V¨n hãa chÝnh trÞ vµ lÞch sö d−íi gãc nh×n v¨n hãa chÝnh trÞ
Ph¹m Hång Tung. V¨n ho¸ chÝnh trÞ vµ lÞch sö d−íi gãc nh×n v¨n ho¸ chÝnh trÞ. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 2008, 412tr.
ViÖt Khanh giíi thiÖu
Nh− t¸c gi¶ cña c«ng tr×nh cho biÕt trong Lêi më ®Çu cña cuèn s¸ch th× cuèn s¸ch nµy chØ lµ “kh¸m ph¸ b−íc ®Çu vÒ v¨n hãa chÝnh trÞ vµ lµ mét thö nghiÖm vËn dông c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa chÝnh trÞ vµo nghiªn cøu mét sè vÊn ®Ò lÞch sö”. C¸ch
®Æt vÊn ®Ò nh− vËy cña t¸c gi¶ lµ thËn träng vµ ®óng mùc, bëi lÏ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ v¨n hãa chÝnh trÞ ë n−íc ta ch−a xuÊt hiÖn nhiÒu. Tr−íc ®ã
®óng 10 n¨m, Nhµ xuÊt b¶n V¨n hãa ®·
c«ng bè c«ng tr×nh cña NguyÔn Hång Phong “V¨n hãa chÝnh trÞ ViÖt Nam:
truyÒn thèng vµ hiÖn t¹i”, vµ tõ ®ã ®Õn nay ch−a cã nhiÒu nghiªn cøu c¬ b¶n vÒ vÊn ®Ò nµy ®−îc Ên hµnh. §Æc biÖt, ch−a cã c«ng tr×nh nµo giíi thiÖu nh÷ng lý thuyÕt vµ c¸ch tiÕp cËn cña khoa häc chÝnh trÞ hiÖn ®¹i trªn thÕ giíi vÒ v¨n hãa chÝnh trÞ vµ sù vËn dông nh÷ng c¸ch tiÕp cËn ®ã vµo viÖc nghiªn cøu trong c¸c khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n.
Cuèn s¸ch cña t¸c gi¶ Ph¹m Hång Tung lµ mét tËp hîp gåm 14 chuyªn
luËn, ®−îc chia lµm hai nhãm chÝnh nh−
sau:
Nhãm thø nhÊt gåm 5 chuyªn luËn, trong ®ã chuyªn luËn ®Çu tiªn tËp trung giíi thiÖu nh÷ng lý thuyÕt vµ c¸ch tiÕp cËn cã ¶nh h−ëng lín nhÊt cña giíi nghiªn cøu v¨n hãa chÝnh trÞ ph−¬ng T©y
®èi víi v¨n hãa chÝnh trÞ vµ c¸c ®èi t−îng nghiªn cøu kh¸c cã liªn quan, nh− hÖ thèng chÝnh trÞ, m«i tr−êng chÝnh trÞ, qu¸
tr×nh chÝnh trÞ vµ quyÒn lùc chÝnh trÞ v.v… Tr−íc hÕt, vÒ ph¹m trï “v¨n hãa chÝnh trÞ”, t¸c gi¶ ®· hÖ thèng hãa, so s¸nh vµ giíi thiÖu c¸ch ®Þnh nghÜa vµ tiÕp cËn chñ yÕu cña mét sè tr−êng ph¸i khoa häc chÝnh trÞ ë Mü vµ §øc. Theo ®ã, tuy xuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý thuyÕt häc thuËt kh¸c nhau, nh−ng giíi khoa häc chÝnh trÞ ph−¬ng T©y ®Òu nhÊt qu¸n coi v¨n hãa chÝnh trÞ lµ “chiÒu c¹nh chñ quan cña nh÷ng c¬ së x· héi cña c¸c hÖ thèng chÝnh trÞ”, bëi lÏ hÇu nh− tÊt c¶ c¸c tr−êng ph¸i nghiªn cøu v¨n hãa chÝnh trÞ ë ph−¬ng T©y ®Òu dùa trªn nh÷ng luËn ®iÓm ®−îc hai t¸c gi¶ ng−êi Mü lµ Gabriel A.
Almond vµ Sidney Verba nªu ra lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1963 trong c«ng tr×nh “The Civic Culture” (V¨n hãa c«ng d©n). V×
vËy, trong chuyªn luËn nµy, t¸c gi¶ Ph¹m Hång Tung ®· cã chñ ý râ rµng khi giíi thiÖu kh¸ chi tiÕt nh÷ng luËn ®iÓm vµ c¸ch tiÕp cËn cña hai t¸c gi¶ trªn, ®Æc biÖt lµ c¸ch thøc c¸c «ng luËn chøng ®Ó nªu ra s¬ ®å vµ hÖ quy chiÕu ®Ó ph©n lo¹i, m«
h×nh hãa vµ so s¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ba lo¹i h×nh v¨n hãa chÝnh trÞ tiªu biÓu, trªn c¬ së ®ã ®−a ra nh÷ng nhËn xÐt tæng qu¸t cã tÝnh chØ dÉn vÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu v¨n hãa chÝnh trÞ.
TiÕp ®ã, chuyªn luËn còng giíi thiÖu mét c¸ch tiÕp cËn míi ®èi víi v¨n hãa chÝnh trÞ ë ph−¬ng T©y. §ã lµ c¸ch tiÕp cËn do Aaron Wildavsky ®Ò xuÊt tõ n¨m 1987. NÕu Gabriel A. Almond vµ Sidney Verba ®Æt träng t©m nghiªn cøu cña m×nh vµo c¸c ®Þnh h−íng chÝnh trÞ (political orientation) cña ng−êi d©n ®èi víi c¸c “kh¸ch thÓ chÝnh trÞ” (political objectives), th× A. Wildavsky l¹i coi b¶n chÊt cña chÝnh trÞ chÝnh lµ sù lùa chän chÝnh trÞ (political preference). §©y chÝnh lµ c¨n cø ®Ó A. Wildavsky ®Ò xuÊt m«
h×nh ph©n lo¹i vµ c¸ch tiÕp cËn míi ®èi víi v¨n hãa chÝnh trÞ cña c¸c nhãm x· héi vµ c¸c d©n téc.
NÕu trong chuyªn luËn thø nhÊt t¸c gi¶ chñ yÕu tËp trung vµo viÖc giíi thiÖu nh÷ng c¸ch ®Þnh nghÜa, lý thuyÕt vµ c¸ch tiÕp cËn cña giíi nghiªn cøu ph−¬ng T©y
®èi víi ph¹m trï “v¨n hãa chÝnh trÞ” theo kiÓu “thuËt nhi bÊt t¸c”, th× chuyªn luËn thø hai lµ kÕt qu¶ nghiªn cøu ®éc lËp cña chÝnh t¸c gi¶ vÒ mèi quan hÖ gi÷a m«i tr−êng chÝnh trÞ, hÖ thèng chÝnh trÞ, qu¸
tr×nh chÝnh trÞ vµ v¨n hãa chÝnh trÞ. §©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò ®· ®−îc bµn luËn kh¸ s«i næi ë n−íc ngoµi, nh−ng d−êng nh− vÉn cßn kh¸ xa l¹ víi giíi nghiªn cøu ViÖt
Nam. Trong khu«n khæ mét chuyªn luËn, Ph¹m Hång Tung tham gia vµo cuéc th¶o luËn ®ã theo c¸ch riªng cña m×nh: ®Æt nh÷ng vÊn ®Ò mang tÇm lý thuyÕt cña khoa häc chÝnh trÞ ph−¬ng T©y vµo trong khung c¶nh nÒn chÝnh trÞ vµ v¨n hãa chÝnh trÞ ph−¬ng §«ng vµ ViÖt Nam ®Ó ph©n tÝch, lËp luËn vµ
®−a ra kiÕn gi¶i riªng cña m×nh.
Nhê ®ã mµ t¸c gi¶ võa tr×nh bµy tæng qu¸t, nh−ng rÊt cô thÓ vµ s©u s¾c ®−îc mèi t−¬ng t¸c biÖn chøng gi÷a c¸c yÕu tè nãi trªn.
Trong chuyªn luËn thø ba, t¸c gi¶
cuèn s¸ch giíi thiÖu mét c¸ch kh¸i qu¸t nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cña s¸u t¸c gi¶
ph−¬ng T©y næi tiÕng vÒ x· héi, nÒn chÝnh trÞ vµ v¨n hãa chÝnh trÞ ph−¬ng §«ng, lµ:
Karl Marx, Max Weber, Karl August Wittfogel, Harry J. Benda, Benedict Anderson vµ Clark Neher. Trong sè nh÷ng t¸c gi¶ nµy, cã nh÷ng t¸c gi¶ ®·
trë nªn rÊt quen thuéc ë ViÖt Nam nh− K.
Marx hay Max Weber, nh−ng c¸c t¸c gi¶
kh¸c d−êng nh− cßn kh¸ xa l¹. Song, theo t¸c gi¶, trong c«ng tr×nh nµy «ng kh«ng thÓ vµ còng kh«ng ®Æt ra môc ®Ých giíi thiÖu toµn bé nh÷ng luËn ®iÓm cña c¸c t¸c gi¶ trªn vÒ c¸c vÊn ®Ò kh¸c nhau, mµ ng−îc l¹i, chØ tËp trung giíi thiÖu vµ ph©n tÝch nh÷ng luËn ®iÓm cã liªn quan ®Õn nÒn chÝnh trÞ vµ v¨n hãa chÝnh trÞ ¸ §«ng vµ ViÖt Nam mµ th«i. §©y lµ mét chuyªn luËn cã gi¸ trÞ tham kh¶o rÊt tèt cho giíi nghiªn cøu KHXH ViÖt Nam.
Hai chuyªn luËn thø n¨m vµ thø s¸u tËp trung th¶o luËn vÒ mét chñ ®Ò chuyªn biÖt: kh¸i niÖm vÒ lèi sèng, thanh niªn vµ lèi sèng thanh niªn. VÊn ®Ò thø nhÊt ®−îc t¸c gi¶ tËp trung lµm râ chÝnh lµ tÝnh t−¬ng ®ång, chång lÊp vµ kh¸c biÖt gi÷a hai kh¸i niÖm “v¨n hãa” vµ “lèi sèng”.
Kh«ng Ýt nhµ nghiªn cøu tõng ®¸nh ®ång hai kh¸i niÖm nµy. Sau khi tham b¸c kh¸
réng r·i c¸c ý kiÕn kh¸c nhau cña giíi nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc, Ph¹m Hång Tung cho r»ng lèi sèng chØ lµ
“nh÷ng chiÒu c¹nh chñ quan cña v¨n hãa, lµ qu¸ tr×nh hiÖn thùc hãa c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa th«ng qua ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi” (tr.146).
VËn dông quan ®iÓm nµy vµo nghiªn cøu lèi sèng cña mét ®èi t−îng cô thÓ lµ thanh niªn ViÖt Nam, sau khi chØ ra nh÷ng ®Æc ®iÓm x· héi, v¨n hãa, t©m lý häc, sö häc v.v… cña thanh niªn víi tÝnh c¸ch lµ mét nhãm x· héi ®Æc thï, t¸c gi¶
®· chØ ra nh÷ng bÊt cËp cÇn l−u ý cña nh÷ng nghiªn cøu vÒ thanh niªn dùa trªn lý thuyÕt “tiÓu v¨n hãa” (subculture theory) vèn ®ang rÊt thÞnh hµnh ë ph−¬ng T©y hiÖn nay. C¸ch tiÕp cËn mµ Ph¹m Hång Tung ®Ò xuÊt cho viÖc nghiªn cøu vÒ thanh niªn lµ c¸ch tiÕp cËn ®a chiÒu (multi-dimensional approach) vµ liªn ngµnh (interdisciplinary approach). Tuy nhiªn, nh− t¸c gi¶ thõa nhËn, v× nhiÒu lý do ®©y lµ nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh«ng dÔ vËn dông trong thùc tiÔn.
Nhãm thø hai gåm 9 chuyªn luËn vÒ mét sè vÊn ®Ò cña lÞch sö ViÖt Nam cËn
®¹i ®−îc tiÕp cËn chñ yÕu tõ khÝa c¹nh v¨n hãa chÝnh trÞ. Trªn c¬ së cho r»ng lÞch sö x· héi lµ do con ng−êi s¸ng t¹o nªn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö nhÊt ®Þnh vµ theo nh÷ng c¸ch thøc nhÊt ®Þnh – mµ c¸ch thøc nµy l¹i do nÒn t¶ng v¨n hãa – tæng hßa cña c¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ
chñ quan cña ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi quy ®Þnh, v× vËy, kh¸m ph¸ c¸c sù kiÖn vµ qu¸ tr×nh lÞch sö tõ gãc ®é v¨n hãa chÝnh trÞ cã thÓ mang l¹i nh÷ng nhËn thøc míi vÒ c¸c hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh
®ã. ë ®©y, t¸c gi¶ míi chØ chän mét sè sù kiÖn vµ qu¸ tr×nh lÞch sö cña lÞch sö ViÖt Nam cËn ®¹i cho nghiªn cøu thö nghiÖm cña m×nh.
Nhãm sù kiÖn vµ qu¸ tr×nh lÞch sö thø nhÊt liªn quan ®Õn ý thøc d©n téc, ph−¬ng thøc h×nh dung vÒ céng ®ång d©n téc vµ t©m thøc d©n téc cña ng−êi ViÖt Nam. §©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò ®−îc ®Ò cËp tíi trong c¸c chuyªn luËn sè 7, 8 vµ 9. §Ò cËp tíi c¸ch ®Þnh nghÜa vÒ ph¹m trï “nhµ n−íc – d©n téc” t¸c gi¶ Ph¹m Hång Tung chØ ra yÕu tè cèt lâi nhÊt cña mét nhµ n−íc – d©n téc chÝnh lµ c¸ch thøc c¸c thµnh viªn cña céng ®ång Êy chia sÎ mét h×nh dung chung vÒ céng ®ång nhµ n−íc – d©n téc, trªn c¬ së ®ã h×nh thµnh nªn ý thøc d©n téc – yÕu tè t¹o nªn sù cè kÕt cña céng ®ång quèc gia d©n téc. §©y lµ kÕt qu¶ cña viÖc t¸c gi¶ vËn dông lý thuyÕt vÒ “céng ®ång t−ëng t−îng”
(imagined community) do Benedict Anderson ®Ò xuÊt. §i xa h¬n, dùa trªn nh÷ng cø liÖu lÞch sö x¸c ®¸ng, Ph¹m Hång Tung ®· chØ ra, cã Ýt nhÊt hai ph−¬ng thøc h×nh dung kh¸c nhau vÒ céng ®ång quèc gia – d©n téc, ®ã lµ ph−¬ng thøc h×nh dung lo¹i trõ (exclusive imagination) vµ c¸ch h×nh dung kh«ng lo¹i trõ (inclusive imagination) ®· tõng tån t¹i trong lÞch sö qu¸ tr×nh d©n téc ViÖt Nam.
VÊn ®Ò thø hai ®−îc t¸c gi¶ cuèn s¸ch
®Æt ra ®Ó th¶o luËn lµ lÞch sö qu¸ tr×nh h×nh thµnh d©n téc ViÖt Nam. §©y lµ vÊn
®Ò ®· vµ vÉn cßn ®ang ®−îc bµn th¶o s«i næi trªn v¨n ®µn khoa häc ë trong vµ ngoµi n−íc. Trªn c¬ së tæng quan nh÷ng
c¸ch tiÕp cËn chñ yÕu cña c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam vµ n−íc ngoµi ®èi víi vÊn
®Ò lÞch sö qu¸ tr×nh d©n téc ViÖt Nam, t¸c gi¶ chØ ra nh÷ng bÊt cËp vµ phiÕn diÖn cña c¸c c¸ch tiÕp cËn ®ã, nhÊt lµ viÖc qu¸
nhÊn m¹nh vµo vai trß cña mét sè yÕu tè bªn trong hay bªn ngoµi nµo ®ã, nh− n¹n ngo¹i x©m, tæ chøc nÒn n«ng nghiÖp trång lóa n−íc vµ c«ng cuéc trÞ thñy, Nho gi¸o hay vai trß cña lµng x· v.v…, trong khi kh«ng chó träng ®Çy ®ñ ®Õn qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ý thøc d©n téc. KÕt qu¶ cña nh÷ng c¸ch tiÕp cËn nãi trªn lµ sù tr×nh bµy phiÕn diÖn, mét chiÒu vÒ lÞch sö d©n téc ViÖt Nam trong c¸c bé
“quèc sö” tr−íc ®©y vµ c¸c s¸ch gi¸o khoa lÞch sö hiÖn nay: chØ chó träng tr×nh bµy lÞch sö “chÝnh thèng” cña “dßng chñ l−u”
trong hµnh tr×nh lÞch sö cña céng ®ång d©n téc ViÖt Nam, ®ång thêi bá ngá lÞch sö cña nh÷ng céng ®ång ng−êi gia nhËp muén h¬n vµo qu¸ tr×nh d©n téc ViÖt Nam. Trªn c¬ së ®ã, t¸c gi¶ ®Ò xuÊt mét c¸ch hiÓu míi vÒ lÞch sö d©n téc ViÖt Nam: ®ã ph¶i lµ lÞch sö cña tÊt c¶ nh÷ng céng ®ång ng−êi ®· tõng sinh sèng trªn bê câi ViÖt Nam hiÖn nay vµ sù t−¬ng t¸c gi÷a nh÷ng céng ®ång ng−êi ®ã ®Ó h×nh thµnh nªn mét quèc gia – d©n téc ViÖt Nam.
Nhãm sù kiÖn vµ qu¸ tr×nh lÞch sö thø hai lµ mét sè vÊn ®Ò liªn quan tíi cuéc vËn ®éng gi¶i phãng d©n téc vµ duy t©n ®Êt n−íc trong thêi kú 1900-1945, bao gåm c¸c chuyªn luËn sè 6, 10, 11, 12, 13 vµ 14, trong ®ã, mçi chuyªn luËn ®i s©u t×m hiÓu vÒ mét vÊn ®Ò ®−îc tiÕp cËn theo h−íng liªn ngµnh lÞch sö vµ v¨n hãa chÝnh trÞ. Cã chuyªn luËn lµ mét nghiªn cøu c«ng phu, tæng qu¸t vÒ lÞch sö t−¬ng t¸c gi÷a hai nÒn v¨n minh ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y trong c¸c h×nh thøc cô thÓ cña qu¸ tr×nh thùc d©n hãa vµ phi thùc d©n hãa thêi cËn ®¹i, trong khi mét sè
chuyªn luËn kh¸c l¹i kh¶o cøu nh÷ng khÝa c¹nh míi cña c¸c vÊn ®Ò cô thÓ nh−:
triÕt lý gi¸o dôc cña Tr−êng §«ng Kinh NghÜa thôc, hÖ luËn quèc tÕ cña cuéc vËn
®éng cøu n−íc do Phan Béi Ch©u l·nh
®¹o v.v… Mét sè vÊn ®Ò ®−îc t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò míi, nh−ng l¹i ®−îc soi räi, ph©n tÝch d−íi gãc nh×n míi, nh− vÊn ®Ò b¶n chÊt ph¸t xÝt cña tËp
®oµn thèng trÞ thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam trong thêi kú ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II, vÊn ®Ò b¶n thÓ chÝnh trÞ cña phong trµo gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam hay vÊn
®Ò cñng cè khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc trong cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 v.v....
Trong sè nh÷ng chuyªn luËn thuéc nhãm thø hai nµy, nh÷ng vÊn ®Ò mµ t¸c gi¶ nªu ra trong chuyªn luËn sè 6 “§«ng
¸ tr−íc nh÷ng biÕn chuyÓn cña thÕ giíi vµ nguy c¬ x©m thùc cña chñ nghÜa thùc d©n ph−¬ng T©y” lµ nh÷ng vÊn ®Ò rÊt
®¸ng ®−îc quan t©m, vµ quan träng h¬n,
®èi víi mçi vÊn ®Ò t¸c gi¶ ®Òu nªu ra nh÷ng kiÕn gi¶i míi, s¾c s¶o. Tr−íc hÕt lµ vÊn ®Ò b¶n chÊt cña chñ nghÜa thùc d©n hiÖn ®¹i. LÇn ®Çu tiªn ë ViÖt Nam, t¸c gi¶
®· ®Æt vÊn ®Ò xem xÐt vÒ b¶n chÊt cña chñ nghÜa thùc d©n trong bèi c¶nh cña toµn bé lÞch sö cña qu¸ tr×nh tiÕp xóc vµ
®ông ®é gi÷a v¨n minh ph−¬ng §«ng vµ v¨n minh ph−¬ng T©y. TiÕp ®ã, t¸c gi¶ ®·
chØ ra, r»ng chñ nghÜa thùc d©n thêi cËn
®¹i chÝnh lµ mét s¶n phÈm lÞch sö cña chñ nghÜa t− b¶n T©y ¢u, víi c¶ nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ tiªu cùc cña nã ®−îc béc lé ra trong qu¸ tr×nh bµnh tr−íng, x©m thùc thÕ giíi cña nã. LÞch sö x©m thùc cña chñ nghÜa thùc d©n ph−¬ng T©y ë §«ng vµ
§«ng Nam ¸ còng ®−îc t¸c gi¶ tr×nh bµy kh¸i qu¸t vµ theo mét c¸ch tiÕp cËn míi.
Theo t¸c gi¶ th× trong hai giai ®o¹n bµnh tr−íng cña nã, chñ nghÜa thùc d©n ph−¬ng T©y ®· béc lé hai h×nh thøc vµ hai
b¶n chÊt kh¸c nhau. Giai ®o¹n nh÷ng n¨m 1511-1799 ®−îc t¸c gi¶ gäi lµ “thêi kú chñ nghÜa thùc d©n th−¬ng m¹i”, trong khi giai ®o¹n tiÕp theo, tõ n¨m 1800 ®Õn
®Çu thÕ kû XX ®−îc gäi lµ “thêi kú sung m·n cña chñ nghÜa thùc d©n” hay “chñ nghÜa thùc d©n ®Õ quèc”. T¸c gi¶ còng kh¶o s¸t nh÷ng ph−¬ng thøc øng phã cña c¸c d©n téc §«ng ¸ ®èi víi nguy c¬ x©m thùc cña chñ nghÜa thùc d©n ph−¬ng T©y.
Ba m« h×nh øng phã chñ yÕu ®−îc t¸c gi¶
chØ ra lµ: chÊp nhËn, kh¸ng chiÕn vµ c¶i c¸ch, trong ®ã chØ cã con ®−êng c¶i c¸ch lµ con ®−êng ®óng ®¾n nhÊt, cã thÓ gióp cho c¸c d©n téc ¸ §«ng b¶o vÖ ®−îc chñ quyÒn d©n téc vµ tiÕn theo con ®−êng tù c−êng, hiÖn ®¹i hãa. §©y chÝnh lµ nh÷ng luËn cø quan träng ®Ó t¸c gi¶ tham gia vµo cuéc bµn th¶o vÒ ý nghÜa cña c¸c cuéc vËn ®éng c¶i c¸ch næ ra ë §«ng ¸ thêi cËn
®¹i víi nh÷ng kiÕn gi¶i míi.
Chuyªn luËn sè 11, ®i s©u t×m hiÓu vÒ
“hÖ luËn quèc tÕ” vµ vÊn ®Ò “väng ngo¹i”
trong chiÕn l−îc cøu n−íc cña Phan Béi Ch©u, còng lµ mét nghiªn cøu ®¸ng chó ý. Theo t¸c gi¶, Phan Béi Ch©u tr−íc hÕt lµ mét nhµ Nho yªu n−íc, ®ång thêi lµ mét l·nh tô cña phong trµo Duy T©n. Tuy Phan Béi Ch©u chñ tr−¬ng cøu n−íc theo con ®−êng b¹o ®éng, nh−ng «ng tr−íc hÕt lµ mét nhµ Duy T©n lín, lu«n cæ vò cho cuéc vËn ®éng canh t©n ®Êt n−íc theo m«
h×nh hiÖn ®¹i hãa kiÓu ph−¬ng T©y. Yªu n−íc vµ duy t©n chÝnh lµ ®éng c¬ gèc, lµ b¶n chÊt t− t−ëng yªu n−íc cña Phan Béi Ch©u. XuÊt ph¸t tõ ®ã mµ «ng chñ tr−¬ng cÇu ngo¹i viÖn ®Ó ®¸nh ®æ ¸ch thèng trÞ thùc d©n cña ng−êi Ph¸p. Vµ chÝnh v×
vËy, khi cÇu ngo¹i viÖn thÊt b¹i th× Phan Béi Ch©u ®· nhanh chãng chuyÓn sang con ®−êng “cÇu häc” vµ x−íng ra phong trµo §«ng Du næi tiÕng. T¸c gi¶ cuèn s¸ch cßn ®i s©u ph©n tÝch vµ chØ ra ¶nh h−ëng cña “chñ nghÜa §¸c-uyn x· héi” (“Social
Darwinism”) ®èi víi t− t−ëng cña Phan Béi Ch©u vµ c¸c nhµ Nho cÊp tiÕn cïng thÕ hÖ víi cô (tr.311-314). §©y lµ quan
®iÓm mµ TrÇn V¨n Giµu, David G. Marr vµ Masaya Shiraishi ®· nªu ra nh−ng cßn ch−a nhËn ®−îc sù t¸n ®ång m¹nh mÏ cña giíi nghiªn cøu ë ViÖt Nam. Trong nghiªn cøu cña m×nh, t¸c gi¶ ®· luËn gi¶i
®iÒu nµy víi nh÷ng cø liÖu lÞch sö ch¾c ch¾n. Nhê ®ã mµ nh÷ng kiÕn gi¶i míi cña t¸c gi¶ vÒ hÖ luËn quèc tÕ trong chiÕn l−îc cøu n−íc cña Phan Béi Ch©u mang tÝnh thuyÕt phôc cao.
VÊn ®Ò nµy tiÕp tôc ®−îc t¸c gi¶ lµm s¸ng tá trong c¸c chuyªn luËn sè 10 vµ 12 khi th¶o luËn vÒ triÕt lý gi¸o dôc cña tr−êng §«ng Kinh NghÜa thôc vµ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mét b¶n thÓ v¨n hãa chÝnh trÞ míi trong phong trµo yªu n−íc, gi¶i phãng d©n téc ë ViÖt Nam thêi cËn ®¹i. Nh÷ng nghiªn cøu cña Ph¹m Hång Tung ®−îc c«ng bè trong tËp chuyªn luËn nµy râ rµng ®· më ®−êng cho viÖc nghiªn cøu vÒ c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa chÝnh trÞ ®èi víi vÊn ®Ò d©n téc ë ViÖt Nam thêi kú cËn ®¹i.
Chuyªn luËn sè 13 ®Ò cËp ®Õn mét vÊn ®Ò kh¸ ®Æc biÖt cña lÞch sö cËn ®¹i ViÖt Nam: b¶n chÊt chÝnh trÞ ph¸t xÝt cña tËp ®oµn thèng trÞ thùc d©n Ph¸p ë §«ng D−¬ng do Jean Decoux cÇm ®Çu trong thêi kú ChiÕn tranh ThÕ giíi thø II. Tõ sau n¨m 1945, trªn thÕ giíi ®· xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu s©u s¾c vÒ chñ nghÜa ph¸t xÝt – kÎ ®·
g©y ra cuéc ChiÕn tranh ThÕ giíi thø II khñng khiÕp. Tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, nh÷ng nghiªn cøu nµy ®· lµm s¸ng tá b¶n chÊt, ®Æc ®iÓm vµ nh÷ng h×nh thøc cña chñ nghÜa ph¸t xÝt, gãp phÇn lµm râ h¬n nhiÒu vÊn ®Ò cña lÞch sö thÕ giíi cËn
®¹i vµ cung cÊp nh÷ng tri thøc cã gi¸ trÞ phôc vô cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa
ph¸t xÝt míi, ng¨n ngõa th¶m häa chiÕn tranh.
Tuy nhiªn, ë ViÖt Nam, trong mÊy chôc n¨m qua d−êng nh− kh«ng xuÊt hiÖn nghiªn cøu míi nµo vÒ chñ nghÜa ph¸t xÝt. Giíi sö häc vµ khoa häc chÝnh trÞ n−íc ta d−êng nh− ®· yªn t©m víi nh÷ng nhËn ®Þnh vÒ chñ nghÜa ph¸t xÝt do Dimitrov nªu ra tõ th¸ng 7/1935.
T−¬ng tù nh− vËy, viÖc t×m hiÓu vÒ b¶n chÊt chÝnh trÞ cña tËp ®oµn thèng trÞ thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam tõ 1940 ®Õn 1945 d−êng nh− còng bÞ bá ngá. C¸c nghiªn cøu nÕu cã ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy
®Òu mÆc nhiªn coi ®ã lµ kÎ thï cña phong trµo yªu n−íc vµ c¸ch m¹ng. C¸ch nh×n nhËn vÊn ®Ò nh− vËy lµ míi chØ bã hÑp trong khung c¶nh lÞch sö cña ViÖt Nam mµ ch−a xem xÐt vÊn ®Ò trong khung c¶nh thÕ giíi cña thêi kú ChiÕn tranh ThÕ giíi thø II.
NhËn ra “kho¶ng trèng” ®ã, víi c¸ch tiÕp cËn v¨n hãa chÝnh trÞ, trªn c¬ së tiÕp thu kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ chñ nghÜa ph¸t xÝt cña c¸c häc gi¶ n−íc ngoµi, nhÊt lµ giíi khoa häc §øc, t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch vµ luËn chøng ®Çy ®ñ vÒ b¶n chÊt ph¸t xÝt cña tËp ®oµn thèng trÞ Decoux. §ång thêi, dùa trªn nh÷ng sö liÖu x¸c thùc, t¸c gi¶
®· chØ ra qu¸ tr×nh tËp ®oµn thèng trÞ thùc d©n Ph¸p ë §«ng D−¬ng tù ph¸t xÝt hãa nh− thÕ nµo.
ViÖc chØ ra b¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm ph¸t xÝt cña tËp ®oµn thèng trÞ thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam trong thêi kú ChiÕn tranh ThÕ giíi thø II cã ý nghÜa quan träng xÐt c¶ trªn ph−¬ng diÖn häc thuËt vµ chÝnh trÞ. Víi kÕt qu¶ nghiªn cøu mµ t¸c gi¶
®−a ra, râ rµng lµ tËp ®oµn thèng trÞ thùc d©n Ph¸p ë §«ng D−¬ng tõ 9/1940 ®Õn 3/1945 ®· ®øng vÒ phe Trôc ph¸t xÝt, vµ do vËy trë thµnh kÎ thï cña phe §ång
Minh chèng ph¸t xÝt. V× vËy, kh«ng nh÷ng viÖc quay l¹i t¸i chiÕm §«ng D−¬ng cña ng−êi Ph¸p sau ChiÕn tranh ThÕ giíi thø II kh«ng cã c¬ së ph¸p lý quèc tÕ, mµ lÏ ra, tËp ®oµn thùc d©n Ph¸p ph¶i bÞ trõng trÞ nh− nh÷ng kÎ téi ph¹m chiÕn tranh.
KÕt qu¶ nghiªn cøu cña t¸c gi¶ còng gi¸n tiÕp minh chøng cho tÝnh chÊt d©n téc, d©n chñ s©u s¾c cña cuéc vËn ®éng yªu n−íc, gi¶i phãng d©n téc cña nh©n d©n ViÖt Nam d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n §«ng D−¬ng vµ MÆt trËn ViÖt Minh. Suèt h¬n 4 n¨m, nh©n d©n ViÖt Nam ®· “gan gãc” ®øng vÒ phe §ång Minh chèng ph¸t xÝt, ®Êu tranh ®Ó tù gi¶i phãng vµ gãp phÇn vµo nç lùc chung cña nh©n lo¹i nh»m diÖt trõ chñ nghÜa ph¸t xÝt. ViÖc c¸c lùc l−îng §ång Minh, cô thÓ lµ qu©n Anh vµ qu©n Trung Hoa Quèc d©n §¶ng khi tiÕn vµo gi¶i gi¸p qu©n NhËt ë ViÖt Nam sau khi ChiÕn tranh ThÕ giíi thø II kÕt thóc l¹i kh«ng thõa nhËn ngay tÝnh chÊt hîp ph¸p cña chÝnh phñ ViÖt Nam D©n chñ Céng hßa, kh«ng c«ng nhËn nÒn ®éc lËp cña d©n téc ta, râ rµng lµ tr¸i víi thùc tiÔn lÞch sö vµ ph¸p lý quèc tÕ lóc ®ã.
MÆc dï nh÷ng vÊn ®Ò t¸c gi¶ nªu ra trong 14 chuyªn luËn ®−îc tËp hîp trong cuèn s¸ch kh«ng ph¶i ®Òu lµ nh÷ng vÊn
®Ò míi, vµ nh÷ng ph©n tÝch còng nh−
nh÷ng kiÕn gi¶i mµ t¸c gi¶ ®Ò xuÊt còng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng vÊn ®Ò dÔ ®¹t ®−îc sù nhÊt trÝ cao trong giíi nghiªn cøu, nh−ng nh×n chung cã thÓ nãi tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò ®−îc nªu ra ®ã ®Òu ®¸ng ®−îc suy nghÜ vµ tranh luËn. Nh÷ng t×m tßi vµ kh¸m ph¸ häc thuËt cña t¸c gi¶ lµ rÊt
®¸ng ghi nhËn, nhÊt lµ vÒ c¸c khÝa c¹nh lý thuyÕt khoa häc vµ c¸ch tiÕp cËn.
