Th¸ch thøc ®èi víi quyÒn tù do tÝch cùc

(1)

Th¸ch thøc ®èi víi quyÒn tù do tÝch cùc:

Pháng vÊn Francis Fukuyama

Nathan Gardels. The Challenge of Positive Freedom – interview with Francis Fukuyama. New Perspective Quarterly, Spring, 2007, 5 p.

Minh Duy dÞch

New Perspective Quarterly (NPQ): Isaiah Berlin - nhµ triÕt häc chÝnh trÞ ®· qua ®êi, tõng næi tiÕng khi

®−a ra sù ph©n biÖt gi÷a tù do "tiªu cùc"

vµ "tÝch cùc" – tr−íc hÕt lµ "tù do tr−íc"

chÕ ®é b¹o chóa vµ sù can thiÖp, vµ hai lµ "tù do ®−îc" lµm nh÷ng c¸i mµ kh«ng bÞ can thiÖp trong ý chÝ hay ph¹m vi cña m×nh; nghÜa lµ, tù do c¸ nh©n ®−îc lµm mäi thø.

Nh− «ng ®· ®Ò cËp tíi trong lËp luËn cña m×nh vÒ "Sù c¸o chung cña lÞch sö", tù do tiªu cùc ®· ®−îc chÊp nhËn phæ qu¸t vÒ nguyªn t¾c, chø ch−a ph¶i trong thùc tiÔn, kÓ tõ khi ChiÕn tranh L¹nh kÕt thóc. ThËm chÝ ë Trung Quèc, khu vùc kh«ng gian c¸ nh©n ®· më réng rÊt nhiÒu.

ThÕ nh−ng trong mét thÕ giíi ®a d¹ng, theo gÇn nh− ®óng ®Þnh nghÜa th×

tù do tÝch cùc, nghÜa lµ "tù do ®−îc", l¹i kh«ng phæ qu¸t. Mét vµi ng−êi muèn cuèn kh¨n ®Çu, nh÷ng ng−êi kh¸c l¹i muèn c−íi ng−êi cïng giíi.

Cã ph¶i sau “Sù c¸o chung cña lÞch sö" th× hÇu nh− sÏ kh«ng cßn nh÷ng xung ®ét nµo vÒ c¸c quyÒn tù do tÝch cùc

®óng kh«ng?

Francis Fukuyama: §óng lµ nh−

vËy. HÇu hÕt c¸c nÒn d©n chñ tù do ®·

cã thÓ tr¸nh c©u hái kiÓu nµy vÒ viÖc hä muèn khuyÕn khÝch nh÷ng quyÒn tù do tÝch cùc g×, bëi lÏ hä ch−a bÞ th¸ch thøc bao giê. Giê ®©y, hä l¹i bÞ th¸ch thøc bëi c¸c nhãm thiÓu sè - nh÷ng ng−êi Håi gi¸o nhËp c− ë ch©u ¢u lµ mét vÝ dô - hay ë mét nghÜa nµo ®ã lµ nh÷ng nÒn v¨n hãa ®ang næi lªn ë ch©u ¸, n¬i cã mét tinh thÇn rÊt m¹nh vÒ céng ®ång theo nguyªn t¾c ®¹o ®øc riªng cña hä, nh÷ng gi¸ trÞ riªng phi tù do cña hä.

§iÒu nµy ®· trë thµnh mét vÊn ®Ò rÊt thêi sù.

§Æc biÖt ë ch©u ¢u, vÊn ®Ò nhËp c−

vµ b¶n s¾c l¹i g¾n víi vÊn ®Ò lín h¬n lµ sù v« gi¸ trÞ hËu thêi kú hiÖn ®¹i. Sù ph¸t triÓn cña thuyÕt t−¬ng ®èi ®·

khiÕn viÖc kh¼ng ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ

(2)

tÝch cùc trë nªn khã kh¨n h¬n vµ, v×

vËy, nh÷ng tÝn ng−ìng chung cña ng−êi ch©u ¢u ®−îc ®−a ra lµm ®iÒu kiÖn cho nh÷ng ng−êi nhËp c− muèn trë thµnh c«ng d©n ch©u ¢u. C¸c giíi th−îng l−u hËu hiÖn ®¹i ®· v−ît ra khái nh÷ng b¶n s¾c ®−îc x¸c ®Þnh b»ng t«n gi¸o hay d©n téc ®Ó ®Õn víi c¸i mµ hä coi lµ mét vÞ thÕ siªu ®¼ng h¬n. Nh−ng ngoµi sù vui mõng cña hä vÒ sù ®a d¹ng v« tËn vµ lßng khoan dung, th× hä cßn thÊy khã nhÊt trÝ vÒ b¶n chÊt cña cuéc sèng tèt

®Ñp mµ hä cïng Êp ñ mong muèn.

§ång thêi ph¶i nãi râ ë ®©y r»ng lËp luËn cña t«i trong cuèn Sù c¸o chung cña LÞch sö lµ Hegel ®· cã nhËn thøc tÝch cùc h¬n vÒ ý nghÜa cña tù do khi c«ng nhËn nh©n phÈm c¬ b¶n cña con ng−êi, n¨ng lùc ®−a ra nh÷ng lùa chän mang tÝnh ®¹o ®øc. V× vËy, theo mét nghÜa nµo ®ã, "kÕt côc cña lÞch sö"

cã nghÜa lµ sù khëi ®Çu cña qu¸ tr×nh t¸i thiÕt mét t− t−ëng tÝch cùc vµ thùc chÊt h¬n vÒ ý nghÜa cña viÖc sèng trong mét nÒn d©n chñ tù do.

NPQ: ChØ v× ng−êi nhËp c− kh¼ng

®Þnh b¶n s¾c cña hä mµ t¹o ra nh÷ng xung ®ét míi víi c¸c x· héi tù do, vËy th× ®Ò xuÊt ®−a "c¸i v« gi¸ trÞ hËu hiÖn

®¹i" – thuyÕt t−¬ng ®èi, chñ nghÜa thÕ tôc, sù kho¸ng ®¹t vµ chñ nghÜa hiÖn vËt – vµo c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c th«ng qua truyÒn th«ng ®¹i chóng vµ gi¶i trÝ kh«ng t¹o ra nh÷ng xung ®ét trªn ph¹m vi toµn cÇu chø? Ng−êi di c− ®Õn ®©y;

truyÒn th«ng chóng ta ®Õn kia. Rèt côc, Osama Bin Laden ch¼ng bao giê ®Õn Mü. ¤ng ta chØ biÕt ®Õn n−íc Mü qua

"h×nh ¶nh cña Hollywood".

TruyÒn th«ng toµn cÇu hãa ®ång thêi g¾n kÕt chÆt víi nhau, t¹o ra sù

kh¸c biÖt vµ x¸c ®Þnh râ rµng; ®ã lµ kh«ng gian n¬i t¹o ra sù thõa nhËn, n¬i thùc hiÖn nh©n phÈm. NÕu ®ã lµ mét kh«ng gian míi th× còng kh«ng ph¶i lµ mét trËn ®Þa míi ph¶i kh«ng?

Fukuyama: Ch¾c ch¾n lµ nh− vËy.

§· cã mét cuéc chiÕn v¨n hãa diÔn ra trong lßng n−íc Mü tõ l©u råi vÒ vÊn ®Ò nµy. Nh÷ng ng−êi b¶o thñ v¨n hãa vµ cùc h÷u t«n gi¸o tõ l©u ®· chØ trÝch Hollywood lµ h¹ thÊp nh÷ng gi¸ trÞ gia

®×nh vµ lßng chung thñy. Theo mét nghÜa nµo ®ã, lËp tr−êng cña hä hoµn toµn kh«ng kh¸c víi lêi lÏ cña Osama Bin Laden. C¸i v« gi¸ trÞ ®−îc ph¸c th¶o bëi nÒn v¨n hãa quÇn chóng cña Mü lµ mét vÊn ®Ò.

Râ rµng, nh÷ng kÎ cùc ®oan Håi gi¸o kh«ng chÊp nhËn khu«n khæ c¬ b¶n cña tù do bao dung trong lßng c¸c cuéc chiÕn v¨n hãa ®−îc ph¸t ®éng ë Mü.

Nh−ng ë ®©y cã mèi quan hÖ víi nhau.

C¸i chóng ta chøng kiÕn h«m nay trªn s©u khÊu toµn cÇu, ë mét nghÜa nµo ®ã, lµ sù kÐo dµi cña nh÷ng cuéc chiÕn v¨n hãa cña riªng n−íc Mü.

NPQ: Sau ngµy 11/9, chÝnh quyÒn Bush ®· ph¸t ®éng mét chiÕn dÞch

"ngo¹i giao nh©n d©n", cho r»ng "nÕu thÕ giíi Håi gi¸o chØ cÇn hiÓu n−íc Mü th«i" th× hä sÏ kh«ng thï ghÐt chóng ta.

ThÕ nh−ng sù tuyªn truyÒn nÒn v¨n hãa

®¹i chóng hËu hiÖn ®¹i nµy tõ l©u ®·

hiÖn h÷u råi. Ng−êi Håi gi¸o hiÓu n−íc Mü. §ã chÝnh lµ vÊn ®Ò! Cã lÏ, ng−êi Mü cÇn ph¶i khiªm nh−êng h¬n mét chót vµ tù phª b¶n th©n. Kh«ng ph¶i tÊt c¶

thµnh qu¶ cña tù do ®Òu lµm hµi lßng.

Fukuyama: T«i nghÜ r»ng mÆt bãng bÈy h¬n cña n−íc Mü th× ai trªn

(3)

thÕ giíi còng ®Òu biÕt. H×nh ¶nh cña n−íc Mü cùc ®oan hay g× kh¸c trong lßng nh÷ng ng−êi Håi gi¸o hay phª ph¸n lµ kh«ng ph¶i kh«ng chÝnh x¸c.

Mét trong nh÷ng hiÓu nhÇm vÒ chÝnh s¸ch cña Mü sau ngµy 11/9 lµ gi¶

thiÕt r»ng nÕu chñ nghÜa bµi Mü ®· cã tõ tr−íc råi, th× ®ã kh«ng ph¶i v× chÝnh s¸ch cña chóng ta hay h×nh ¶nh cña Hollywood, mµ v× chóng ta bÞ hiÓu nhÇm. §ã lµ mét lùc hÊp dÉn v× nã cã nghÜa r»ng chóng ta sÏ kh«ng ph¶i h−íng néi vµ thay ®æi chÝnh b¶n th©n m×nh hay c¸c chÝnh s¸ch cña chóng ta n÷a.

MÆt kh¸c, t«i cho r»ng h×nh ¶nh cña n−íc Mü trªn thÕ giíi cßn phô thuéc vµo anh ®ang nãi vÒ n¬i nµo trªn thÕ giíi n÷a. ë nh÷ng n¬i ®ang hiÖn ®¹i hãa thµnh c«ng, viÖc xóc tiÕn v¨n hãa ®¹i chóng cña chóng ta lµ mét lîi Ých l©u dµi, bëi v× hä thÊy c¸c quyÒn tù do ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c phim hay ©m nh¹c cña chóng ta nh− ®iÒu hä cã thÓ mong mái. §iÒu ®ã kh«ng t¹o ra sù ph¶n kh¸ng.

N¬i ng−êi ta gÆp ph¶i r¾c rèi lín lµ n¬i c¸c n−íc thÊt b¹i tr−íc hiÖn ®¹i hãa.

Hä cã thÓ thÊy miÒn ®Êt høa, nh−ng kh«ng cã c¸ch nµo ®Ó ®Õn ®©y. §iÒu ®ã t¹o sù ph¶n kh¸ng vµ chñ nghÜa bµi Mü.

NPQ: ¤ng cã thÓ bµn thªm vÒ vÊn

®Ò nµy n÷a. Nh÷ng n−íc mµ thµnh c«ng nhê toµn cÇu hãa, ®Æc biÖt lµ ë ch©u ¸,

®ang ngµy cµng dùa vµo nh÷ng ®Æc

®iÓm trong c¸ch thøc cña ng−êi Mü - tù do h¬n, linh ho¹t h¬n, thÞnh v−îng h¬n.

Khi hä lµm nh− vËy, hä muèn xem nh÷ng c©u chuyÖn cña riªng hä trªn mµn h×nh, chø kh«ng ph¶i nh÷ng c©u

chuyÖn cña n−íc Mü. HiÓu mét c¸ch t−¬ng ®èi, ®iÒu ®ã kh«ng lµm gi¶m søc m¹nh mÒm cña n−íc Mü chø?

Fukuyama: §óng, nh−ng ®ã cã ph¶i lµ ®iÒu tåi tÖ h¬n trong thÕ giíi nµy kh«ng? Do chóng ta ®· hïng m¹nh råi th× chóng ta kh«ng cßn nh×n thÊy nh÷ng h×nh thøc kh¸c cña søc m¹nh mÒm n÷a.

C¸c ca sü nh¹c Pop vµ nh÷ng minh tinh mµn b¹c cña Hµn Quèc næi tiÕng mét c¸ch khã tin ë NhËt B¶n vµ nh÷ng n¬i kh¸c ë §«ng ¸. Trung Quèc cã mét ngµnh c«ng nghiÖp phim khæng lå.

NhiÒu Hoa kiÒu ®ang häc l¹i tiÕng Quan tho¹i.

Chóng ta ®õng nghÜ vÒ h×nh th¸i søc m¹nh mÒm nµy nh− c¸ch mµ chóng ta nghÜ vÒ søc m¹nh qu©n sù. Sù c©n b»ng søc m¹nh v¨n hãa kh«ng ph¶i lµ trß ch¬i ®−îc ¨n c¶ ng· vÒ kh«ng. Nã kh«ng nhÊt thiÕt lµ mét mèi ®e däa ®Õn lîi Ých quèc gia cña Mü nÕu Trung Quèc xem nhiÒu phim cña hä h¬n lµ phim Mü.

NPQ: NÕu nh− vËy, khi Mü xÐt ®Õn vai trß cña m×nh trªn thÕ giíi, th× ch¼ng quan träng khi xÐt thùc tÕ r»ng néi dung v¨n hãa ®¹i chóng cña chóng ta

¶nh h−ëng nh− thÕ nµo ®Õn c¸c mèi quan hÖ quèc tÕ cã ®óng kh«ng?

Fukuyama: §ã kh«ng ph¶i lµ c©u hái cã quan träng hay kh«ng. Nh−ng t«i kh«ng biÕt nã cã dÔ dµng nh− vËy ®èi víi nÒn v¨n hãa tù do ®Ó ®−îc lµm bÊt kú ®iÒu g× hay kh«ng. ThËm chÝ nÕu anh

®· quyÕt ®Þnh r»ng Hollywood ®ang lµm tæn th−¬ng lîi Ých chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña Mü ®i n÷a th× anh còng kh«ng thÓ ng¨n c¶n nh÷ng thø ®ã vÉn cø tiÕp tôc sinh ra. Ngoµi viÖc kh«ng cho Janet Jackson t¸i diÔn ph« tr−¬ng bé ngùc

(4)

trÇn cña m×nh ë gi¶i Siªu Tóc cÇu (Super Bowl) b»ng c¸c quy ®Þnh cña FCC, còng ch¼ng cßn g× ®Ó anh cã thÓ lµm n÷a c¶. §ã lµ mét vÊn ®Ò, nh−ng vÊn ®Ò ®ã cã thÓ kh«ng nhÊt thiÕt ®−îc gi¶i quyÕt b»ng chÝnh s¸ch c«ng.

TÊt nhiªn, hy väng lµ trong mí ý kiÕn ®−a ra, ý kiÕn tèt sÏ ®Èy lui ý kiÕn tåi. Nh−ng cho ®Õn nay ch−a cã nhiÒu b»ng chøng vÒ ®iÒu nh− vËy x¶y ra.

NPQ: Mét lý do së dÜ ®iÒu nµy trë thµnh mét vÊn ®Ò hãc bóa nh− vËy lµ c¸c x· héi tù do thÕ tôc gÆp khã kh¨n thùc sù, nh− «ng gîi ý, trong viÖc ®−a ra nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc lµm giíi h¹n hµnh vi v¨n hãa, vÝ dô nh− nh÷ng bµi h¸t th«

tôc cña kÎ lu«n ghÐt phô n÷, hµnh ®éng lµm t−îng mÉu cña Madonna hay viÖc nh©n b¶n.

Sù ®ông ®é víi Håi gi¸o nhÊn m¹nh

®Õn sù tª liÖt nµy vÒ ®¹o ®øc bëi v×

chóng ta sèng, nh− Czeslaw Milosz – ng−êi ®−îc nhËn gi¶i th−ëng Nobel vµ

®· qua ®êi – th−êng nãi, trong "thêi ®¹i lÞch sö kh«ng song hµnh".

Do vËy, chóng ta chøng kiÕn c¸i nghÞch lý nµy: Ayaan Hirsi Ali, dÉn chøng ra Spinoza, ®· tho¸t khái sù chung thñy víi nhËn thøc nh©n danh v×

tù do, tõ bá bµo thai cña Håi gi¸o vµ trë thµnh mét "tÝn ®å Khai s¸ng chÝnh thèng" vµ lµ ng−êi v« thÇn. ThÕ nh−ng, nhµ triÕt häc tù do thÕ tôc næi tiÕng nhÊt cña ch©u ¢u, Jurgen Habermas, giê ®©y lËp luËn r»ng v× x· héi hËu hiÖn

®¹i kh«ng cã kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng gi¸

trÞ riªng cña nã, nªn nã chØ cã thÓ tù

"sinh në" tõ c¸c nguån t«n gi¸o. Theo

«ng, c¸c gi¸ trÞ ph−¬ng T©y – tù do, l−¬ng t©m, quyÒn con ng−êi – cã nguån

gèc trong di s¶n Do th¸i-Thiªn chóa gi¸o cña chóng ta.

Theo Habermas, "tÝnh chñ ®éng kh«ng bÞ h¹n chÕ" – thuyÕt t−¬ng ®èi hiÖn ®ang thèng trÞ - ®ông ®é víi "c¸i thùc sù tuyÖt ®èi – quyÒn cña mçi sinh linh cña t¹o hãa ®−îc t«n träng nh− mét 'h×nh ¶nh cña Chóa'".

¤ng lµm g× víi trµo l−u kÐp nµy trong lÞch sö?

Fukuyama: VÊn ®Ò c¸c x· héi hËu t«n gi¸o cña chóng ta t¹o ra nh÷ng gi¸

trÞ nh− thÕ nµo lµ mét vÊn ®Ò rÊt quan träng cho hai nhµ t− t−ëng cã uy tÝn ë

§¹i häc Chicago – Allan Bloom, t¸c gi¶

cña cuèn KhÐp l¹i T− t−ëng n−íc Mü, vµ Leo Strauss.

Strauss gäi ®©y lµ "cuéc khñng ho¶ng cña thÕ giíi hiÖn ®¹i". C©u hái lµ liÖu cã c¸ch nµo thiÕt lËp nh÷ng gi¸ trÞ th«ng qua sù vËn dông triÕt lý vµ t−

duy mµ kh«ng cÇn ph¶i h−íng sang t«n gi¸o. LËp luËn träng t©m cña «ng lµ triÕt lý chÝnh trÞ häc cæ ®iÓn – ng−êi Hy L¹p nhÊn m¹nh ®Õn "quyÒn tù nhiªn", hoÆc thÕ giíi tù nhiªn ®−îc kh¸m ph¸

b»ng t− duy con ng−êi nh− mét nguån cã nhiÒu gi¸ trÞ - ngay tõ ®Çu ®· bÞ triÕt häc hiÖn ®¹i b¸c bá.

C¸ch suy nghÜ vÒ ®iÒu nµy lµ chóng ta võa cã mét vÊn ®Ò triÕt lý s©u s¾c, võa cã vÊn ®Ò chÝnh trÞ thùc tiÔn. C¶ hai cã thÓ, nh−ng kh«ng nhÊt thiÕt, cã liªn quan ®Õn nhau.

VÊn ®Ò triÕt lý s©u s¾c ë ®©y lµ liÖu r»ng anh cã thÓ ®−a triÕt häc ph−¬ng T©y trë l¹i víi Heidegger vµ Nietzche, vµ nãi r»ng t− duy cho phÐp x¸c lËp nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc – nãi c¸ch kh¸c lµ

(5)

anh cã thÓ thÓ hiÖn ch©n lý cña mét vµi t− t−ëng.

®Ých tù do lång ghÐp anh muèn. §iÒu nµy phøc t¹p bëi v× anh muèn nh÷ng gi¸ trÞ ®ã ph¶i lµ c¸i thø tÝch cùc vµ cã ý nghÜa, nh−ng anh còng kh«ng thÓ sö dông chóng lµm c¬ së ®Ó lo¹i trõ mét vµi nhãm trong x· héi.

Cã thÓ chóng ta thµnh c«ng khi lµm viÖc nµy mµ kh«ng cÇn c¸i kh¸c. VÝ dô, nh÷ng nÒn t¶ng cho sù thµnh c«ng cña sù thö nghiÖm chÝnh trÞ Mü lµ nã t¹o ra mét tËp hîp nh÷ng gi¸ trÞ "tÝch cùc", lµm c¬ së cho b¶n s¾c d©n téc, nh−ng còng dÔ dµng tiÕp cËn ®èi víi nh÷ng ng−êi kh«ng ph¶i lµ da tr¾ng vµ Thiªn chóa gi¸o, hay theo mét c¸ch nµo ®ã lµ

"m¸u vµ ®Êt" liªn quan ®Õn nh÷ng ng−êi theo ®¹o Tin lµnh Anglo-Saxon s¸ng lËp ra ®Êt n−íc nµy.

Nh÷ng gi¸ trÞ nµy chÝnh lµ néi dung cña Kinh tÝn Mü (American Creed) – niÒm tin vµo chñ nghÜa c¸ nh©n, niÒm tin vµo lao ®éng nh− mét gi¸ trÞ, niÒm tin vµo tù do ®i l¹i vµ chñ quyÒn nh©n d©n.

"nh÷ng gi¸ trÞ Tin lµnh-Anglo", nh−ng hiÖn nay chóng ®· bÞ lo¹i bá khái nh÷ng céi nguån nµy. Anh cã thÓ tin vµo nh÷ng thø ®ã bÊt kÓ anh lµ ai hay xuÊt th©n tõ

®©u.

Lµ mét lo¹i gi¶i ph¸p thùc tiÔn cho vÊn ®Ò gi¸ trÞ tÝch cùc, ®iÒu ®ã hoµn toµn cã t¸c dông.

khã x¸c ®Þnh nh÷ng phÈm chÊt lµm b¶n s¾c. Cuèi cïng, ®©y thùc sù lµ vÒ nh÷ng phÈm chÊt tÝch cùc – lo¹i ng−êi nµo anh thÊy cã thÓ ng−ìng mé trong c©u chuyÖn chung x©y dùng lªn céng ®ång cña anh. Nh÷ng lo¹i hµnh vi nµo anh cho ®ã lµ nh©n phÈm trong v¨n hãa cña anh?

Lo¹i ®Þnh nghÜa vÒ cuéc sèng tèt ®Ñp nµy, t«i nghÜ, anh cã thÓ x¸c ®Þnh mµ kh«ng cÇn t×m ®Õn vÊn ®Ò triÕt lý s©u s¾c h¬n.

Trë l¹i ®iÒu Strauss lo l¾ng trong t−

t−ëng cña «ng lµ sù æn ®Þnh cña mét gi¶i ph¸p thùc tiÔn nh− vËy trong bèi c¶nh thiÕu v¾ng mét c¸ch thøc gi¶i quyÕt triÕt lý vÒ ph−¬ng ph¸p ®i ®Õn nh÷ng ch©n lý.

NPQ: NÕu cã thÓ, nh÷ng ®Þnh nghÜa vÒ tù do – nh÷ng lùa chän vÒ cuéc sèng tèt ®Ñp – g©y phiÒn to¸i trong mét thÕ giíi ®a nguyªn, th× t¹i sao l¹i kh«ng chuyÓn sang mét hÖ thèng kiÓu nh− thêi kú Trung cæ khi nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c nhau ®−îc ¸p dông ë nh÷ng ®Þa h¹t kh¸c nhau, mçi ®Þa h¹t cã "ch©n gi¸ trÞ (volksgeist)" riªng cña nã?

Fukuyama: §ã kh«ng ph¶i lµ mét gi¶i ph¸p. Chóng ta sèng trong nh÷ng céng ®ång d©n téc lín hßa ®ång víi thÕ giíi. Trong nh÷ng céng ®ång ®ã, anh ph¶i øng xö v¨n minh, cã sù tËn tôy vµ lµm viÖc d©n chñ. Anh kh«ng thÓ liªn hiÖp thµnh mét céng ®ång tù kû khæng lå kh«ng x¸c ®Þnh. §Æc biÖt, nã kh«ng ph¶i lµ mét gi¶i ph¸p trong mét thÕ giíi nh− cña chóng ta víi nh÷ng dßng ng−êi lu«n biÕn ®éng vµ luång th«ng tin truy nhËp kh«ng ngõng. §©y lµ ®iÒu mµ ng−êi Hµ Lan ®· thö nghiÖm trong thùc

(6)

tÕ víi nh÷ng "trô cét" cho tõng nhãm trong x· héi. Nh−ng nã cho thÊy lµ kh«ng vËn hµnh ®−îc.

Fukuyama: Ch©u ¢u ®· cã nh÷ng truyÒn thèng d©n téc s©u s¾c. Trong thÕ kû XX, nh÷ng truyÒn thèng d©n téc ®ã bÞ mÊt uy tÝn v× nh÷ng cuéc chiÕn tranh

Mét trong nh÷ng tranh luËn kú thó nhÊt næi lªn khi mét vµi ng−êi cè g¾ng t¸i lång ghÐp t− t−ëng cña di s¶n Thiªn chóa gi¸o vµo ®Ò c−¬ng HiÕn ph¸p ch©u

¢u. §iÒu ®ã ®· g©y ra rÊt nhiÒu tranh c·i. Sù tham chiÕu Thiªn chóa gi¸o ch−a bao giê ®−îc ®Ò cËp trong ®ã vµ tÊt nhiªn sau ®ã ng−êi d©n Ph¸p vµ Hµ Lan

®Òu b¸c bá dù th¶o nµy v× hä nghÜ ®iÒu

trÞ - lèi sèng ®éc ®¸o cña mét d©n téc cã chung nguån gèc – giê ®©y phæ qu¸t trªn thÕ giíi hËu hiÖn ®¹i cã hßa ®ång víi tÊt c¶ c¸c nÒn v¨n hãa lai t¹o kh«ng?

Kinh tÝn Mü thùc sù lµ mét "gi¸ trÞ"

kh«ng cã mét "céng ®ång".

trÞ" lµ mét thø c¶m nhËn cæ ®iÓn vµ v«

thøc vÒ céng ®ång. B¶n s¾c cña ng−êi

§øc kh«ng thùc sù tån t¹i cho ®Õn tËn thÕ kû thø XIX. §iÒu «ng kh«ng ghi nhËn lµ tÊt c¶ nh÷ng phÈm chÊt nµy ®·

®−îc t¹o dùng tõ trong x· héi ë gãc ®é nµo ®ã vµ ®−îc pha trén thµnh mét thø men bia §øc.

héi mµ mét x· héi mong muèn cã. Nh−

anh nãi, Kinh tÝn Mü kh«ng bao hµm mét "céng ®ång" theo nghÜa r»ng lèi sèng cña nã ®−îc chia sÎ bëi nhiÒu chñng téc vµ nÒn v¨n hãa.