.
