Nguyeân nhaân töû vong ôû CHILILAB giai ñoaïn 2008-2010 qua phöông phaùp phoûng vaán
ngöôøi ñaïi dieän
Buøi Thò Tuù Quyeân (*), Nguyeãn Thò Trang Nhung (*), Phaïm Vieät Cöôøng (*)
Ñaây laø moät nghieân cöùu caét ngang vôùi muïc tieâu: 1) Xaùc ñònh nguyeân nhaân töû vong ñaëc tröng theo giôùi tính, nhoùm tuoåi ôû CHILILAB giai ñoaïn 2008-2010; 2) Xaùc ñònh tính ñoàng nhaát veà nguyeân nhaân töû vong giöõa thoâng tin DSS vaø keát quaû cuûa VA. Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ söû duïng phöông phaùp chaån ñoaùn nguyeân nhaân töû vong qua phoûng vaán ngöôøi ñaïi dieän (VA) cuûa 896 ñoái töôïng töû vong taïi 7 xaõ/ thò traán cuûa ñòa baøn Chililab trong khoaûng thôøi gian 2008-2010. Ñieàu tra vieân CHILILAB tieáp caän hoä gia ñình coù ngöôøi töû vong, phoûng vaán ngöôøi ñaïi dieän caùc thoâng tin veà tröôøng hôïp töû vong döïa treân phieáu VA. Hai baùc syõ laâm saøng ñaõ döïa treân nhöõng thoâng tin ñöôïc ghi nhaän qua phieáu phoûng vaán ngöôøi ñaïi dieän ñeå chaån ñoaùn nguyeân nhaân töû vong (NNTV) cuûa ñoái töôïng. Keát quaû nghieân cöùu cho thaáy NNTV haøng ñaàu ôû CHILILAB laø caùc beänh khoâng laây nhieãm (NCD) vaø tai naïn giao thoâng. NNTV ôû caùc nhoùm tuoåi cuõng coù söï khaùc bieät. Nhìn chung nam töû vong nhieàu hôn nöõ vaø NNTV haøng ñaàu ôû nam vaø nöõ cuõng khaùc nhau. Keát quaû chaån ñoaùn NNTV giöõa hai baùc syõ laâm saøng coù söï ñoàng nhaát töông ñoái cao ñaëc bieät vôùi töû vong do tai naïn thöông tích (TNTT) vaø ung thö. Ngöôïc laïi giöõa keát quaû chaån ñoaùn töø nghieân cöùu naøy vaø ghi nhaän NNTV töø DSS laïi coù söï ñoàng nhaát thaáp. Khuyeán nghò: Caàn trieån khai caùc chöông trình can thieäp veà phoøng choáng caùc beänh NCD, caàn tieán haønh caùc nghieân cöùu veà TNTT nhaèm xaây döïng ñöôïc caùc chöông trình can thieäp phuø hôïp. Ñöa theâm phaân loaïi NNTV vaøo phieáu DSS vaø caân nhaéc söû duïng 1 baùc syõ chaån ñoaùn vôùi caùc phieáu töû vong do TNTT vaø ung thö.
Töø khoùa: nguyeân nhaân töû vong, CHILILAB, phoûng vaán ngöôøi ñaïi dieän, kappa, Vieät Nam.
Cause of death in CHILILAB during 2008-2010 based on verbal autopsy method
Bui Thi Tu Quyen (*), Nguyen Thi Trang Nhung (*), Pham Viet Cuong (*)
This is a cross-sectional study by interviewing representatives of 896 deaths during 2008-2010 in 7 villages of CHILILAB with the following objectives: 1) To identify the specific cause of death by sex, age group in CHILILAB during 2008-2010; and 2) To compare results from this study with causes of death in database of DSS-CHILILAB. Researchers applied the Verbal autopsy (VA) to determine causes of death in CHILILAB. Two clinicians diagnosed the causes of death based on information of VA questionnaires. The causes of death were coded by ICD10. Results: the leading causes of death in CHILILAB were non-communicable diseases (cancer, stroke, etc.) and road traffic injury. The causes of death in different age groups were different. Mortality of male was higher than that of
female and the leading causes of death in men and women were also different. Diagnostic consistency between two clinicians was relatively high, especially with deaths from injury and cancer. However, differences were found between diagnoses on causes of death from VA compared with those in database of DSS. Recommendation: It is necessary to implement NCD prevention programs in CHILILAB and conduct researches on injury in order to develop appropriate injury prevention programs. More categories about causes of death should be added in DSS questionnaire and employment of only one doctor to diagnose deaths from injury and cancer should be considered for the purpose of saving resources.
Keywords: Verbal autopsy, causes of death, CHILILAB, Viet Nam.
Taùc giaû:
(*) - Ths. Buøi Thò Tuù Quyeân - Boä moân Dòch teã - Thoáng keâ tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng.
Email: [email protected]
- Ths. Nguyeãn Thò Trang Nhung - Boä moân Dòch teã - Thoáng keâ tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng.
Email: [email protected]
- Ths. Phaïm Vieät Cöôøng - Boä moân Tin hoïc Y teá Coâng coäng - Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng.
Email: [email protected]
1. Ñaët vaán ñeà vaø muïc tieâu nghieân cöùu Nguyeân nhaân töû vong (NNTV) laø moät trong nhöõng chæ soá quan troïng ño löôøng tình traïng söùc khoeû cuûa moät coäng ñoàng, tuy nhieân vieäc xaùc ñònh NNTV vaãn coøn gaëp nhieàu khoù khaên do thieáu thoâng tin vaø thoâng tin ñöôïc ghi nhaän khoâng chính xaùc. Ñeå khaéc phuïc tình traïng naøy, Toå chöùc Y teá Theá giôùi (WHO) ñaõ khuyeán caùo caùc nöôùc söû duïng phöông phaùp Phoûng vaán töû vong thoâng qua ngöôøi ñaïi dieän (verbal autopsy) ñeå xaùc ñònh NNTV treân coäng ñoàng ôû nhöõng nôi giaáy chöùng töû khoâng chæ roõ ñöôïc NNTV.
Ñaây laø moät phöông phaùp giaùn tieáp ñeå xaùc ñònh NNTV ôû coäng ñoàng. Maãu phieáu phoûng vaán VA goàm caùc caâu hoûi nhaèm thu thaäp caùc trieäu chöùng, daáu hieäu maø ngöôøi töû vong coù trong laàn oám daãn ñeán töû vong ñeå töø ñoù caùc baùc syõ laâm saøng coù theå ñöa ra ñöôïc chaån ñoaùn veà NNTV cho tröôøng hôïp töû vong.
Phöông phaùp VA ñaõ ñöôïc chöùng minh laø coù giaù trò trong chaån ñoaùn NNTV so vôùi chuaån vaøng (Gold standard) laø nguyeân nhaân ñöôïc ghi nhaän trong hoà sô y teá [8] vôùi chæ soá Kappa töø 0,83-0,86 tuøy töøng NNTV cuï theå. Heä thoáng giaùm saùt daân soá-dòch teã hoïc (DSS) - (CHILILAB) cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng
coäng ñöôïc thieát laäp ôû 7 xaõ/ thò traán cuûa Chí Linh-Haûi Döông töø naêm 2003 (CHILILAB laø thaønh vieân cuûa Maïng löôùi caùc cô sôû thöïc ñòa quoác teá INDEPTH). Soá lieäu thu thaäp thoâng qua heä thoáng bao goàm caùc thoâng tin veà daân soá, nhaân khaåu hoïc, kinh teá… Döïa treân DSS ôû Chí Linh - Haûi Döông (CHILILAB); chuùng toâi ñaõ söû duïng phöông phaùp VA thu thaäp thoâng tin veà nguyeân nhaân töû vong vôùi caùc muïc tieâu: 1) Xaùc ñònh NNTV ñaëc tröng theo giôùi tính, nhoùm tuoåi ôû CHILILAB giai ñoaïn 2008-2010; 2) Xaùc ñònh tính ñoàng nhaát veà NNTV giöõa thoâng tin DSS vaø keát quaû cuûa VA.
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
Nghieân cöùu caét ngang vôùi phöông phaùp thu thaäp soá lieäu hoài cöùu. Nghieân cöùu ñöôïc tieán haønh taïi CHILILAB trong ba naêm 2009-2011.
Ñaây laø moät ñieàu tra coäng ñoàng vôùi ñoái töôïng cung caáp thoâng tin laø thaønh vieân hoä gia ñình coù ngöôøi töû vong. Phöông phaùp chaån ñoaùn NNTV qua phoûng vaán ngöôøi ñaïi dieän laø vieäc NCV söû duïng moät maãu phieáu (phieáu Verbal Autopsy - VA) ñeå phoûng vaán tröïc tieáp ngöôøi ñaïi dieän hoä gia ñình vôùi caùc caâu
hoûi veà trieäu chöùng, daáu hieäu beänh… cuûa ngöôøi töû vong ngay trong ñôït oám daãn ñeán töû vong. Coù 3 loaïi phieáu cho 3 nhoùm tuoåi rieâng bieät: 1) Phieáu cho treû sô sinh (0-27 ngaøy tuoåi); 2) Phieáu cho treû nhoû (28 ngaøy tuoåi ñeán döôùi 12 tuoåi) vaø 3) Phieáu cho vò thaønh nieân vaø ngöôøi lôùn (≥12 tuoåi). Caùc phieáu VA ñöôïc söû duïng ñaõ ñöôïc chuaån hoùa cuûa Toå chöùc Y teá Theá Giôùi (WHO), ñöôïc dòch vaø chænh söûa töø ngöõ, noäi dung cho phuø hôïp vôùi ñòa phöông thoâng qua thöû nghieäm boä coâng cuï treân thöïc ñòa. Ñaïi dieän hoä gia ñình traû lôøi phieáu laø ngöôøi bieát roõ nhaát veà laàn oám daãn ñeán töû vong cuûa ñoái töôïng. Maãu nghieân cöùu laø toaøn boä caùc ñoái töôïng töû vong trong ñòa baøn CHILILAB trong khoaûng thôøi gian 2008-2010. NCV laáy danh saùch maãu döïa treân neàn soá lieäu DSS cuûa CHILILAB bao goàm caùc thoâng tin cô baûn veà ñoái töôïng töû vong, ngaøy thaùng naêm töû vong, maõ hoä gia ñình…Danh saùch maãu ñöôïc cung caáp cho ñieàu tra vieân cuûa CHILILAB, ñaây laø nhöõng caùn boä coù chuyeân moân veà Y, thoâng thaïo ñòa baøn nghieân cöùu vaø coù kyõ naêng tieáp caän, phoûng vaán coäng ñoàng. Ñieàu tra vieân döïa treân khung maãu do NCV cung caáp vaø tieáp caän hoä gia ñình coù ngöôøi töû vong, choïn ngöôøi phoûng vaán ñaïi dieän phuø hôïp (ngöôøi bieát thoâng tin veà tröôøng hôïp töû vong /chaêm soùc ngöôøi töû vong trong ñôït oám daãn ñeán TV) vaø xaùc ñònh phieáu VA (moät trong 3 phieáu) döïa treân tuoåi cuûa ngöôøi TV ñeå phoûng vaán ngöôøi ñaïi dieän veà caùc trieäu chöùng, daáu hieäu cuûa ngöôøi töû vong trong laàn oám daãn ñeán töû vong.Thoâng tin töû vong töø giaáy chöùng töø, giaáy tôø ra vieän cuõng ñöôïc chuùng toâi ghi nhaän (neáu coù), tuy nhieân haàu heát gia ñình ngöôøi töû vong khoâng coøn giöõ/ khoâng coù caùc giaáy tôø naøy. Chæ moät soá löôïng raát ít gia ñình cung caáp ñöôïc giaáy tôø ghi nhaän NNTV (18 tröôøng hôïp) nhöng nguyeân nhaân ghi nhaän laïi laø "Suy kieät", "OÁm naëng". Vì vaäy chuùng toâi ñaõ laáy thoâng tin töø VA ñeå xaùc ñònh NNTV cuûa taát caû caùc tröôøng hôïp töû vong ñöôïc nghieân cöùu.
Caùc phieáu VA thu veà ñöôïc 02 baùc syõ laâm saøng (01 BS thuoäc khoa Noäi tieâu hoùa, 01 BS thuoäc khoa Noäi hoâ haáp), coù kinh nghieäm (thôøi gian laøm laâm saøng ñeàu treân 5 naêm) cuûa beänh vieän Baïch Mai ñoïc vaø ñöa ra chaån ñoaùn NNTV ñoäc laäp. Nhö vaäy moãi phieáu VA ñöôïc ñoïc vaø chaån ñoaùn 02 laàn rieâng reõ. Keát quaû do hai BS ñöa ra ñöôïc NCV ñoái chieáu, khi coù söï khoâng thoáng nhaát giöõa hai BS chuùng toâi ñaõ toå chöùc buoåi thaûo luaän vôùi söï coù maët cuûa hai BS ñaõ ñöôïc môøi chaån ñoaùn NNTV vaø NCV ñeå cuøng xem laïi caùc trieäu chöùng/ daáu hieäu ñöôïc ghi nhaän treân phieáu VA vaø ñöa ra NNTV cuoái cuøng. Keát luaän cuoái cuøng veà NNTV laø keát luaän ñöôïc thoáng nhaát trong nhoùm.
Sau khi ñaõ coù keát quaû chaån ñoaùn NNTV cuûa caùc BS laâm saøng, nhoùm NC ñaõ söû duïng ICD10 cuûa WHO [8] ñeå maõ hoaù NNTV. Soá lieäu maõ hoùa naøy ñöôïc chia seû vôùi heä thoáng döõ lieäu cuûa maïng löôùi INDEPTH maø CHILILAB laø moät thaønh vieân. Thoâng tin veà NNTV (sau maõ hoùa) ñöôïc keát noái vôùi moät soá thoâng tin thích hôïp trong DSS (giôùi tính, kinh teá, tuoåi…) vaø xuaát sang chöông trình STATA 10.0 ñeå phaân tích theo muïc tieâu nghieân cöùu. Ñeå thuaän tieän cho ngöôøi ñoïc, trong baøi baùo naøy chuùng toâi söû duïng teân beänh/ nguyeân nhaân töû vong thay maõ ICD10.
3. Keát quaû nghieân cöùu
Trong khoaûng thôøi gian 2008-2010 ñaõ coù 902 ñoái töôïng ôû 7 xaõ/ thò traán thuoäc CHILILAB ñöôïc ghi nhaän töû vong, trong ñoù coù 896 (99,3%) tröôøng hôïp ñaõ ñöôïc NC tieáp caän qua vieäc phoûng vaán ngöôøi ñaïi dieän ñeå xaùc ñònh NNTV, nhöõng tröôøng hôïp coøn laïi khoâng tieáp caän ñöôïc do ÑTV khoâng tìm ñöôïc ngöôøi traû lôøi phoûng vaán phuø hôïp. Trong baøi baùo naøy chuùng toâi chæ phaân tích caùc ñoái töôïng hoaøn thaønh phieáu VA: soá ñoái töôïng TV trong caùc naêm 2008, 2009, 2010 laàn löôït laø 309; 287 vaø 300.
3.1. Ñaëc ñieåm chung cuûa ñoái töôïng TV Tyû leä nam giôùi trong 896 ngöôøi töû vong laø 58,6%, nöõ giôùi laø 41,4%. Tuoåi töû vong trung bình laø 64,1 (nam laø 57,7; nöõ laø 73,2 tuoåi), coù 50% caùc ñoái töôïng töû vong tröôùc tuoåi 71 vaø 50% laø töø 71 tuoåi trôû leân. Nhìn chung nôi töû vong cuûa caùc ñoái töôïng NC chuû yeáu laø ôû nhaø, ñaëc bieät laø vôùi nhoùm beänh maïn tính (beänh tim maïch maïn tính, tai bieán maïch maùu naõo, ung thö….); vôùi nhoùm nguyeân nhaân TNTT thì tyû leä töû vong ôû beänh vieän hoaëc hieän tröôøng tai naïn laïi cao hôn. Vôùi treû töû vong do sô sinh non thaùng thì chuû yeáu laø töû vong ôû beänh vieän (78,6%). Caùc keát quaû trình baøy trong baøi baùo döïa treân phaân tích VA.
3.2. Nguyeân nhaân töû vong theo naêm
NNTV haøng ñaàu ôû CHILILAB laø TBMMN chieám ñeán 24,6%, tieáp theo laø ung thö 23%, tai naïn giao thoâng (TNGT) chieám 8%. Coù theå thaáy trong 10 NN TV haøng ñaàu ôû CHILILAB thì chuû yeáu laø do caùc beänh khoâng laây nhieãm vaø chaán thöông (Baûng 1).
Nhìn chung xu höôùng NNTV cuûa 3 naêm laø khoâng thay ñoåi.
3.3.Nguyeân nhaân töû vong ñaëc tröng cho nhoùm tuoåi
3.3.1.Nguyeân nhaân töû vong ôû treû em döôùi 15 tuoåi
ÔÛ nhoùm döôùi 1 tuoåi, chuû yeáu TV laø do sô sinh non thaùng vôùi tyû suaát laø 510,6/100.000 treû-naêm.
Nhoùm tuoåi 1-4, tyû suaát TV cao nhaát laø chaán thöông (CT) khoâng chuû ñònh (ngaõ, ñuoái nöôùc…) vôùi 29,1/100.000 treû-naêm; tyû suaát TV chung trong nhoùm tuoåi naøy laø 87,3/100.000 treû-naêm. TV do CT khoâng
chuû ñònh cuõng coù tyû suaát cao nhaát trong nhoùm tuoåi 5-9 (16,8/100.000 treû-naêm); tieáp ñeán laø caùc nguyeân nhaân khaùc nhö ung thö, beänh thaän/tieát nieäu. Tyû suaát TV chung ôû nhoùm tuoåi 10-14 laø 39/100.000 treû-naêm vaø hoaøn toaøn do TNTT, tyû suaát TV do CT khoâng chuû ñònh laø 31,2/100.000 treû-naêm coøn laïi laø CT coù chuû ñònh (7,8/100.000 treû- naêm).
3.3.2.Nguyeân nhaân töû vong ôû nhoùm 15 - 34 tuoåi
Hai nhoùm tuoåi 15-24 vaø 25-34 TV do TNGT coù tyû suaát cao nhaát vôùi caùc tyû suaát laàn löôït laø 72,8 vaø 54,9 /100.000 ngöôøi-naêm. ÔÛ nhoùm tuoåi 15-24, haàu heát caùc tröôøng hôïp TV ñeàu do chaán thöông, tyû suaát TV chung cuûa nhoùm tuoåi naøy laø 128,4/100.000 ngöôøi-naêm, trong ñoù TV do TNTT ñaõ laø 111,3/100.000 ngöôøi-naêm, CT khoâng chuû ñònh (tröø TNGT) laø 25,7/100.000 ngöôøi-naêm vaø do CT coù chuû ñònh laø 12,8/100.000 ngöôøi-naêm.
ÔÛ nhoùm tuoåi 25-34, nguyeân nhaân TV noåi baät sau TNGT laø do HIV/AIDS (46,4/100.000 ngöôøi- naêm); tieáp ñoù laø CT khoâng chuû ñònh (38,0/100.000 ngöôøi-naêm) vaø ung thö (29,5/100.000 ngöôøi- naêm). CT coù chuû ñònh cuõng coù tyû suaát laø 16,5/100.000 ngöôøi-naêm.
3.3.3.Nguyeân nhaân töû vong ôû nhoùm tuoåi trung nieân vaø ngöôøi cao tuoåi (≥ 35 tuoåi).
Nhoùm tuoåi 35-44 coù tyû suaát töû vong chung laø 216,3/100.000 ngöôøi-naêm; töû vong do TNGT vaø ung thö laø hai nhoùm nguyeân nhaân haøng ñaàu. Tieáp theo laø TV do TBMMN (35,3/100.000 ngöôøi-naêm). Tyû suaát töû vong do CT khoâng chuû ñònh trong nhoùm tuoåi naøy laø 26,5/100.000 ngöôøi-naêm (Baûng 4).
Vôùi nhoùm tuoåi 45-54, NNTV ñöùng haøng ñaàu laø ung thö (140,4/100.000 ngöôøi-naêm); tieáp theo laø Baûng 1. Phaân boá NNTV giai ñoaïn 2008-2010 theo giôùi tính*
Baûng 2. Tyû suaát töû vong ôû nam giôùi giai ñoaïn 2008-2010 taïi CHILILAB ñaëc tröng theo nguyeân nhaân, nhoùm tuoåi (/100.000 ngöôøi-naêm)
* Thöù töï xeáp haïng nguyeân nhaân döïa treân möùc ñoä phoå bieán cuûa NNTV tính chung 3 naêm.
* Thöù töï NNTV ñöôïc saép xeáp theo möùc ñoä phoå bieán tính chung cho moïi löùa tuoåi cuûa nam giôùi
TBMMN (59,1/100.000 ngöôøi-naêm) vaø TNGT (44,3/100.000 ngöôøi-naêm). Tyû suaát töû vong cao nhaát ôû nhoùm tuoåi 55-64 cuõng laø ung thö (354,3/100.000 ngöôøi-naêm), tyû suaát töû vong do TBMMN laø 206,7/100.000 ngöôøi-naêm, TNGT (81,2/100.000 ngöôøi-naêm). Vôùi löùa tuoåi töø 65 trôû leân, TBMMN laø NNTV haøng ñaàu (1216/100.000 ngöôøi-naêm), ñöùng thöù 2 laø ung thö (726,6/100.000 ngöôøi-naêm), tieáp theo laø giaø yeáu (667,3/100.000 ngöôøi-naêm) vaø beänh ñöôøng hoâ haáp döôùi (326,2/100.000 ngöôøi-naêm).
3.4.Nguyeân nhaân töû vong ñaëc tröng theo giôùi (Baûng 3)
3.4.1.Nguyeân nhaân töû vong ôû nam
Tyû suaát töû vong ôû nam giôùi laø 673,8/100.000 ngöôøi-naêm. NNTV haøng ñaàu ôû nam giôùi chung laø ung thö (170,7/100.000 ngöôøi-naêm), TBMMN ñöùng thöù hai vôùi tyû suaát töû vong laø 138,6/100.000 ngöôøi- naêm, ñöùng thöù ba laø TNGT (73,2/100.000 ngöôøi-naêm) vaø thöù tö laø CT khoâng chuû ñònh (46,2/100.000 ngöôøi-naêm).
3.4.2.Nguyeân nhaân töû vong ôû nöõ
Nguyeân nhaân haøng ñaàu gaây töû vong ôû nöõ giôùi laø TBMMN (133,9/100.000 ngöôøi-naêm); thöù hai laø ung thö (87,2/100.000 ngöôøi-naêm), tieáp theo laø giaø yeáu vaø beänh ñöôøng hoâ haáp döôùi (28,7/100.000 ngöôøi-naêm). Tyû suaát TV chung cuûa nöõ laø 443,4/100.000 ngöôøi-naêm.
3.4.3.Söï khaùc bieät giöõa NNTV ôû nam vaø nöõ
Coù theå thaáy NNTV ôû nam vaø nöõ laø khaùc nhau, trong 5 NNTV haøng ñaàu ôû nam giôùi coù tôùi hai nguyeân nhaân laø do TNTT ñoù laø TNGT vaø CT khoâng chuû ñònh trong khi ñoù 5 nguyeân nhaân töû vong haøng ñaàu ôû nöõ laø caùc beänh NCD. Trong töøng nhoùm tuoåi NNTV ôû nam vaø nöõ cuõng khaùc nhau.
3.5.Tính ñoàng nhaát trong chaån ñoaùn NNTV giöõa hai baùc syõ laâm saøng Chæ soá Kappa giöõa hai baùc syõ chaån ñoaùn NNTV töông ñoái cao vôùi Kappa=0,87 (95%CI: 0,81-0,93), ñaëc bieät vôùi caùc nguyeân nhaân do TNTT vaø ung thö gaàn nhö coù söï ñoàng nhaát hoaøn toaøn. Vôùi caùc tröôøng hôïp töû vong coøn laïi, möùc ñoä ñoàng nhaát giöõa hai baùc syõ phuï thuoäc vaøo thoâng tin ñöôïc ghi nhaän treân phieáu VA, thoâng tin ghi treân phieáu caøng chi tieát ôû phaàn caâu hoûi môû veà moâ taû trieäu chöùng, daáu hieäu, dieãn bieán cuûa laàn oám…thì chaån ñoaùn giöõa hai baùc syõ caøng coù söï ñoàng nhaát cao.
Baûng 3. Tyû suaát töû vong ôû nöõ giôùi giai ñoaïn 2008-2010 taïi CHILILAB ñaëc tröng theo nguyeân nhaân, nhoùm tuoåi (/100,000 ngöôøi-naêm)
* Thöù töï NNTV ñöôïc saép xeáp theo möùc ñoä phoå bieán tính chung cho moïi löùa tuoåi cuûa nöõ giôùi
Baûng 4. Tyû suaát TV chung giai ñoaïn 2008-2010 taïi CHILILAB ñaëc tröng theo nguyeân nhaân, nhoùm tuoåi (/100,000 ngöôøi-naêm)
* Thöù töï NNTV ñöôïc saép xeáp theo möùc ñoä phoå bieán tính chung cho moïi löùa tuoåi vaø giôùi tính
3.6.Tính ñoàng nhaát veà NNTV giöõa thoâng tin töø DSS vaø keát quaû VA (Baûng 5)
NNTV cuûa ñoái töôïng ñöôïc ghi nhaän trong DSS bao goàm 4 nhoùm: 1)Töû vong do beänh; 2)Töû vong do giaø yeáu; 3)Töû vong do TNTT vaø 4)Töû vong khaùc.
Chuùng toâi cuõng phaân tích nhoùm NNTV töø VA theo 4 nhoùm töông töï vaø phaân tích söï ñoàng nhaát giöõa hai thoâng tin töû vong naøy thoâng qua chæ soá Kappa vôùi töøng nhoùm töông öùng. Chæ soá Kappa giöõa hai phöông phaùp ghi nhaän thoâng tin TV chæ laø 0,3-0,8 tuøy töøng nguyeân nhaân. Vôùi nguyeân nhaân laø TNTT chæ soá Kappa=0,8 ñaït möùc ñoàng nhaát TOÁT; caùc nguyeân nhaân coøn laïi chæ ñaït möùc ñoàng nhaát YEÁU (Kappa≈4). Khi chia taùch theo nhoùm tuoåi, xu höôùng veà tính ñoàng nhaát giöõa hai phöông phaùp chaån ñoaùn cuõng töông töï nhö treân (Baûng 5)
4. Baøn luaän
Trong caùc NNTV cuûa ñoái töôïng thì NNTV do caùc loaïi ung thö vaø TNTT ñöôïc ghi nhaän töông ñoái roõ raøng thoâng qua söï mieâu taû cuûa ngöôøi nhaø chính
vì vaäy tính ñoàng nhaát giöõa keát quaû chaån ñoaùn cuûa hai baùc syõ laâm saøng cuõng raát cao (Kappa >0,9). Vôùi caùc nguyeân nhaân khaùc thì tuøy töøng beänh, caùc beänh maïn tính (thôøi gian maéc laâu) thoâng tin ñöôïc ghi nhaän toát hôn caùc beänh caáp tính. Tuy vaäy, vaãn coù moät tyû leä raát lôùn caùc ñoái töôïng lôùn tuoåi chuùng toâi khoâng xaùc ñònh ñöôïc chính xaùc NNTV cuûa ñoái töôïng maø chæ ñöa ra nguyeân nhaân "Giaø yeáu" (maõ R54 trong ICD10) [1], ñaây cuõng laø moät haïn cheá veà thoâng tin trong NC taïi CHILILAB.
Töông töï nhö xu höôùng TV chung trong nhöõng naêm qua ôû VN, tyû suaát töû vong do TNTT vaø caùc beänh NCD coù xu höôùng taêng trong khi TV do caùc beänh laây nhieãm coù xu höôùng giaûm. So vôùi caùc nghieân cöùu khaùc trong vaø ngoaøi nöôùc [2,5,7] keát quaû NC ôû CHILILAB cuõng töông töï.
Coù theå noùi, vôùi söï xuaát hieän cuûa vaéc xin vaø tieán boä cuûa ngaønh y beänh truyeàn nhieãm ñaõ ñöôïc khoáng cheá vaø raát nhieàu beänh thuoäc nhoùm naøy ñaõ ñöôïc loaïi tröø nhö baïi lieät, baïch haàu… Tuy nhieân, cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân Vieät Nam noùi chung vaø CHILILAB noùi rieâng ñang ngaøy caøng khaù leân, keøm vôùi ñoù laø söï thay ñoåi veà loái soáng … daãn ñeán caùc beänh NCD cuõng nhö TNTT ngaøy caøng taêng, töû vong do NCD vaø TNTT ngaøy caøng taêng. Keát quaû NC ôû CHILILAB khaùc so vôùi NC cuûa Ñaøo Lan Höông ôû Filabavi naêm 2003 [6] vôùi NNTV do caùc beänh laây nhieãm ñöùng haøng thöù hai chæ sau töû vong do caùc beänh veà tim maïch. Coù theå do NC ôû Filabavi ñaõ töông ñoái laâu vaø côõ maãu hôi ít (189 TV). Keát quaû NC ôû CHILILAB 2011 coù tyû suaát töû vong do chaán thöông khoâng chuû ñònh chung (caû TNGT) laø 71,8 cao hôn raát nhieàu so vôùi keát quaû cuûa taùc giaû Leâ Vuõ Anh vaø coäng söï cuõng taïi CHILILAB naêm 2004[1], töông töï nhö vaäy, tyû suaát töû vong vì ung thö trong nghieân cöùu ôû CHILILAB 2011 cuõng cao hôn nghieân cöùu naêm 2004[1]. Moät trong nhöõng lyù do chính laø theo xu höôùng töû vong chung ôû Vieät Nam trong thôøi gian qua, tyû suaát töû vong do chaán thöông ngaøy caøng taêng.
Ngoaøi ra cuõng coù theå do maãu nghieân cöùu naêm 2004 töông ñoái nhoû, chæ laø 45 ñoái töôïng töû vong. So vôùi caùc nghieân cöùu cuûa Ajuik vaø coäng söï [3] hay Abraham vaø coäng söï [5] nghieân cöùu ôû CHILILAB 2011 cuõng coù söï khaùc bieät, NNTV haøng ñaàu trong nhöõng nöôùc thuoäc khu vöïc chaâu Phi caän Sharan laø caùc beänh truyeàn nhieãm (HIV/AIDS, lao, soát reùt…), ñoù laø do ñieàu kieän soáng cuûa ngöôøi daân khu vöïc chaâu Phi coøn nhieàu khoù khaên, hoï phaûi ñoái maët vôùi ngheøo ñoùi, HIV … trong ñieàu kieän caùc dòch vuï chaêm soùc söùc khoûe coøn raát keùm.
Baûng 5. Chæ soá Kappa giöõa chaån ñoaùn theo VA vaø theo DSS
Tyû suaát töû vong ôû nhoùm 0-14 tuoåi cuõng töông töï nhö NC cuûa Ngoâ Ñöùc Anh [7], ñöùng haøng ñaàu laø do sô sinh non thaùng (nhoùm<1 tuoåi), tieáp theo laø CT khoâng chuû ñònh (ñuoái nöôùc). ÔÛ nhoùm tuoåi 15-34, noåi baät laø töû vong do TNTT, ñaëc bieät laø TNGT tuy nhieân gaùnh naëng laïi chuû yeáu ôû nhoùm nam giôùi coøn ôû nhoùm nöõ nguyeân nhaân chính laø ung thö. Coù theå thaáy ñaëc tính söï khaùc bieät veà giôùi theå hieän raát roõ qua tyû suaát töû vong ôû nhoùm tuoåi naøy, keát quaû cuõng töông töï taùc giaû Nguyeãn Thò Trang Nhung [2].
Trong maãu NC, soá nam giôùi töû vong (58,6%) nhieàu hôn nöõ giôùi (41,4%) trong khi ñoù ôû nhoùm tuoåi ³65 coù 31 nam vaø 59 nöõ töû vong do giaø yeáu, ñaây cuõng laø moät böùc tranh phaûn chieáu tuoåi soáng kyø voïng ôû nöõ giôùi cao hôn nam.
Khi phaân tích theo giôùi tính, nhöõng NNTV haøng ñaàu ôû nam vaø nöõ laø gaàn töông töï nhau, chæ khaùc ôû thöù töï xeáp haïng. Vôùi nöõ, NNTV haøng ñaàu laø TBMMN, tieáp theo laø ung thö. Keát quaû naøy töông töï NC veà Gaùnh naëng beänh taät vaø CT naêm 2008 ôû Vieät Nam[2], tuy nhieân ôû NC naêm 2008 caùc taùc giaû chia nhoû töøng loaïi ung thö (ung thö gan, ung thö phoåi…) coøn trong NC ôû CHILILAB do côõ maãu khoâng nhieàu, chuùng toâi khoâng phaân tích töøng loaïi. Vôùi nam, NNTV haøng ñaàu cuõng töông töï nhö NC veà gaùnh naëng beänh taät[2]. Tuy nhieân, chuùng toâi cuõng chæ so saùnh ñöôïc thöù töï NNTV haøng ñaàu chöù khoâng so saùnh ñöôïc veà ñoä lôùn cuûa caùc NNTV trong coäng ñoàng do baùo caùo veà Gaùnh naëng beänh taät tính NNTV theo tyû leä[3] coøn NC taïi CHILILAB tính tyû suaát töû vong ñaëc tröng theo nguyeân nhaân.
Qua tính toaùn söï ñoàng nhaát giöõa thoâng tin veà NNTV ghi nhaän qua DSS vaø qua VA chuùng toâi nhaän thaáy chæ coù töû vong do TNTT laø coù söï ñoàng nhaát cao (Kappa=0,8); 3 nguyeân nhaân coøn laïi coù söï ñoàng nhaát raát thaáp (Kappa<0,4). Coù theå thaáy TNTT laø thoâng tin töông ñoái deã ghi nhaän coøn caùc nguyeân nhaân khaùc laïi khoù xaùc ñònh hôn. Ngoaøi ra vieäc phaân nhoùm nhö DSS hieän taïi cuõng chöa thöïc söï phuø hôïp, coù moät soá nguyeân nhaân coù theå chia chi tieát hôn nöõa (TNGT) hoaëc coù NNTV maø thaønh vieân hoä gia ñình cuõng deã xaùc ñònh do ngöôøi TV coù nhöõng chaån ñoaùn töông ñoái roõ raøng cuûa cô sôû y teá nhö beänh Ung thö thì coù theå taùch rieâng phaân nhoùm naøy ra khoûi nhoùm "Beänh".
Keát quaû phaân tích NNTV ôû CHILILAB cuõng phaàn naøo boå sung thoâng tin cho NNTV ôû Vieät Nam vaø coù theâm nhöõng baèng chöùng trong xaùc ñònh caùc chöông trình can thieäp vaø hoaïch ñònh chính saùch y teá ôû ñòa phöông.
Thoâng tin veà TV ôû CHILILAB thoâng qua VA cuõng coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh do thoâng tin ghi nhaän laø hoài cöùu vaø phuï thuoäc raát nhieàu vaøo chaát löôïng thoâng tin maø ngöôøi traû lôøi ñaïi dieän cung caáp.
Caàn nhôù ñaây chæ laø moät phöông phaùp ñöôïc khuyeán caùo aùp duïng vôùi nhöõng nôi maø heä thoáng ghi nhaän TV coøn chöa toát, khoâng phaûi laø moät phöông phaùp chuaån vaøng vaø raát toán keùm. Ñieàu quan troïng laø caàn caûi thieän chaát löôïng ghi nhaän thoâng tin TV thöôøng qui thoâng qua söï keát hôïp cuûa y teá vaø caùc ban ngaønh coù lieân quan khaùc.
5. Khuyeán nghò
Caàn xaây döïng, trieån khai vaø ñaåy maïnh caùc chöông trình can thieäp phoøng choáng caùc beänh NCD nhö ung thö, taêng huyeát aùp (nguyeân nhaân ban ñaàu cuûa TBMMN)…treân ñòa baøn CHILILAB.
Caàn trieån khai caùc nghieân cöùu veà TNTT, yeáu toá nguy cô TNTT töø ñoù coù böùc tranh toång theå hôn veà TNTT treân ñòa baøn nhaèm xaây döïng ñöôïc caùc chöông trình can thieäp giaûm gaùnh naëng cuûa TV do TNTT.
Vôùi caùc phieáu TV do TNTT, ung thö thì chæ caàn môøi moät baùc syõ chaån ñoaùn NNTV do tính ñoàng nhaát trong chaån ñoaùn raát cao.
NNTV ñöôïc ghi nhaän qua thu thaäp thoâng tin thöôøng kyø cuûa CHILILAB neân chia ra cuï theå hôn.
Neân theâm hai phaân nhoùm töû vong: Töû vong do TNGT vaø töû vong do ung thö. Cuï theå NNTV seõ goàm caùc phaân loaïi sau: 1)Töû vong do TNGT; 2)Töû vong do TNTT khaùc; 3)Töû vong do Ung thö; 4)Töû vong do beänh khaùc; 5)Töû vong do giaø yeáu vaø 6)Töû vong khaùc (cuï theå).
Sau khi ñaõ theâm nhoùm NNTV ñöôïc ghi nhaän trong DSS, chæ neân laøm VA vôùi 1)Nhöõng tröôøng hôïp töû vong döôùi 15 tuoåi hoaëc 2)Töû vong töø 15 tuoåi trôû leân do caùc nguyeân nhaân Beänh khaùc, Giaø yeáu vaø Töû vong khaùc ñeå tieát kieäm nguoàn löïc.
Ngoaøi ra caàn taäp huaán theâm cho ÑTV löu yù hoûi, khai thaùc saâu hôn veà NNTV ñeå naâng cao chaát löôïng ghi nhaän NNTV qua DSS maø khoâng söû duïng VA.
Lôøi caûm ôn
Chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn Chính quyeàn vaø nhaân daân thò xaõ Chí Linh, Vaên phoøng thöïc ñòa CHILILAB cuøng ñoäi nguõ ñieàu tra vieân, giaùm saùt vieân, nhaäp lieäu vieân ñaõ tham gia, thu thaäp, cung caáp soá lieäu vaø hoã trôï chuùng toâi thöïc hieän nghieân cöùu naøy.
Taøi lieäu tham khaûo
Tieáng Vieät
1. Leâ Vuõ Anh vaø coäng sö (2007)ï, Söû duïng chæ soá DALY trong ño löôøng vaø ñaùnh giaù gaùnh naëng moät soá beänh taät taïi cô sôû thöïc nghieäm (CHILILAB) Chí Linh, Haûi Döông, 2004.
Baùo caùo keát quaû nghieân cöùu ñeà taøi caáp Boä.
2. Nguyeãn Thò Trang Nhung vaø coäng söï, Gaùnh naëng beänh taät vaø chaán thöông ôû Vieät Nam naêm 2008 (2011).
Tieáng Anh
3. Adjuik, M., et al. (2006), Cause-specific mortality rates in sub-Saharan Africa and Bangladesh. Bulletin of the World Health Organization. 84(3): p. 181-8.
4. Khademi, H., et al., Verbal autopsy: reliability and
validity estimates for causes of death in the Golestan Cohort Study in Iran. PloS one, 2010. 5(6): p. e11183.
5. Herbst, A.J., T. Mafojane, and M.L. Newell (2011), Verbal autopsy-based cause-specific mortality trends in rural KwaZulu-Natal, South Africa, 2000-2009. Population health metrics. 9: p. 47.
6. Huong, D.L., H.V. Minh, and P. Byass (2003), Applying verbal autopsy to determine cause of death in rural Vietnam. Scandinavian journal of public health.
Supplement. 62: p. 19-25.
7. Ngo, A.D., et al. 2010, Mortality patterns in Vietnam, 2006: Findings from a national verbal autopsy survey. BMC research notes. 3: p. 78.
8. World Health Organization, 1993. International classification of diseases and releted health problem 10th version. Geneva. WHO.
