LICH SLf - VAN HOA - XA HOI CHAU AU
TirONG OUnN LUC LUONG HA LAN W HNH QUn CflC CUOC CHICN TftflNH' NlTn SAU T H I ' K V XVII
Ths. Tran Ngoc Dung Khoa Lich su, Dai hoc Sir pham Hd Ngi
I. Dat van de
Anh va Ha Lan la hai qudc gia tien phong trong viec tien hanh each mang tu san, xay dyng che dp mdi - tu ban ehu nghia;
ddng thdi eiing la mdt trong nhiing nudc dat dupe nhieu thanh cdng nhat vdi "chu nghTa trong thuang", trd thanh ddi thu canh tranh manh me trong viee md rdng thi trudng thuang mai, xam chiem thupc dia vdi Bd Dao Nha, Tay Ban Nha - hai qudc gia tien phong trong phat kien dia ly. Tuy nhien, sau khi da dli siic danh bat hai qudc gia vimg Iberia, Ha Lan va Anh lai trd thanh ddi thu canh tranh true tiep trong viec xac lap vi the cudng qudc thuong mai hang hai. Mau thuin dd da nhen nhdm tir the ky XVI, bimg len d nhimg khu vyc nhu Ddng Nam A, Tan The gidi, nhung chua dien ra d chau Au do chinh phu Anh cam thay thieu eae dieu kien chdng lai Ha Lan ciing nhu thuong nhan Anh vSn chua den miie "khong thi chiu dung" dugc sy c^nh tranh ciia thuong nhan Ha Lan.
Chinh vi the, mau thuin giiia hai nudc chi biing nd thanh chien tranh khi da xult hien nhftng dieu kien can thilt. Vay, ngoai cac van de ve quan he qudc tk, su thay ddi trong he thdng thuong mai thd gidi hay vi tri dia - chinh tri ciia hai nudc, tilm luc cua Ha Lan
va Anh da anh hudng den cudc chien tranh gifta hai nudc nira sau the ky XVII nhu tlie nao? Thdng qua bai viSt nay, tac gia mong mudn dua ra mpt vai y kien lam ro nhiing thuan Ipfi va khd khan ben trong ciing nhu so sanh nhung dieu kien trude va trong cupc chiln tranh Ha Lan - Anh dl lam ro hon tuong quan lyc luong hai nudc d nua sau the ky XVII.
II. NQI dung nghien cihi
1. Dac diem kinh te cua Hd Lan va Anh
Cd the ndi, trong bat cu mpt cupc chien tranh nao, npi lyc qudc gia ludn la ylu td tien quyet nhat, quyet dinh den thanh bai eua moi
Chien tranh Anh-Ha Lan nua sau th^ ky XVH xay ra ba ISn: Cugc chien tranh l^ti thut nhdt 1652-1654 nfi ra ngay sau khi Anh thong qua Dao luat Hp t6ng va Dsio luSt Hang hii (1651), ket thdc v6i thing loi cua Anh thong qua Hoa \xisc Westminster; Cupc chifin tranh liin hai (1665-1667) diln ra \is\ ba trSn hai chi^n chinh. Mac du Ha Lan da co nhirng thay d6i va tifin bO \im ve li^c lirpng hSi quSn nhung van nh§n th4t b?i cu6i cimg vdi Hi?p u6c Breda va mit New Amsterdam vao tay Anh; Cu^c chiln lin ba (1672- 1674) chiu nhieu tic dpng ben ngoai. Tuy Anh gSp kh6 khan \im vfi tai chinh, nhung Hi Lan vgn phai chap nh^n ki Hoa udc Westminster, nhupng cho Anh nhieu quyen lgi.
QUtfng. quan IMIIL UiOtiQ. IJCa £tui... 47
ben. Trong dd, suy eho cimg, ngudn lyc kinh te ludn la mau chdt van de, la chia khda giai quylt mpi khiic mac lien quan din siic manh qudc gia. Trong giai d o ^ dau the ky XVII, chi cd Anh va Ha Lan la hai qudc gia tu ban, lai eimg quan diem "trpng thuang" trong chinh sach kinh te nen khdng the phu nhan nhung net chung ma ca hai deu cd. Thuang mai di kem vdi sy eudp bdc thudc dia chinh la CO sd cho ca Ha Lan va Anh trong qud hinh tich liiy nguyen thiiy tu ban, tao ra nhung nin tang can ban nhat cho su phat hien ciia gidi tu san trong nudc. Vai trd cua thuang mai tai nhiing khu vue ngoai chau Au da duoc nha ly luan kinh te Thomas Mun' neu ra mpt each cdng khai: "Ngoai thuang la su gidu co cua quoc vuang, Id danh du ciia vuang quoc. Id su m?nh cao quy cua thuang nhdn, Id s\c ton tai cua chiing ta (Anh - T.N.D chu thich),.... Id dgng luc chiin tranh ciia chung la, Id su khung khiep ciia ke thit cua chung ta"^. Y thiic duoc vai trd quan trpng cua ngoai thuang, ea Ha Lan va Anh deu cd nhiing chinh sach tich cyc, khuyen khich su phat trien ciia hoat dpng nay. Chinh vi le dd, cimg vdi sy suy yeu cua cac ddi thli canh tranh tir chau Au luc dia, Ha
' Thomas Mun (1571-1641) la m^t nha li luan kinh te noi tiing cua Anh dau the ky XVII voi quan diem ve chii nghia trpng thuong co di§n. V6n xuat than la mpt nhi buon trong cdng ty Odng An nen ong hi€u rat ro vai tro, siic manh cua thuong m^i. Chinh vi thi, 5ng (^ dira ra nhieu quan diim v i cin cin thuong mai, ve hogt dpng ngo^i thuong. Quan diem d6 tro thanh co so li luan v i co inh hirong manh mg den kinh te Anh trong giai do^n tru6c khi tien hinh each m^ng cdng nghifip.
^ Michel Beaud, 2002, Ljch sir chu nghTa tu bdn tu trang 1500 din 2000, NXB The gi6i. Ha N^i, tr. 62;
Lan va Anh da phai ddi dau vdi nhau de tranh doat anh hudng trong he thdng thuong mai the gidi. Hai nudc deu khat khao ehinh phuc thl gidi, khdng chl nhftng tuyen dudng, khu vyc thuang ma'i quan trpng va dac biet ban khi ea hai nude deu cimg cd chung che dp ehinh tri tu ban chii nghTa thi sy canh tranh lai cang sau sac va gay gat.
Vay, vdi idiOng net chung dd, qude gia nao cd tiem lyc manh hon se thSng lpi trong cudc ddi dau gianh vi the ba chu thuang mai hang hai the gidi.
Ha Lan la qudc gia gat hai thanh cdng sdm hon vdi nhiing lpi the ve vi tri dia ly, sy bao trp eiing nhu thi trudng rpng ldn cd dupe tir thdi ki le thupe vao Tay Ban Nha va nhanh chdng trd thanh mpt cudng qudc thuang mai d cudi thl ky XVI, dau the ky XVII, dupe coi la "lucmg trung cua chu nghia tu bdn ldi chinh vd thucmg maf . Siic manh cua Ha Lan dupe IJhang dinh bang su vugrt trdi cua he thdng thuong thuyen so vdi cac qudc gia khac cung nhu su giau cd ma nd d^t dupe va tim anh hudng rpng ldn den miie "bd quyen" a nhieu khu vye thuang mai trpng ylu tren the gidi'*. Sue manh dd da lan
^ Michel Beaud, sdd, tr. 60;
^ D i u thi ky XVII, H i Lan co khoing hem 1.000 thuyin buon va 80.000 thiiy thii ho^t dpng trong nganh ngoai thirong, nhieu hon han tong sd tau ciia cic nu6c chiu Au cpng lai, Dan theo Phan Ngpc Lien (cb), 1999, Ha Lan-ddl nir&c-con ngtcoi-ltch sir, NXB Dai hpc Qudc gia H i Npi, tr. 129; GiQa thi ky XVII, H i Lan dat lpi nhuan la 18/45 tneu liver vang ciia nen thuong mai chiu Au, chiem 4 5 % trpng tii hang hoa cua chau Au: Dan theo Lai Bieh Ngpc, 2003, Cong hoa Ha Lan-mgl thai hoang Icim tren thi truang the gi&i, NXB Giao dye, tr. 96; Ha Lan k i thira dupe thj tnrdng CSn dong ciia thucmg nhan Italia, cic ihupc dia cua Bo D i o Nha hay thj trirong ciia ThuoTi<; ilo.'m ihin
48
NGHIEN CCrU C H A U A U - EUROPEAN STUDrES REVI&W N - 4 ( i a i J.2U13at toan bd hoat ddng cua cac thuang nhan ehau Au, khiln ngudi Anh - ke canh trarih tryc tiep - phai thdt len rang: "Kinh te ciia Hd Lan da ldm ton thuang lan den thanh danh vd ngogi thuang cua chiing ta" . Thdi hoang kim cua Ha Lan tir cudi the ky XVI chinh la tien de kinh te quan trpng giiip qudc gia nay chuan bj day dii ve mat vat chat eho cupc chien gianh vi the cudng qudc vdi Anh nua sau the ky XVII.
Dau vay, sy giau cd ciia Ha Lan khdng mang tinh chat phd quat, khdng trd thanh ddng lyc, ea sd thiic diy nen san xuit trong iiudc phat trien. Chinh sach coi trpng ngo£ii thuong cpng vdi viee thieu thdn vl nhan cdng, nguyen lieu cung nhu ban chl vl lanh thd da khien chinh phii Ha Lan gan nhu lang quen chinh sach phat trien cdng nghiep.
Nhirng nganh nhu det da, det len, nhupm, ddng thuyin,... da xult hien tu kha sdm nhung Ha Lan khdng thl hinh thanh nhung tmng tam cdng nghiep quy md ldn vi hinh thiic td chiic san xuat ehii ylu vin la cac cdng trudng thu cdng phan tan, mang dam yeu td gia dinh vdi nhung han chl vl ki thuat, tinh chit san xuit manh miin. Han nira, mdt sd nganh tuy phat trien nhung lai dua vao ngudn nguyen lieu ben ngoai nen khdng dam bao duoc tinh dn dinh. Kinh tl Ha Lan hung thinh thuc chit nhd vao ba try cpt la: Cdng ty Ddng An (VOC), Ngan hang Amsterdam va ham dpi hung manh**. Dilu do
i i u r g a r - Dan theo F la Polianxki, 197 S, Ljch su kinh te cdc ..i. L n^iodt Lien Xd, tap 2, NXB KHXH, tr. 86;
,* Alfred Thayer Mahan, 1889, The influence of sea power upon history, 1660-1783, Little, Brown and company, Boston, p. 64;
^ Michel Beaud, sdd, fr. 56-57;
tao ra sy phat trien biing nd nhung khong ben vihig khi thieu try cpt quan trpng la n^n san xuat trong nudc. Chi can mpt trong ba yeu td nay mat di sue manh thi lap tiic keo ca nen kinh te di xudng. Dieu dd ciing dau 6h viee Ha Lan se khdng cd dupe su ehuln bj day dii, can thiet nhimg ngudn luc noi tai trong qua trinh ehien tranh va se gap kho khan ldn neu xung dot keo dai. Thyc tl chiin tranh da chung minh rat ro dieu dd. Khi ham dpi Ha Lan bi tan cdng, nhirng thuang cang hi bao vay, phong tda thi lap tiic thuong nhan Ha Lan khdng the tien hanh cac hoai ddng thuong mai, ngudn sdng cua nhOng thanh phd cang bi cat dut, nin kinh tl dieu dimg. Sy bat dn ca ve kinh tl, chinh trj, xa hdi lap titc xuat hien vdi mau thuin giiia chinh nhiing tinh khac nhau trong Lien minh.
NIU nhu Ha Lan coi trpng ylu td tu do thuang mai (vdi sue manh vupt trdi ciia doi thuong thuyen dupe dam bao va bao vf boi ham dpi Tay Ban Nha) thi Anh lai thuc thi chinh sach bao tra thuong nghiep, cong nghiep va hang hai trong qua trinh thyc hien
"chii nghia trong thuang"^ Dilu do cung din den nhimg khac biet kha quan trpng trong hudng phat triln kinh tl cua hai nuoc:
Ha Lan tap trung vao viec chuyen chd hang hda va budn ban gifta cac khu vyc dl hudng chenh lech, cdn Anh da y thiic ro rang trong viec tap trung tu ban dl nang cao nang lire san xuat trong nudc, xay dung nin kinh te tir ban toan dien. Sy xam nhap cua quan he san xuat tu ban chu nghia vao Anh tuy mudn hon
' F la Polianxki, I D Udanxop, Trin Viet Tii (d), 1964, Lich su tu tuang kmh tl tap 2, N X B K h o a hgc xa hpi. Ha Npi, tr. 57;
Qtiiittg. quan ft/e lu'elnq 'JCil JUut... 49
Ha Lan nhtmg lai toan di?n, sau sSc va cd siic cdng pha manh me den mpi thanh phan kinh te. Dien hinh nhat cho xu hudng nay la sy xam nhap cua phuang thire san xuat tu ban chii nghia vao ndng nghiep tir giiia the ky XVI, dan den sy thay ddi nhanh ehdng ve each thiic san xuat, phuang phap bdc lot va ca eiu xa hpi d Anh ma thudng dupe biet dudi ten gpi "Phong trdo rdo ddt eudp rudng". Ndng nghiep Anh cudn vao guong quay thuong mai mdt each tu nhien, nhanh chdng, hftu ieh va trd thanh mdt trong nhimg ylu td can ban tich lily nguyen thiiy tu ban d Anh. Trong cdng nghiep, nganh det ciia Anh da nhanh chdng chiem dupe vi the hang dau d chau Au dau the ky XVII vdi nhieu cai tien kT thuat, tao ra ngudn vdn ldn de quay vdng san xuat, thiie day su hinh thanh cac cdng trudng thli cdng ldn, tap tnmg va chuyen dich CO cau sang nhiing nganh cdng nghiep nang, sir dung lao dpng tap trung vdi he thdng may mdc ngay cang nhieu. San xuat trong nudc da dam bao mdt each co ban nhirng nhu cau hang hda can thiet trong thdi gian cd chiln tranh. Day la khac biet hoan toan vdi mdt Ha Lan sdng dua vao ngudn cua cai thu dupe tu ben ngoai va khdng tao dyng ngudn du trft can thiet khi dat nude roi vao tinh trang chien tranh, nen de hi bao vay, cd lap. Sire manh kinh te dd cang duoc ciing cd bang nhirng bien phap khac nhau nhu eudp bdc thudc dia (Ireland, Scotland, Bae My, An Dp,...), budn ban nd le, eudp bien, va dac biet la boat dpng ngoai thucmg. Su giau CO ciia Anh khdng den sdm nhu Ha Lan nhung dupe dam bao bang nhieu yeu td khac nhau, cd chieu sau can ban de tao ra tinh can
bang trong ehien tranh. Va cd le tien hanh chien tranh eiing chinh la mdt bien phap giiip Anh giai quyet them viec lam cho ngudi dan, thiic day san xuat cdng nghiep trong nudc (nganh ddng tau, khai khoang. che tao vii khi) ben canh muc dich chinh la tranh doat dia vi, pham vi anh hudng trong he thdng thuong mai the gidi.
Nhung khdng vi the ma cd the khang dinh rang kinh te Anh dam bao dupe day dii nhimg yeu td thang lpi trong chien tranh vdi Ha Lan. Xuat phat mudn ban trong viec md rpng boat ddng thuong mai, khdng cd dupe su bao trp can thiet d giai doan dau, Anh gap rat nhieu khd khan khi banh trudng the luc d nhirng khu vuc thuong mai trpng diem. Dieu dd dupe minh chiing cu the bang that bai trong viec canh tranh vdi Ha Lan tai cdng qudc Matxcova cudi the ky XVI hay tai Ddng Nam A hai dao dau the ky XVll.
Chinh vi the, Anh khong the so sanh vdi Ha Lan ve sy giau cd, ve kha nang tich tru tu ban d giai doan truoc va trong idii chien tranh nd ra. Nghi vien Anh nhieu lan phai dan do, tri hoan viec tang nguon kinh phi cho ham dpi hay cac Idioan phuc vu chien iranh dii biet rang nd se dem lai lpi nhuan cho hp sau nay. Tieu bieu cho van de nay la sy kien Nghi vien tir choi cung cap eho Charels 11 sd tien 1.200.000 bang nam 1673 de phuc vu cho chien tranh lan III, khien vi vua nay phai cau vien su giiip do cua Phap . Trong nhieu tran hai ehien khac nhau d ca ba cupc chien tranh, hai quan Anh da khdng the tdi uu hoa, cu the hda nhiing uu diem ve tinh hien dai,
Alfred Thayer Mahan, sdd, p. 131.
50 NGHIEN CLfU CHAU AU - EUROPEAN STUDIES REVIEW N'fl II3IJ.Z013
CO ddng, ki luat va chuyen nghiep cua minh so vdi hai quan Ha Lan bdi thilu ngudn vdn can thilt dl Cling cd ham dpi. Trong khi do.
Ha Lan sau thit bai trong cudc chiln lln thu nhit da tiln hanh nhilu eai each quan trpng va diu tu nhilu hon vao hai quan. Dang chii y ring viec Anh eudp bdc, chiem doat he thdng thuong thuyin cua Ha Lan, sau dd siia chira, tan trang de cimg cd siic manh ngoai thuang eua minh la mdt minh chiing cho thiy sy thilu thdn ve tai chinh khien Anh gap nhieu khd khan khi mudn ddng nhimg thuyen budn ldn vugt dai duang .
Nhu vay, ca Anh va Ha Lan khi budc vao cupc chiln d niia sau the ky XVil deu cd nhirng lpi thl va khd khan nhat dinh ve kinh tl. Tuy nhien, qudc gia nao dam bao dupe tinh dn dinh, can bang va khdng qua phu thupc vao yeu td ben ngoai thi se ed dupe nhieu thuan lgi hon trong chien tranh va gianh dupe nhimg ket qua kha quan hem.
2. Nhirng vdn di chinh tri cua Hd Lan vdAnh
NIU chi nhin mpt each khai quat tinh hinh hai nude trude va trong chien tranh thi chiing ta cd the de dang dua ra nhan dinh Ha Lan cd sy dn dinh tuong ddi ve chinh tri so vdi nudc Anh khi dd dang vudng ban vdi ndi chien va qua trinh chpn lua the che chinh tri.
Chi tinh rieng cupc chien tranh lan I, Anh da cu6p cua Hi Lan 1.200 thuyen va bien chien tranh thanh
"cong cupc tdi thiet nen thuang mai Anh v&i nhiing thuyen chd hang cua Hd Lan (flyboats), din theo David Ormrod, 2003, The rise of Commercial Empires' England and Netherlands in the age of mercantilism, 1650-1770, Cambridge imiversity press, p. 276.
Nhung Cling gidng nhu nhirng yeu td khac, mpi vin dl diu cd tinh hai mat, budc ta phai dat cau hdi de li giai thang lgi cudi ciing ciia Anh trude Ha Lan.
Truoc hit, xet mpt each khai quat, Ha Lan la qudc gia tu ban dau tien tren the gioi vdi nhilu uu thl vugt trgi trong viee canh tranh dia vj cudng qudc hang hai. Chien tranh gianh dpc lap trude thyc dan Tay Ban Nha ciia nhan dan Viing Dit thip (Netheriands) da thanh cdng nam 1572 voi sy ra ddi cua Lien hiep 7 tinh phia Bae Netherlands - ve sau cd ten chung la Ha Lan.
Chinh quyin mdi dugc xay dyng tren nin tang dai dien ciia giai cap tu san vdi nhiing chitih sach nhim phuc vy cho sy phat trien ciia kinh te tu ban ehu nghTa: Hoat dpng thuong mai khdng edn la cdng viec cua rieng tu san ma trd thanh nhi?m vu chung ciia ca qudc gia, la chinh sach thudng tryc ciia nha nude. Trong khi toan bp cac qudc gia chau Au khac cdn dang dam chim vdi nhihig roi ren cua chl dp phong kien thi' md hinh nha nudc Cdng hda Ha Lan - dii chua that hoan chinh - chinh la mpt budc dpt pha mdi, la dieu kien quan trpng giiip Ha Lan dat den giai doan hoang kim nhit trong Hch sii cua nd.
Tuy nhien, md hinh "Cpng hda" ma Ha Lan xay dung van cdn in chiia kha nhilu van de khac nhau nhung chua cd dieu ki?n bimg phat bdi nhftng t h u ^ lgi ca ve chinh tri lan phat triln kinh te. Trude hit, nin cpng hoa tuy dugc xay dyng nhung van tdn t^i "Quoc trudng" - lanh tu tdi cao, cd quyin quyet dinh nhilu van dl quan trpng ciia dit nudc -
^Uefftq. ffuoMi b/^ lue^ng. J6£L Man...
gay nen tinh trang tranh gianh gifta cac tinh.
Ben canh do, sy thdng nhat cua 7 tinh cdn mang nhieu yeu td ldng leo; sy rang budc ciing nhu y niem ve quyen lgi chung chua cao. Moi tinh tuy deu cd dai dien trong chinh quyen trung uang nhung lai cd nen thuang mai, ham dpi va chinh sach phat trien rieng' . Dieu dd dan den viec ludn cd nhung mau thuan giua cac tinh trong viec phan ehia quyen luc, Ichu vuc anh hudng va thi trudng budn ban. Va dieu do tat yeu dan den tranh chap lln nhau gifta cac tinh, cy the la cudc tranh gianh ngdi vi "Qudc trudng" nam 1650 hay mpt sd tinh da khong cho ham dpi bao ve he thdng thuang thuyen d Baltic, Dia Tmng Hai ma tap trung bao ve chinh lanh hai ciia tinh dd trong cudc chien tranh lan thii nhat vdi Anh. Su thieu tin tudng nhau, suy tinh thiet hon ve quyen lpi ciing sy chenh lech ve dieu kien phat trien da trd thanh mpt nguyen nhan can ban dan den su yeu kem ciia Ha Lan trong tuong quan chinh tri vdi Anh.
Nhin sang Anh, chiing ta ciing bat gap nhimg van de kha tuong ddng cd anh hudng den cudc chien tranh nua sau the ky XVII.
Trude hit, Anh ciing cd nhieu thuan lgi bdi su coi trpng thuang mai va tang cudng vi the cudng qudc hang hai da trd thanh muc tieu tdi quan trpng cua nha nudc, chinh phu, nhan dan qua nhieu trieu dai khac nhau va van tiep tuc dupe Cling cd mac dii dat nudc phai trai qua bien cd chinh tri ldn. Cac thuong nhan Anh da lan lugt dat chan den nhirng thuang
cang quan trpng nhu Venice, Genoa, va nhieu cang khae tren Dja Trung Hai. Khi Tay Ban Nha, Bd Dao Nha tien hanh phat kien dia ly thi chinh phii Anh ciing lao dieu kien cho cac nha tham hiem thyc hien nhirng chuyen di kham pha vimg dat Labrador va Newfoundland. Mac dii trong the ky XVI.
Anh la mpt qude gia ndng nghiep nhung nha nudc van cd nhihig chinh sach khuyen khich thuang nghiep. Nam 1563, 1571, nO hoang Elizabeth da ban hanh nhftng dieu luat ve xuat cang liia mi va ngu cdc vdi thue suat la 1 siling/1 quarter (12,7 k g ) " de kich thich hoat dpng xuat khau. Den euoi the ky XVI, chinh quyen cdn dua ra nhihig sac lenh true xuat cac thucmg nhan Hanse va Venice de tao dieu kien cho hoat ddng budn ban ciia thuang nhan trong nude. Ben canh do, cac cdng ty thucmg mai nhu Muscovy company (1583), Venice company (1583), Levanl company (1592) lan lugt dugc thanh lap.
Dac biet, su ra ddi ciia Cdng ty Ddng An "v/
danh du quoc gia, vi su thinh vuang ciia thdn ddn, vi su phdt Irien cua ngdnh hdng hdi, vd vi dam bdo tinh hap phdp cho nhiing 10 nhugn dem lgi su gidu co cho thdn ddn"^ ^ la su kien the hien tham vpng to ldn ciia chinh quyen Anh trong viec tranh gianh vi the thuang mai liic dd.
Nhung mat khac, cudc npi chien keo dai (1642-1648), sau do la qua trinh lya chpn thl che nha nudc ciing phan nao ndi len tinh khdng dn dinh va chia re trong npi bd nudc
'" Clark G Reynolds, 1976, Command of the Sea, the history and strategy of maritime empires, Robert hale and company, Clerkenwell house, London, p.180.
" F la Polianxki, 1978, sdd, tr 60.
'^ Wilham Hunter Wilson, 1899, A hisioiy of British India, Longmans, London, NewYork and Bombay, p 250.
52
NGHIEN COU CHAU AU - EUROPEAN STUDIES REVIEW N^A (1511.2013Anh. Khdng thl phu nhan viee phe Nghi vien va phe Nha Vua gay chiln tranh trong mdt thdi gian dai da lam tdn thit nghiem trpng din sue manh chung, hao hyt vl con ngudi cua nudc Anh trude khi budc vao cudc chien vdi Ha Lan. Ngay ca khi Oliver Cromwell nim chinh quyin trong tay thi dng cung phai ddi phd vdi sy chdng ddi tu phe Bao hoang, tu nhirng ngudi than can, va them nfta phai ban tam vdi cudc chiln chinh phuc Scotland va Ireland'^. Sau dd, nudc Anh lai d vao giai doan phuc hung nen quan ehii chuyen ehe, khdng cd dugc su ddng tinh cao ciia Nghi vien va mot bd phan thuang nhan khi tien hanh chiln tranh vdi Ha Lan. Vi du tieu bieu cho sy thilu nhat quan trong chinh sach ciia Nha nude chinh la viec Nghi vien nhieu lan khdng ddng y thdng qua nhihig khoan dau tu tai CO cau, nang cap ham dpi va chuan bi do dy phdng trude khi budc vao cudc chien.
Dieu dd da dan den nhirng thang lgi "khong den nai" cua hai quan Anh trude hai quan Ha Lan trong nhieu tran hai chien va muc dich cudi ciing eiia Anh cung khdng thyc hien dupe trpn ven.
Nhu vay, trude va trong ba eupe chien tranh Anh-Ha Lan, tuang quan chinh tri gifta hai nudc da cd nhirng anh hudng, tae ddng
Cuoc chien tranh chinh phyc Ireland (1649-1652) CO the coi Ii hanh dpng dau tien mo rpng pham vi anh huong ciia Anh trong h^ th6ng chinh sich cua Oliver Cromwell vi chinh phii tir sin mdi dii nguyen nhan true tiip la chdng lai luc lupng Bao hoing. Cupc chien tranh xam lupc Scotland cung diln ra d6ng thtri di chong lai luc luong ciia Charles II dudi s^l bio tro ciia Ha Lan. Hai thing lpi trfin da mo ra kha ning kiem soat hoin toan khu vyc Dai Tay Ducmg cua Anh so v6i cic quoc gia chau ,\u khic.
khdng nhd din kit qua cudc chien. Mat khac.
nhin sau xa hon, mpt cau hdi dat ra rang.
Lieu sy tuang ddng ve ehe dp chinh tri co phai la mdt trong nhung nguyen nhan din din chiln tranh Anh-Ha Lan? Khi ma Tay Ban Nha, Bd Dao Nha suy yeu, cac quoc gia khac d ehau Au van ton tai chl dp phong kiln vdi nhung mau thuan ndi bp gay gat thi viec hai qudc gia tu ban chii nghia cd dii kha nang canh tranh dia vi hang diu vl thuong mai hang hai xung dot vdi nhau dupe nhin nhan nhu mdt tat ylu lich su. Truoc hit, Ha Lan hiing manh va dang chiem the thuong phong trong nen thuang mai the gidi khong mudn dung nhin nudc Anh ngay cang phat triln va thay the anh hudng eua minh d chau Au cung nhu nhung khu vuc khac. Ha Lan can cd nhftng hanh ddng kien quyet de duy tri sire manh va kha nang kiem soat doi voi nhiing viing trpng diem thucmg mai da co dupe tir cudi the ky XVI, dau the ky XVII.
Ngupc iai, nudc Anh tu ban mudn vuon len tranh gianh anh hudng tren thi trudng the gidi thi trude tien phai loai trir Ha Lan - ke canh tranh true tiep d hau het mpi khu vuc, Ca hai deu thau rd kha nang canh tranh cua ddi thu, tucmg quan luc lugng giua cac quoc gia khac d chau Au va ty danh gia dugc tiem lye cua minh trude khi budc vao cudc chien thuang mai gay gat nay. Chi cd mpt dieu khac biet d day la gidi tu san Anh da chu dpng hon trong viee tuyen chien m^c dii dang trai qua nhung ngay thang day bien dpng trong nudc bdi khat vpng canh tranh va chiem doat thi trudng thuang mai da tro thanh nhu cau buc xue nhit ciia hp. Nhinig the lyc len cam quyen sau ndi ehien, dii thiet
Qtlefng. quan Itftt lii^ng. JCa £un...
lap che dp Bao hd cdng hay phuc himg n i n quan chu chuyen che, van mang trpng trach ldn ciia qude gia la thiet lap dia vi cudng qudc tren trudng qude te. Dudi sy hau thuan cua gidi tu san, nhimg chinh sach cua Oliver Cromwell hay ciia Charles II, James II deu nham muc dich phuc vu su phat trien ciia kmh Xk. tu ban ehu nghTa. Vi vay, chien tranh vdi Ha Lan hay bat cu qude gia nao canh tranh vdi Anh deu trd thanh mdt nhiem vu tit yeu ma lich sir dat ra cho nha cam quyen Anh giai doan cudi the ky XVII. Chinh vi Ihl, ngudi Anh da: Tien hanh nhftng cudc chien tranh xam luge va sap nhap ddi vdi Scotland, Ireland; Gay chien tranh vdi Tay Ban Nha, Ha Lan va sau dd la Phap; Timg budc md rpng the lye d ehau Au va tim each khdng chl he thdng thuang mai the gidi.
3, Twfng quan svcc mgnh hdi qudn hai nir&c'^
Neu nhu kinh te la cdt loi, la co sd quan trpng nhat de danh gia tiem lyc hai qudc gia trude khi budc vao cupc chien thi quan sy hay CLi the hon la tuong quan lyc lupng hai quan chinh la hinh thiie bieu dat ro rang nhat siic mEuih hai nudc qua ba cudc chien tranh nua sau the ky XVII. Vdi nhftng dac diem khac nhau trong dinh hudng xay dung va phat trien, hai quan hai nudc deu cd nhirng diem manh rieng trong hoan canh khdng nhieu qude gia chau Au cd dii kha nang canh tranh dia vi cudng qudc hai quan. Nhung trong timg hoan canh cy the, qudc gia nao cd
siic manh vugt trpi ban se gianh dugc thang lgi quyet dinh va se lam thay ddi luang quan lye lugng hai nudc sau cudc chien. Va Anh la qudc gia da cd nhimg chii trpng hem het trong van de nay vdi muc dich ldi thugng la tranh doat dia vj cudng qudc hang hai tren trudng qudc te.
Trong nhung nam dau the ky XVII, Ha Lan da vuan len thay the Tay Ban Nha, trd thanh qudc gia cd tiem lyc hai quan manh nhat the gidi. Nam 1614, ham dpi Ha Lan da su dung nhieu thuy thii ban tdng cac ham dpi Tay Ban Nha, Phap, Anh va Scotland'^
Khdng gidng nhu thdi ki le thupc vao Tay Ban Nha, nhimg chien thuyen Ha Lan da duge trang bi ngay cang tdi tan hon. NhOng khau dai bae hai ben than thuyen chinh la co sd cho viee dam bao sue manh ciia ham dpi.
Nam 1600, mdi thuyen Ha Lan chi trang bi 38 khau dai bae, den nam 1625 la 114 khau, nam 1650 la 70 khau'^. Kha nang trang bi dd hon ban so vdi Anh, Phap hay bat cir mdt qudc gia nao nam trong nhdm cd the canh tranh dia vi cudng qudc hang hai. Dac biet, nam 1625, trang bi dai bae cua ham dpi Ha Lan gap Phap gan 8 lan (15 khau), gap Anh gan 3 lan (40 khau)'^. Ha Lan da vuon canh tay ciia minh den viing Baltic (bao gdm ca Thuy Dien va Dan Mach), kham pha viing
Xem them: Tran Ngpc Dung, Su thay doi tuong quan lifc lupng hdi qudn giita Anh va Ha Lan nua sau Ihi ky XVIL T9P chl Nghien ciiu Chau Au, tr 58-70, s6 8 (143), 2012.
'^ Michel Beau(f, sdd, tr. 58.
'* Philippe Contamine, 2002, War and compelilion between states. European science foundation.
Clarendon press, p. 7 1 .
" Patrick Karl O'Brien, Xavier Duran, 2010, Total factor productivity for the Royal navy form victory at Texat (1653) to triumph at Trafalgar (1805), WP 134/10, Department of economic history, London school of economics, p. 8.
14 NGHIEN CQU CHAU AU - EUROPEAN STUDIES REVIEW H°A n51).2013
lit mdi B i c My (gifta vimg dat New England va Virginia), nhung quin dao thupc
"aribean, Guiana, dpc bd bien Brazil, mui i a o Vpng ciing nhu kiem soat con dudng huong mai sang Vien Ddng, va gat bd anh ludng eua Bd Dao Nha tai khu vuc nay
Tuy nhien, khi budc sang nira sau thl ky KVII, sy vugt trdi ciia Ha Lan da khdng lupc cu thl hda va khong tao dugc siic bat TUOC nhiing thay ddi quan trpng ciia hai 5uan Anh. Sy chia re ndi bp, thieu chien ugc trong phat triln lyc lugng va thieu khac 3iet gifta tau chien so vdi thuyen budn chinh la nguyen nhan dan den nhung ket qua ngheo lan trong chien tranh vdi Anh. Hai quan Ha Lan hoan toan nam dudi sy chi huy ciia ihdm 5 do doc: Rotterdam, Amsterdam, Bae Ha Lan, Zeeland va Friesland'^ nen gay ra nhftng mau thuan ldn gifta cac tinh. Mat khac, tau chien khong dugc thiet ki mgnh me vd tot nhu cua Anh" , khdng dugc bpc sat, thudng cdng kenh nhu thuyen budn nen kha bgn ehe trong chien dau. Chinh vi the, hai quan Ha Lan da suy ySu lihanh chdng d giai doan sau, phai chap nhan nhudng vi the hang dau cho Anh.
O chieu hudng nguge lai, hai quan Anh ngay cang cd nhftng tien bd ro ret cimg sy quan tam diing miic cua Chinh phu, dac bi?t
vdi he thdng ehinh sach cua Oliver Cromwell. Ong da cir nhihig vi tudng tai nhu Monck, Deane va Robert Blake - nhirng ngudi cd kinh nghiem va tai nang chii khong phai la ddng ddi quy tdc - chi huy hai quan nham b i l n luc lugng nay thyc sy trd thanh chuyen nghiep, ndng cdt cua quan dpi. Cac xudng ddng tau dugc lap ra d nhung noi thuan lgi: Chatham, Deptford, Portsmouth, Woolwich vdi sd lupng cdng nhan khoang 1.000 - 2.000 ngudi^', va ddng mdi duoc 41 tau chien chi trong vdng 2 nam 1649 - 1651^^, cung cd them kha nang xay dung ham dpi hung manh h a n cac qudc gia khac.
Nam 1649, Nghi vien Anh quyet dinh dong mdt loat cac tau rpng, siic chien dau cao (co the mang hem 20 dai bae - den nam 1654 la 56 dai bae; ba cgt budm ldn dugc thiet ke vdi dp dai 120-210 feet, chilu ngang 30-60 feet giiip thuyen di chuyen nhanh)^''. Anh ciing sir dung nhirng tau chien nhd, linh hoat va trang bi hien dai, cd tdc dp, kha nang chien dau cao. Nhijng sT quan hai quan Phap da phai thdt len truoc sire mgnh ciia hai quan Anh rang: " . . . J A M (Anh - T.N.D chti thich) dugc trang bi rdt dgc bi?t... No dugc coi la bien phdp hi^u qud cho vi^c thay the nhiing con tdu cH ki va chdm chgp"^'^. Viec trang bi he thdng vu khi ngay cang hi?n dai cho hgm dpi, dac biet la dai bae da tao nen mdt dien
'" Clark G Reynolds, sdd, p. 174.
'^ Jan Glete, 2001, The Dutch navy, Dutch state formation and the rise of Dutch maritime supremacy.
Paper for the Anglo-American conference for bstorians: The Sea, University of London, p. 5.
^^ Sheila Alica Chfford, 1993, An analysis of the port royal shipwreck and its role in the maritime history of seventenlh century, Port Royal, Jamaica, MA, Texas A&M university, p. 26.
Philippe Contamine, sdd, p. 88-89.
" Clark G Reynolds, sdd, p. 179.
" Jonathan R Dull, 2009, The age of the ship of tiie line: the British and French navies, 1650 - 1815, University of Nebraska press, p. 1-2.
" Alfred Thayer Mahan, 1889, The influence of sea power upon history. 1660 - 1783, Little, Brown and
con^any, Boston, p. 93.
Qittfnq quan U/a lu'pnq "JCa. Matt.. 55
mao hoan toan mdi cho hai quan Anh:
"Nhung con tau da dgt tai tdm cao ciia su quan trong,... khi phao hai qudn tra nen hodn hdo han ve do bdn, tinh chudn xdc vd nhanh han, khi nhiing thuyen chien lot han, dugc thiet ke mai, su ma rong vd cdn bdng cda sue mgnh hdi qudn se dugc tgo rd"^^ va do chinh la co sd cho nhiing thang lgi cua Anh trude ke thii true tiep Ha Lan. Sire manh ciing tham vpng to ldn eua hai quan da giiip chinh phil Anh manh dan dua ra nhirng chinh sach mang tinh khieu khich nhu Dao luat Hd long (1650), Dao luat Hang hai ISn 1 (1651)^^, khai mao cudc chien tranh thuong mai Anh - Ha Lan. Ba cudc chien tranh dien ra diing vao thdi diem hai quan Anh dang cd nhftng budc tien ro ret, cdn hai quan Ha Lan vin gift dupe nhiing lgi the tuong ddi nen xung dot da dien ra vd eiing gay gat. Hon nua, viec ca hai ben deu su dung nhieu vii khi hien dai ciing dan den nhihig tdn that nang ne cho ca hai phia, va trong nhieu
" Alfred Thayer Mahan, sdd, p. 96.
^* Dgo lu^f Hp tong cho phep chinh phii Anh can thi^p vio cong vi^c thucmg mai nhim bio dam an toan cho nhihig chuySn hang. Bgo lugt Hang hai quy dinh khfing mOt hang hoa nao tir chiu A, chau Phi, chau My hay bat cii qu6c gia nao a chiu Au dirpc nh^p khiu vao Anh, Irir nhiing hing h6a dupe chuyen chcr tren tau ciia Anh hay dupe sin xuit ra 6 cic thupc dja cua Anh. Cic diuy^n chuyen chd phai c6 V* la thuy thu nguoi Anh, ngoai trir trudng hpp nhung sin phim dupe nh§p khiu tryc tiip tCr chinh noi xuit xii 6 chiu Au. Doi vdi nganh dinh bit ca moi, chi dupe dua vio Anh vi cac thu^c dia lo^i ci dupe dinh bit hin thuyen cua Anh vi vi$c xuat khau ci cung chi dirpc thirc hifn bing thuyen ciia Anh, din theo:
William Rusell, 1822, History of modern Europe, vol UI, Philadephia pnnted and published, p. 212.
trudng hgp, su phan dinh thang-thua khdng qua rd rang va hi chi phdi bdi nhimg yeu td khac ngoai quan sy. Nhimg nhin tdng the, sire manh dang len da giiip Anh ehiem dugc nhieu uu the va ket thiic ba cupc chien tranh vdi su thda man nhat dinh nhung muc tieu ve thi trudng thuong mai, thudc dia ma gidi cam quyen da dat ra.
III. Kit luan
Ba lan chien tranh thuang mai Anh - Ha Lan nira sau the ky XVII da nd ra va ket thiic vdi thang lgi chung ciia Anh la minh chimg rd net cho tuong quan tiem luc hai nudc cd phan nghieng ve phia Anh. Nhung van de thudc vl pham trii kinh le, chinh tri, quan sy neu tren da tao ra mdi gan ket chat che, va dugc xem xet mdt each loan di?n, thong nhat khi danh gia tuong quan lyc lupng hai nudc.
Chinh vi le dd, ben gianh dupe thang lgi chinh la the lyc hpi dii nhung yeu td can thiel nhat cho su phat trien chung ciia qudc gia chii khdng chi cho viec gianh thang lpi trong mdt cudc chien tranh cu the nao dd. Qua dd, tac gia cho rang viec danh gia tiem lyc hay dia vi cudng qudc ciia bat cu qudc gia nao cung phai dua tren su xem xet tdng hda cac yeu td kinh t6, chinh trj, quan sy, xa hdi.
Thang lgi cua Anh trude Ha Lan d nua sau the ky XVII da chung td qudc gia nay dang timg budc hdi tu day dii nhimg yeu td de lam nen mdt cudng qudc the gidi va dd cung la su bao hieu rd net ve sue manh tdng hgp ciia Anh trong viec khang dinh ba quyin tren thl gidi trong nhihig the ky sau.
