Ñoâng Nam AÙ laø moät ñieåm noùng cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi, trong ñoù coù caû nhöõng beänh coù tieàm naêng gaây ñaïi dòch. Caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi gaây ra gaùnh naëng ñoái vôùi y teá coâng coäng vaø thieät haïi veà kinh teá. Hoäi chöùng hoâ haáp caáp tính naëng (SARS) ñaõ laøm toån haïi ngaønh du lòch cuûa khu vöïc moät caùch nhanh choùng. Cuùm A H5N1 ñaõ gaây ra aûnh höôûng naëng neà ñoái vôùi ngaønh coâng nghieäp chaên nuoâi gia caàm. Lyù do taïi sao Ñoâng Nam AÙ chòu nhieàu nguy cô maéc caùc beänh caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi raát phöùc taïp. Khu vöïc naøy laø nôi coù nhöõng heä thoáng naêng ñoäng, trong ñoù caùc quaù trình sinh hoïc, xaõ hoäi, sinh thaùi, vaø coâng ngheä keát giao vôùi nhau ñeå taïo ñieàu kieän cho caùc vi sinh vaät ñeå khai thaùc caùc hoác sinh thaùi môùi. Nhöõng quaù trình naøy bao goàm söï phaùt trieån vaø di chuyeån cuûa daân soá, quaù trình ñoâ thò hoùa, thay ñoåi trong saûn xuaát löông thöïc, noâng nghieäp vaø söû duïng ñaát, nöôùc vaø veä sinh moâi tröôøng, aûnh höôûng cuûa caùc heä thoáng y teá thoâng qua caùc theá heä khaùng thuoác. Ñoâng Nam AÙ laø nôi coù khoaûng 600 trieäu nhoùm daân cö khaùc nhau; nhö Singapore, nöôùc coù coù toång saûn phaåm quoác noäi (GDP) laø 37.500 ñoâ la Myõ treân ñaàu ngöôøi; vaø Laøo vôùi kinh teá noâng thoân chieám öu theá, GDP chæ laø 890 ñoâ la Myõ treân ñaàu ngöôøi. Nhöõng thaùch thöùc ñoái vôùi khu vöïc trong vieäc kieåm soaùt caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi laø raát lôùn, goàm coù töø vieäc kieåm soaùt caùc yeáu toá gaây neân söï xuaát hieän caùc oå beänh, cho ñeán vieäc xaây döïng heä thoáng giaùm saùt phuø hôïp, vaø baûo ñaûm coù cô cheá quaûn lyù nhaø nöôùc trong khu vöïc ñöôïc hoaït ñoäng coù hieäu
quaû ñeå taêng cöôøng caùc can thieäp nhaèm kieåm soaùt dòch beänh.
Giôùi thieäu
Caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi laø haäu quaû töø caùc heä thoáng phöùc taïp, naêng ñoäng maø trong ñoù quaù trình sinh hoïc, xaõ hoäi, sinh thaùi, vaø coâng ngheä ñöôïc keát giao vôùi nhau. Ñoâng Nam AÙ ñöôïc coi laø moät khu vöïc ñòa lyù chính trò ñöôïc ñaëc tröng vaø hình thaønh bôûi caùc yeáu toá moâi tröôøng, sinh thaùi vaø kinh teá. Nhöõng yeáu toá naøy seõ ñöôïc thaûo luaän chi tieát hôn trong caùc baùo caùo khaùc cuûa loaït baøi naøy. Nhö laø moät heä quaû, khu vöïc naøy phaûi chòu gaùnh naëng cuûa nhieàu loaïi beänh truyeàn nhieãm raát ña daïng coù lieân quan chaët cheõ ñeán söï phaùt trieån, voán laø gaùnh naëng ôû caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp nhaát (xem hình 1). Khu vöïc naøy ñaõ trôû thaønh taâm ñieåm chuù yù cuûa toaøn caàu veà caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi, trong ñoù moái ñe doïa cuûa caùc beänh coù nguy cô buøng phaùt thaønh ñaïi dòch ñaõ ñöôïc ñaëc bieät chuù yù. Maëc duø troïng taâm cuûa baøi baùo naøy laø caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi, nhö coù theå thaáy trong Hình 1, gaùnh naëng cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm noùi chung laø raát lôùn. Ñaëc bieät laø ñoái vôùi caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp, caùc beänh nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp vaø tieâu chaûy laø raát quan troïng. Trong baøi baùo naøy, chuùng toâi xaùc ñònh Ñoâng Nam AÙ laø möôøi nöôùc thaønh vieân cuûa Hieäp hoäi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ (ASEAN), moät khu vöïc coù aûnh höôûng ñòa lyù chính trò ngaøy caøng taêng trong boái caûnh neàn kinh teá chaâu AÙ coù vai troø lôùn ñoái vôùi kinh teá toaøn caàu. Möôøi nöôùc ASEAN
Caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ôû Ñoâng Nam AÙ:
THAÙCH THÖÙC CUÛA KHU VÖÏC TRONG KIEÅM SOAÙT BEÄNH DÒCH
Richard J Coker; Benjamin M Hunter, James W Rudge, Marco Liverani, Piya Hanvoravongchai
Ngöôøi dòch: Hoà Thò Hieàn
ñöôïc ñeà caäp trong baøi baùo laø Brunei, Campuchia, Indonesia, Laøo, Malaysia, Myanmar, Philippines, Singapore, Thaùi Lan, vaø Vieät Nam.
Coù nhieàu ñònh nghóa khaùc nhau veà caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi - chaúng haïn, caùc ñònh nghóa khaùc nhau lieân quan ñeán vieäc coù ñöa khaùng thuoác vaøo danh muïc caùc beänh truyeàn nhieãm hay khoâng [2,3].
Trong baùo caùo naøy, chuùng toâi söû duïng khaùi nieäm cuûa Toå chöùc Y teá Theá giôùi, ñoù laø caùc beänh "môùi ñöôïc coâng nhaän, môùi ñöôïc naûy sinh hay ñaõ xaûy ra tröôùc ñoù maø coù söï gia taêng tyû leä môùi maéc hay lan roäng veà qui moâ ñòa lyù, vector truyeàn beänh hay vaät chuû"[4] vaø taùc nhaân gaây beänh khaùng thuoác ñöôïc bao haøm trong ñònh nghóa naøy. Baûng döôùi ñaây toùm taét caùc beänh nhieãm truøng ñaõ thu huùt ñöôïc söï chuù yù trong nhöõng naêm gaàn ñaây.
Baûng toùm taét caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ôû Ñoâng Nam AÙ
Thoâng ñieäp chính:
- Ñoâng Nam AÙ laø moät khu vöïc ña daïng ñang traûi qua söï bieán ñoäng nhanh choùng veà maët xaõ hoäi, moâi tröôøng vaø nhaân khaåu hoïc.
- Söï xuaát hieän cuûa caùc hoác sinh thaùi môùi cho thaáy khu vöïc naøy vaãn coù nguy cô laø moät ñieåm noùng cho caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi.
- Quaûn lyù nhaø nöôùc ñoái vôùi kieåm soaùt caùc beänh truyeàn nhieãm laø moät thaùch thöùc, trong ñoù coù söï choàng cheùo veà vai troø vaø traùch nhieäm veà theå cheá.
Khu vöïc naøy cuõng coù heä thoáng chính trò phöùc taïp, gaây caûn trôû tôùi vieäc kieåm soaùt dòch do coù nhöõng caêng thaúng trong nöôùc vaø quoác teá.
Chieán löôïc tìm kieám vaø tieâu chí löïa choïn taøi lieäu
Chuùng toâi tìm kieám caùc taøi lieäu tieáng Anh ñaõ qua phaûn bieän töø cô sôû döõ lieäu PubMed vaø caùc baùo caùo chöa ñöôïc xuaát baûn ñöôïc coâng boá töø naêm 2010. Chuùng toâi taäp trung vaøo caùc yeáu toá daãn ñeán söï xuaát hieän cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm töø Hieäp hoäi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ, naêng löïc giaùm saùt, vaø vieäc quaûn lyù, ñieàu haønh cuûa caùc heä thoáng kieåm soaùt. Chuùng toâi tìm kieám caùc trang web cuûa caùc toå chöùc (ví duï, Toå chöùc Y teá Theá giôùi, Toå chöùc Noâng Löông Theá giôùi, Toå chöùc Thuù y Theá giôùi, vaø caùc cô quan taøi trôï), vaø döõ lieäu chính ñöôïc phaân tích ñöôïc laáy töø caùc nguoàn naøy ñeå cung caáp thoâng tin toång quan veà caùc vaán ñeà coát loõi lieân quan ñeán caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ôû Ñoâng Nam AÙ trong thaäp kyû qua. Soá lieäu ñaõ ñöôïc phaân tích ñeå xaùc ñònh xu höôùng ñoái vôùi caùc yeáu toá thuùc ñaåy caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi ôû khu vöïc. Caùc danh muïc nghieân cöùu hieän ñang trieån khai bôûi Nhoùm Nghieân cöùu Chính saùch veà caùc Beänh truyeàn nhieãm cuûa Tröôøng Veä sinh vaø Y hoïc Nhieät ñôùi Luaân ñoân (London School Hygiene and Tropical Medicine ñoùng taïi khu vöïc) cuõng ñaõ ñöôïc raø soaùt.
Chuùng toâi raø soaùt laïi caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi ôû Ñoâng Nam AÙ ñaõ xaûy ra trong thaäp kyû vöøa qua vaø tìm hieåu caùc ñoäng löïc dòch teã hoïc cuûa caùc beänh naøy, söï ña daïng trong naêng löïc y teá coâng coäng veà ngöôøi vaø ñoäng vaät trong khu vöïc, nhöõng tieán boä vaø nhöõng ñieåm coøn thieáu soùt trong giaùm saùt dòch beänh cuûa khu vöïc, vaø nhöõng thaùch thöùc trong quaûn lyù, ñieàu haønh gaëp phaûi ôû caáp quoác gia vaø quoác teá.
Chuùng toâi taäp trung vaøo nhöõng thaùch thöùc maø chuùng toâi coi laø thöïc söï quan troïng, cung caáp ngaén goïn caùc nghieân cöùu tröôøng hôïp ñeå minh hoïa cho moät soá nhöõng thaùch thöùc treân, vaø ñöa ra thoâng tin chi tieát veà caùc böôùc caàn thöïc hieän ñeå taêng cöôøng kieåm soaùt caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi.
Gaùnh naëng vaø söï ña daïng cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi
Trong thaäp kyû vöøa qua, caùc virus môùi, ñaëc bieät laø virus gaây ra hoäi chöùng hoâ haáp caáp naëng (SARS) vaø cuùm gia caàm tyùp A H5N1, ñaõ thu huùt söï quan taâm vaø chuù yù cuõng nhö ñaàu tö cuûa quoác teá vaøo khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Hai caên beänh naøy, maëc duø khoâng coøn nghi ngôø gì laø ñaõ gaây ra gaùnh naëng lôùn ñoái vôùi y teá coâng coäng cuõng nhö gaùnh naëng kinh teá, song laïi chæ ñaïi dieän cho moät soá ít cuûa raát nhieàu caên beänh ñaõ noåi leân vaø laø hieåm hoïa veà y teá coâng coäng trong khu vöïc nhöõng naêm qua (Baûng 1)[5-20]. Vuï dòch môùi ñaây do virus Nipah vaø kyù sinh truøng soát reùt Plasmodium falciparum khaùng atemisinin gaây neân laø moät ví duï, ñaây laø hai beänh xuaát hieän trong khu vöïc song cuõng ñaõ thu huùt ñöôïc söï quan taâm ôû caùc caáp ñoä khaùc nhau nhö caáp quoác gia, khu vöïc vaø quoác teá veà nguy cô maø caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi coù theå gaây ra, vaø ñaëc bieät laø Ñoâng Nam AÙ nhö laø taâm ñieåm buøng phaùt dòch cuûa nhöõng beänh naøy.
Ñoâng Nam AÙ laø ñieåm noùng cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ñöôïc minh hoïa roõ neùt hôn bôûi söï xuaát hieän gaàn ñaây nhöng chaéc chaén laø khoâng keùm phaàn quan troïng cuûa caùc bieán theå cuûa virus dengue vaø vi truøng gaây beänh taû, nhöõng caên beänh naøy tieáp tuïc gaây aûnh höôûng naëng neà tôùi söùc khoûe trong khu vöïc vaø toaøn caàu. Bieán theå cuûa chuûng Vibrio cholerae 01 El Tor ñaõ gaây ra ñaïi dòch (laàn thöù 7) hieän nay laàn ñaàu tieân xuaát hieän ôû Indonesia vaøo naêm 1961. Hôn nöõa, vuï dòch soát xuaát huyeát theå xuaát huyeát ñöôïc baùo caùo laàn ñaàu tieân taïi Manila, Philippines, vaø Bangkok, Thaùi Lan vaøo thaäp kyû 1950, vaø phaân chuûng virus ôû Ñoâng Nam AÙ ñaõ goùp phaàn lôùn ñoái vôùi söï laây lan cuûa soát xuaát huyeát - gaây ra vuï dòch soát xuaát huyeát ôû Chaâu Myõ laø moät ví duï[21]. Vieâm naõo Nhaät baûn, moät loaïi beänh do arbovirrus gaây ra ñaïi dòch ñoái vôùi vuøng Ñoâng Nam AÙ, vaãn ñöôïc coi laø khôûi phaùt ôû khu vöïc naøy vaø laây lan nhanh choùng sang caùc nöôùc chaâu AÙ vaø moät soá nöôùc thuoäc chaâu UÙc[22]. Nhöõng moái ñe doaï khaùc ñaùng quan taâm ñoái vôùi khu vöïc nhöng laïi ít ñöôïc chuù yù ñoù laø söï gia taêng tyû leä khaùng khaùng sinh ñoái vôùi caùc caên nguyeân ñöôøng ruoät nhö Campylobacter[23]
vaø söï gia taêng tyû leä môùi maéc cuûa caùc beänh laây qua thöùc aên do saùn ôû moät soá khu vöïc cuûa Ñoâng Nam AÙ.
Baát chaáp vai troø quan troïng cuûa Ñoâng Nam AÙ ñoái vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi, söï yeáu keùm vaø khaùc bieät giöõa caùc heä thoáng giaùm saùt trong khu vöïc ñaõ laøm cho öôùc tính veà gaùnh naëng vaø vaø vieäc so saùnh giöõa caùc quoác gia gaëp khoù khaên, thoâng tin veà söï ña Hình 1. Gaùnh naëêng caùc beänh truyeàn nhieãm ôû caùc
nöôùc Ñoâng Nam AÙ, 2004.
Nguoàn: Soá lieäu baùo caùo gaùnh naëng beänh taät toaøn caàu cuûa Toå chöùc Y teá theá giôùi caäp nhaät naêm 2004.
DALYs: Soá naêm soáng hieäu chænh theo möùc ñoä beänh taät.
STDs: Caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc.
- Gaàn ñaây ñaõ coù nhöõng ñaàu tö ñaùng keå nhaèm naâng cao naêng löïc giaùm saùt, tuy nhieân, trong raát nhieàu khu vöïc, naêng löïc naøy vaãn coøn yeáu.
- Nhöõng nghieân cöùu coù vai troø thöïc tieãn ñoái vôùi xaây döïng chính saùch vaø thöïc haønh coøn khan hieám. Nhöõng lónh vöïc nghieân cöùu caàn coù söï quan taâm laø xaây döïng heä thoáng giaùm saùt döï baùo (bao goàm caû nhöõng nguy cô tieàm aån lieân quan vôùi nhöõng thay ñoåi xaõ hoäi vaø moâi tröôøng) vaø thieát laäp öu tieân trong heä thoáng y teá coù theå aùp duïng ñöôïc nhu caàu ngaøy caøng taêng vaø caûi thieän coâng baèng, hieäu quaû vaø hieäu suaát.
daïng cuûa beänh taät chöa ñöôïc thu thaäp ñaày ñuû. Nhö ñaõ chæ ra trong baùo caùo naøy, khaû naêng lan truyeàn caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ñöôïc baùo caùo thaáp hôn so vôùi thöïc teá, ñieàu naøy cho thaáy hieåu bieát coøn keùm, daãn ñeán caûn trôû khaû naêng döï phoøng vaø öùng phoù vôùi dòch beänh. Nhöng coù leõ thaùch thöùc lôùn hôn ñoù laø xaùc ñònh ñöôïc nguy cô cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi phaùt sinh töø nhöõng aûnh höôûng trong khu vöïc, vaø vieäc xaây döïng caùc chieán löôïc giaûi quyeát vaán ñeà döï phoøng y teá coâng coäng, chính saùch ngaên chaën, vaø giaûm thieåu aûnh höôûng vôùi kinh teá xaõ hoäi.
Haäu quaû cuaû caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi ôû Ñoâng Nam AÙ vöôït xa taàm kieåm soaùt haïn cheá cuûa ngaønh y teá coâng coäng. Giaù trò thieät haïi öôùc tính cuûa SARS ñoái vôùi vuøng Ñoâng vaø Ñoâng Nam AÙ laø 18 tyû ñoâ la Myõ, töông ñöông vôùi khoaûng 2 trieäu ñoâ la Myõ chi phí cho moãi ngöôøi nhieãm beänh[24] ÔÛ khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, chi phí naøy chuû yeáu laø do söï suït giaûm ñoät ngoät cuûa ngaønh coâng nghieäp dòch vuï ñaëc bieät laø ngaønh coâng nghieäp du lòch döïa vaøo 35 trieäu du khaùch ñeán töø caùc khu vöïc khaùc[25]. Thöïc teá laø, moái quan heä giöõa haäu quaû cuûa y teá coâng coäng vaø kinh teá xaõ hoäi khoâng tuaân theo qui luaät tuyeán tính. Beänh naõo ôû boø vaø bieán theå cuûa beänh Creutzfeldt-Jakob ôû Anh laø minh chöùng cho haäu quaû naøy. Söï sôï haõi, lo laéng, vaø nhöõng thay ñoåi haønh vi vaø taùc ñoäng leân ngaønh coâng nghieäp du lòch ñaõ gaây neân haäu quaû khoù löôøng. Tröôùc thôøi ñieåm 2009, ngaân haøng theá giôùi öôùc tính chi phí toaøn caàu ñoái vôùi moät ñaïi dòch cuùm laø vaøo khoaûng 1,25 ñeán 2 tyû ñoâ la Myõ[26]. Ngaân haøng phaùt trieàn chaâu AÙ öôùc tính chi phí ñoái vôùi chaâu AÙ do suy giaûm veà nhu caàu naøy coù theå leân tôùi 283 tyû ñoâ la Myõ[27]. Theâm nöõa, chi phí cho caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi, bao goàm caû ñaïi dòch, khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc khu vöïc. Maëc duø caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi cho ñeán nay aûnh höôûng maát caân ñoái nghieâng veà phía caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp,1 vaø caùc nöôùc ngheøo nhaát chòu thieät haïi naëng neà nhaát[28], ñaïi dòch coù theå gaây aûnh höôûng xaáu tôùi caùc nöôùc coù söï gaén keát vaø thu nhaäp cao nhö Singapore[27,29].
ÔÛ Ñoâng Nam AÙ, haäu quaû kinh teá cuûa cuùm H5N1 vaãn khaùc vôùi SARS. Ngaønh coâng nghieäp du lòch cuûa khu vöïc suïp ñoå baát ngôø laø haäu quaû cuûa SARS.
Ngaønh coâng nghieäp naøy chòu aûnh höôûng bôûi H5N1 ít hôn. Ngöôïc laïi, ngaønh coâng nghieäp gia caàm phaûi chòu aûnh höôûng saâu saéc. Caùc chính saùch kieåm soaùt dòch H5N1 taïi Vieät Nam vaøo naêm 2003-2004 ñaõ daãn ñeán tieâu huûy 45 trieäu gia caàm vôùi chi phí öôùc tính vaøo khoaûng 118 trieäu ñoâ la Myõ[30]. Hôn nöõa, söï ñeàn buø khoâng thoûa ñaùng sau khi coù saéc leänh caám
baùn gia caàm nuoâi thaû ôû Vieät Nam ñaõ laøm giaûm thu nhaäp cuûa hoä gia ñình ngheøo moät caùch khoâng caân xöùng vôùi nhöõng hoä gia ñình khaù giaû hôn[26] Thaùi Lan laø nöôùc coù buoân baùn xuaát khaåu gia caàm ñoùng goùp lôùn vaøo neàn kinh teá quoác gia, song xuaát khaåu gia caàm ôû nöôùc naøy laïi bò caám[31]. Naêm 2003, xuaát khaåu thòt gia caàm trò giaù 597,6 trieäu ñoâ la Myõ. Moät naêm sau ñoù ñaõ giaûm xuoáng tôùi 92%, chæ coøn 43,5 trieäu[32]. Dòch cuùm gia caàm tieáp tuïc gaây caêng thaúng veà maët kinh teá trong khu vöïc, vôùi nhöõng ca beänh môùi xaûy ra treân gia caàm vaø chim hoang daõ ñöôïc baùo caùo trong naêm nay töø Campuchia, Vieät Nam, Laøo vaø Myanmar. (Indonesia coù dòch H5N1 ôû chim, nhöng gaàn ñaây khoâng thaáy coù baùo caùo coù oå dòch). Ñaùng ngaïc nhieân laø nguy cô taùc ñoäng veà kinh teá cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi khaùc ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, vaø caùc phaân tích veà naêng löïc vaän haønh cuûa caùc heä thoáng y teá nhaèm ñaùp öùng vôùi dòch vaãn coøn ít ñöôïc söï quan taâm nghieân cöùu.
Hoäp 1. Toùm taét toång quan cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm choïn loïc môùi noåi ôû Ñoâng Nam AÙ.
Virus Nipah
Trong nhöõng thaäp kyû qua, caên beänh nhieãm truøng chính duy nhaát ôû ngöôøi xuaát hieän ôû Ñoâng Nam AÙ ñoù laø vieâm naõo caáp nguy hieåm coù soát do virus Nipah. Xaûy ra ôû baùn ñaûo Malaysia vaø Singapore vaøo cuoái naêm 1998 vaø ñaàu naêm 1999, dòch vuøng phaùt gaây thieät maïng hôn 100 ngöôøi ôû hai nöôùc naøy (tyû leä töû vong trong soá nhieãm beänh laø khoaûng 40%)[8] tyû leä töû vong naøy gaáp ñoâi so vôùi SARS ôû Ñoâng Nam AÙ vaø chæ laø moät nöûa so vôùi soá ñaõ töû vong do cuùm A H5N1. Nhöõng ngöôøi bò nhieãm caên beänh naøy haàu heát laøm vieäc trong trang traïi nuoâi lôïn vaø saûn xuaát thòt, töø ñoù cho thaáy hình thöùc truyeàn beänh chính laø do tieáp xuùc tröïc tieáp giöõa ngöôøi vaø lôïn. Maëc duø bieän phaùp ngaên chaën vuï dòch cuoái cuøng ñaõ ñöôïc thöïc hieän baèng vieäc tieâu huûy hôn moät trieäu con lôïn, song moät loaïi virus coù lieân quan ñaõ noåi leân töø ñoù ôû ngoaøi khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, gaây ra nhieàu vuï dòch ôû Bangladesh vaø AÁn ñoä.
Hoäi chöùng hoâ haáp caáp tính naëng (SARS) Vaøo naêm 2003, söï gaén keát maïnh meõ giöõa Ñoâng Nam AÙ vôùi caùc nöôùc khaùc trong khu vöïc chaâu AÙ cuøng vôùi söï gaén lieân chaâu luïc (ba trong soá 30 saân bay ñoâng khaùch nhaát theá giôùi hieän nay thuoäc khu vöïc Ñoâng Nam AÙ - Bangkok, Jakarta vaø Singapore) ñaõ taïo ñieàu kieän cho söï laây lan cuûa
coronavirus gaây SARS trong khu vöïc vaø toaøn caàu, dòch beänh khôûi phaùt töø moät nöôùc laùng gieàng - phía Nam Trung Quoác. Du khaùch bò nhieãm beänh taïi moät khaùch saïn ôû Hoàng Koâng (nôi maø moät baùc só bò nhieãm beänh töø Trung Quoác ñang ôû) ñaõ voâ tình mang virus ñeán nhieàu nöôùc khaùc nhau trong ñoù coù Vieät Nam vaø Singapore[15]. Dòch beänh ñaõ xaûy ra taïi hai nöôùc naøy vaø caùc ca beänh ñaõ ñöôïc baùo caùo treân toaøn khu vöïc. Singapore laø nöôùc chòu thieät haïi naëng nhaát vôùi 33 ca töû vong so vôùi toång soá 11 ca töû vong cuûa caùc nöôùc coøn laïi trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Maëc duø oå dòch treân toaøn caàu ñaõ keát thuùc hoài thaùng 7 naêm 2003, moät tröôøng hôïp bò nhieãm töø phoøng thí nghieäm ñaõ ñöôïc baùo caùo taïi Singapore vaøo thaùng 9 naêm ñoù.
Cuùm H5N1
Cuøng naêm dieãn ra dòch SARS ôû Ñoâng Nam AÙ, khu vöïc naøy laïi baét ñaàu chòu nhöõng vuï dòch do moät beänh truyeàn nhieãm khaùc noåi leân, ñoù laø cuùm H5N1- dòch naøy moät laàn nöõa laïi khôûi phaùt töø Trung Quoác[16]. Maëc duø tyû leä töû vong trong gia caàm laø quaù cao (leân tôùi möùc 100%) ñaõ laø tyû leä baùo ñoäng, song soá löôïng lôùn ca beänh xuaát hieän treân ngöôøi vaø caùc ca töû vong ôû nhieàu ngöôøi bò maéc beänh (tyû leä töû vong theo tröôøng hôïp beänh treân ngöôøi chæ xaáp xæ 70%)[5] ñaõ gaây neân moái lo ngaïi lôùn hôn. Dòch beänh SARS do coronavirus ñaõ laây lan treân toaøn theá giôùi tröôùc ñoù ñaõ laøm taêng theâm noãi lo sôï raèng H5N1 virus seõ coù theå trôû thaønh moät nguoàn laây beänh treân ngöôøi vaø coù theå laây lan thaønh ñaïi dòch cuùm coù khaû naêng tieâu dieät haøng trieäu ngöôøi, chính noãi lo sôï naøy ñaõ gaây ra moät söï giaùn ñoaïn kinh teá khoâng theå tính ñöôïc, ñieàu naøy ñe doïa an ninh toaøn caàu[17]. Maëc duø lo ngaïi nhö vaäy, song treân thöïc teá, virus H5N1 chöa gaây ra ñaïi dòch cuùm, ñieàu naøy laø do virus khoâng coù khaû naêng duy trì söï laây lan töø ngöôøi sang ngöôøi (duø ñaõ coù baèng chöùng chæ ra hieän töôïng laây truyeàn töø ngöôøi sang ngöôøi)[18,19]
Maëc duø vaäy, moái lo ngaïi vaãn coøn ñoù. Virus naøy tieáp tuïc löu haønh ôû chim hoang daõ treân theá giôùi, gaây ra caùc oå dòch treân gia caàm ôû nhieàu vuøng Ñoâng Nam AÙ, trong naêm 2010, caùc ca beänh treân ngöôøi ñaõ ñöôïc baùo caùo ôû vuøng naøy ôû Campuchia, Indonesia, vaø Vieät Nam.
Soát reùt do chuûng falciparum khaùng Artemisinin
Caùc baùo caùo veà giaûm soá löôïng kyù sinh truøng soát reùt Plasmodium falciparum trong quaù trình
ñieàu trò vôùi artemisinin (trong lieäu phaùp keát hôïp vaø ñôn lieäu phaùp) chæ laø beà noåi ôû Ñoâng Nam AÙ, cuï theå laø ôû bieân giôùi Thaùi Lan vaø Campuchia töø naêm 2004[14]. Nhöõng baùo caùo naøy ñaõ gaây ra quan ngaïi trong khu vöïc vaø quoác teá, ñaëc bieät laø veà vai troø mang tính lòch söû cuûa Ñoâng Nam AÙ ñoái vôùi söï xuaát hieän vaø laây lan cuûa khaùng thuoác cuûa kyù sinh truøng ñoái vôùi chloroquine vaø sulfadoxine- pyrimethamine, vaø söï nhôø caäy vaøo chieán dòch phoøng choáng soát reùt toaøn caàu (Roll Back Malaria campaign) veà lieäu phaùp keát hôïp coù söû duïng artemisinin. Maëc duø moät chöông trình ngaên chaën soát reùt do Quyõ Bill vaø Melinda Gates taøi trôï ñang ñöôïc thöïc hieän, hieän nay vaãn phaûi chaáp nhaän laø
"phaïm vi ñòa lyù thöïc teá cuûa söï khaùng thuoác naøy vaãn chöa ñöôïc saùng toû"[20].
Caùc yeáu toá quan troïng daãn tôùi söï naûy sinh cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm
Caùc yeáu toá ñoäng löïc ôû Ñoâng Nam AÙ
Ñoâng Nam AÙ laø ñieåm noùng ñoái vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi - ñaëc bieät laø caùc beänh laây truyeàn giöõa ngöôøi vaø ñoäng vaät vaø beänh laây truyeàn qua vector - ñaây laø haäu quaû cuûa raát nhieàu yeáu toá trong ñoù phaûi keå ñeán laø söï gia taêng daân soá, di chuyeån, ñoâ thò hoùa vaø thay ñoåi moâi tröôøng nhö taêng maät ñoä vaät nuoâi vaø noâng nghieäp, phaù röøng, vaø bieán ñoåi khí haäu. Raát nhieàu trong soá ñoù, neáu khoâng noùi laø khoâng phaûi laø taát caû, vaø maëc duø xaûy ra ôû caùc khu vöïc khaùc treân theá giôùi, coù theå aûnh höôûng ñeán khaû naêng xuaát hieän beänh vaø coù taùc ñoäng ñaëc bieät quan troïng tôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ôû Ñoâng Nam AÙ (phuï luïc treân web, trang 1)[2,3,33]. Treân thöïc teá, caùc yeáu toá naøy keát hôïp vôùi nhau ôû khu vöïc Ñoâng vaø Ñoâng Nam chaâu AÙ daãn ñeán taêng nguy cô cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi coù theå ñöôïc xem xeùt döôùi ba caáp ñoä: (1) laø moät khu vöïc chöùa caùc maàm beänh khaùc nhau, vaø vì vaäy laø nguoàn chính ñoái vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi; vaø (2) laø moät khu vöïc trong ñoù söï ñoâng ñuùc, khoaûng caùch gaàn, vaø söï di chuyeån cuûa con ngöôøi vaø ñoäng vaät ñaõ taïo ñieàu kieän raát thuaän lôïi cho söï laây truyeàn giöõa caùc loaøi, giöõa con ngöôøi vaø caùc khu vöïc ñòa lyù; vaø (3) laø khu vöïc coù caùc ñieàu kieän sinh thaùi daãn ñeán söï ñoät bieán nhanh choùng cuûa maàm beänh vaø söï thích nghi cuûa vaät chuû - ví duï, soát xuaát huyeát, virus cuùm vaø söï naûy sinh cuûa hieän töôïng khaùng thuoác [34-36].
Söï gia taêng daân soá vaø ñoâ thò hoùa
Söï gia taêng daân soá vaø maät ñoä daân cö laø moät yeáu toá nguy cô quan troïng cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi[2]. Daân soá ôû Ñoâng Nam AÙ, hieän nay öôùc tính laø khoaûng 580 trieäu ngöôøi, ñaõ taêng hôn 30% so vôùi naêm 1990[37]. Söï taêng maät ñoä daân cö khoâng nhöõng aûnh höôûng tröïc tieáp tôùi söï laây lan cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm (ví duï thoâng qua cô cheá tieáp xuùc giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi), maø coøn laøm taêng nhieàu ñoäng löïc sinh thaùi khaùc nhau nhö thay ñoåi söû duïng ñaát, noâng nghieäp vaø gia taêng soá löôïng vaät nuoâi[38].
Ngoaøi vieäc taêng daân soá nhanh choùng, Ñoâng Nam AÙ caøng ngaøy caøng ñoâ thò hoùa, noåi baät nhaát laø ôû caùc nöôùc thu nhaäp thaáp. Khoaûng 48% ngöôøi daân trong khu vöïc sinh soáng taïi khu vöïc ñoâ thò, con soá naøy seõ leân tôùi treân 70% vaøo naêm 2050 (phuï luïc treân web, trang 1)[37]. Ñoâ thò hoùa coù moái lieân quan vôùi thay ñoåi caáu truùc xaõ hoäi, taêng söï di chuyeån cuûa caùc caù nhaân, vaø thay ñoåi cuõng nhö môû roäng maïng löôùi xaõ hoäi[39]. Ñaây cuõng laø ñoäng löïc thuùc ñaåy ñoái vôùi caùc beänh do vector truyeàn - ví duï nhö soát xuaát huyeát ñaõ lieân tuïc taùi phaùt ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ trong suoát 50 naêm qua. Söï taùi phaùt naøy coù lieân quan vôùi söï hình thaønh cuûa caùc khu vöïc ven ñoâ (thöôøng laø khu daân ngheøo) trong ñoù vieäc laáy vaø tröõ nöôùc, do thieáu nguoàn nöôùc oån ñònh vaø heä thoáng veä sinh vaø vieäc tích tröõ caùc vaät pheá thaûi nhö caùc loáp oâ toâ ñaõ qua söû duïng, ñaõ taïo ñieàu kieän vaø choã cho muoãi Aedes aegypti sinh saûn[21].
Tyû leä sinh cao nhaát ôû caùc nöôùc ngheøo nhaát trong khu vöïc naøy ñaõ gaây aûnh höôûng xaáu ñoái vôùi söï laây lan beänh truyeàn nhieãm. May maén laø söï dòch chuyeån nhaân khaåu hoïc theo höôùng giaûm tyû leä sinh vaø tyû leä töû vong ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ coù theå laøm giaûm söï laây truyeàn ñoái vôùi moät soá beänh vaø ñaõ coù baèng chöùng veà taùc ñoäng naøy treân beänh soát xuaát huyeát ôû Thaùi Lan[40].
Di chuyeån daân cö vaø buoân baùn ñoäng vaät Moät ñaëc ñieåm cuûa khu vöïc Ñoâng Nam AÙ laø söï taêng di chuyeån cuûa daân cö trong khu vöïc, bao goàm caû di chuyeån coù vaø khoâng coù giaáy tôø cuõng nhö söï taêng di chuyeån daân cö qua bieân giôùi caùc nöôùc khaùc nhau treân theá giôùi ngaøy caøng taêng. Khu vöïc tieåu vuøng löu vöïc soâng Meâ Koâng, goàm Thaùi Lan, Campuchia, Laøo, Vieät Nam, Myanmar, Trung Quoác, ñaõ chöùng kieán söï taêng maïnh di cö qua bieân giôùi trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Söï di chuyeån naøy chuû yeáu laø do ngheøo ñoùi, ngöôøi lao ñoäng di cö töø caùc
nöôùc coù thu nhaäp thaáp nhö Laøo, Campuchia vaø Myanmar tôùi nöôùc coù thu nhaäp trung bình nhö Thaùi Lan. Öôùc tính Thaùi Lan coù 1,5 ñeán 2 trieäu ngöôøi nhaäp cö töø caùc nöôùc laùng gieàng, vaø khoaûng 150.000 ngöôøi tò naïn. Di cö treân qui moâ lôùn cuûa ngöôøi tò naïn kinh teá vaø chính trò, bao goàm di chuyeån thöôøng xuyeân cuûa ngöôøi daân boä laïc soáng treân ñoài cuøng vôùi caùc vaät nuoâi cuûa hoï hieän ñang gaây khoù khaên trong kieåm soaùt beänh laây qua ñöôøng bieân giôùi ôû khu vöïc tieåu vuøng Meâ koâng. Hôn nöõa, ngöôøi di cö khoâng coù giaáy tôø thöôøng soáng trong ñieàu kieän khoâng hôïp veä sinh vaø ñoâng ñuùc (ñaëc bieät trong caùc traïi doïc theo bieân giôùi Thaùi Lan vaø Myanmar) tieáp caän vôùi caùc dòch vuï y teá coøn haïn cheá, vaø caùc beänh truyeàn nhieãm nhö soát reùt laø nguyeân nhaân quan troïng cuûa beänh taät vaø töû vong cuûa nhoùm ngöôøi naøy[14, 41-43].
Ngoaøi söï di chuyeån cuûa con ngöôøi, buoân baùn vaät nuoâi vaø ñoäng vaät hoang daõ taêng leân cuõng laø moät ñieàu ñaùng lo ngaïi. Caùc trung taâm thöông maïi, laø nôi vaãn ñöôïc coi laø moâi tröôøng maø con ngöôøi vaø nhieàu sinh vaät khaùc nhau tieáp xuùc tröôùc khi ñöôïc vaän chuyeån ñeán thò tröôøng khaùc, ñem ñi baùn taïi ñòa phöông hay thaäm chí laø ñöôïc thaû töï do vaø ñöa veà soáng trong moâi tröôøng thieân nhieân[44]. Soá lieäu veà buoân baùn ñoäng vaät hoang daõ coøn hieám, maëc duø coù öôùc tính raèng ôû khu vöïc Ñoâng vaø Ñoâng Nam AÙ, haøng chuïc trieäu ñoäng vaät hoang daõ ñaõ ñöôïc vaän chuyeån moãi naêm qua bieân giôùi cuûa khu vöïc vaø tôùi caùc nöôùc xa hôn treân theá giôùi ñeå söû duïng nhö laø thöùc aên, thuù nuoâi trong nhaø hay cho laøm thuoác daân gian[44]. Soá lieäu cho thaáy, maëc duø xuaát khaåu hôïp phaùp cuûa gia caàm giaûm ñaùng keå sau khi caùc nhaø nhaäp khaåu chính nhö UÛy ban Chaâu AÂu ñöa ra leänh haïn cheá nhaèm öùng phoù vôùi dòch cuùm H5N1, xuaát khaåu nhieàu nhieàu loaøi ñoäng vaät hoang daõ laïi vaãn gia taêng töø naêm 1998 ñeán 2007. Cuøng vôùi muïc ñích thöông maïi, söï di chuyeån töï nhieân cuûa chim di cö vaø dôi trong khu vöïc, ñeán khu vöïc vaø töø khu vöïc Ñoâng Nam AÙ gaây aûnh höôûng lôùn tôùi xuaát hieän moät soá beänh truyeàn nhieãm nhö cuùm H5N1, vieâm naõo Nhaät Baûn, vaø virus Nipah.
Nöôùc saïch vaø veä sinh
Xeùt veà ñoä bao phuû, heä thoáng nöôùc vaø veä sinh ñang ñöôïc caûi thieän ôû Ñoâng Nam AÙ. Khu vöïc naøy nhìn chung ñang treân tieán trình ñaït ñöôïc Muïc tieâu Phaùt trieån Thieân nieân kyû. Tieán trình naøy laø khaû quan neáu xeùt tôùi moái lieân quan giöõa heä thoáng nöôùc saïch vaø veä sinh vaø gaùnh naëng cuûa caùc beänh tieâu chaûy ôû caùc nöôùc thu nhaäp thaáp trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ (phuï luïc treân web, trang 2). Tuy nhieân, söï taêng
tröôûng daân soá vaø ñoâ thò hoùa ôû Ñoâng Nam AÙ cho thaáy soá ngöôøi daân ñoâ thò trong khu vöïc naøy söû duïng heä thoáng veä sinh vaø nöôùc uoáng keùm chaát löôïng thöïc chaát laø taêng leân 20 trieäu trong giai ñoaïn 1990- 2006.
Noâng nghieäp vaø thay ñoåi vieäc söû duïng ñaát Nhöõng thay ñoåi do con ngöôøi gaây ra trong söû duïng ñaát laø ñoäng löïc chính cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi vaø laøm thay ñoåi söï laây truyeàn cuûa caùc dòch beänh truyeàn nhieãm[33] Khoaûng 25% ñaát ôû Ñoâng Nam AÙ laø ñaát noâng nghieäp, vôùi toång dieän tích taêng leân hôn 8% trong giai ñoaïn 1990 vaø 2008 (phuï luïc treân web, trang 1). Hôn nöõa, treân toaøn khu vöïc, dieän tích ñaát noâng nghieäp söû duïng vaøo troàng luùa ñaõ taêng treân 30% treân toaøn khu vöïc[32]. Söï taêng dieän tích troàng luùa coù theå ñaåy maïnh söï lan truyeàn caùc beänh truyeàn qua vector nhö vieâm naõo Nhaät Baûn vôùi vai troø laø nôi vector truyeàn beänh sinh saûn vaø thu huùt loaøi thuûy caàm, laø nhöõng oå chöùa töï nhieân cuûa beänh vieâm naõo Nhaät Baûn. Söï laây truyeàn giöõa caùc loaøi chim vaø muoãi ñöôïc lan roäng hôn do truyeàn qua lôïn[21]. Caùc nöôùc nhö Campuchia, Indonesia, Laøo, vaø Myanmar ñang coù nguy cô gia taêng beänh vieâm naõo Nhaät Baûn vì söï keát hôïp cuûa troàng luùa vaø chaên nuoâi lôïn vaø söï thieáu huït caùc chöông trình vaécxin vaø giaùm saùt[45]. Ngoaøi gia taêng khaû naêng laây truyeàn vieâm naõo Nhaät baûn, söï thu huùt caùc loaøi chim khaùc nhau ñeán caùnh ñoàng luùa ñaõ coù moái lieân quan vôùi taêng nguy cô phaùt sinh oå dòch H5N1 taïi Thaùi Lan vaø Vieät Nam[46].
Naïn phaù röøng ñang tieáp tuïc dieãn ra ôû haàu heát caùc nöôùc trong khu vöïc (phuï luïc treân web, trang 1). Söï xaâm laán vaø bieán ñoäng moâi tröôøng soáng cuûa ñoäng vaät hoang daõ qua caùc quaù trình nhö naïn phaù röøng ñaõ daãn ñeán gia taêng söï töông taùc giöõa ñoäng vaät hoang daõ, con ngöôøi vaø vaät nuoâi, vaø do ñoù taêng nguy cô cho caùc taùc nhaân gaây beänh vöôït qua haøng raøo sinh hoïc giöõa caùc loaøi. ÔÛ Malaysia, caùc thay ñoåi trong söï di chuyeån vaø maät ñoä cuûa vöôøn caây aên quaû do phaù röøng, chaùy röøng vaø troàng theâm caùc vöôøn caây aên quaû, cuøng vôùi söï taêng maïnh cuûa chaên nuoâi lôïn ôû gaàn vôùi caùc vöôøn caây aên quaû, taát caû nhöõng yeáu toá naøy ñaõ ñöôïc thöøa nhaän laø taùc nhaân ñoái vôùi söï xuaát hieän cuûa virus Nipah gaây beänh truyeàn töø ñoäng vaät sang ngöôøi ôû Malaysia[8,33,47].
Chaên nuoâi
Chaên nuoâi ngaøy caøng phoå bieán treân toaøn Ñoâng Nam AÙ. Maät ñoä cuûa gia caàm taêng ít nhaát laø gaáp ñoâi
ôû haàu heát caùc nöôùc töø naêm 1990 ñeán 2008, vaø taêng hôn ba laàn ôû caùc nöôùc nhö Myanmar, Laøo vaø Brunei (phuï luïc treân web, trang 1). Taêng maät ñoä gia caàm coù lieân quan vôùi soá maéc tích luõy H5N1 ôû ngöôøi ôû caùc quoác gia trong khu vöïc (phuï luïc treân web, trang 3).
Maëc duø caùc trang traïi taïi nhaø vaø trang traïi trong laøng vaãn laø hình thöùc chaên nuoâi gia caàm chuû yeáu ôû haàu heát caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ, song ôû moät soá nöôùc nhö Thaùi Lan chaúng haïn, heä thoáng chaên nuoâi coâng nghieäp laïi chieám öu theá [30,48]. ÔÛ nhöõng nôi chaên nuoâi gia caàm döôùi hình thöùc nuoâi thaû hay vôùi qui moâ nhoû, ñaàu tö vaøo an toaøn sinh hoïc thöôøng thaáp vaø chöa toát. Nhieàu loaïi gia caàm thöôøng ñöôïc nuoâi chung vaø nguy cô laây nhieãm giöõa caùc loaøi vaät nuoâi do ñoù taêng leân. Chaên nuoâi taäp trung vôùi qui moâ lôùn taïi caùc khu thöông maïi vaø coâng nghieäp ngaøy caøng trôû neân phoå bieán. Maëc duø hình thöùc chaên nuoâi naøy coù theå giaûm nguy cô laây nhieãm giöõa caùc loaøi, nhöng laïi coù theå ñoùng vai troø laøm lan roäng beänh dòch trong gia ñoaïn noåi leân cuûa vuï dòch treân qui moâ lôùn. Hôn nöõa, laây nhieãm cheùo coù theå chæ xaûy ra trong khu vöïc buoân baùn, nôi maø yeáu toá kinh teá ñöôïc quan taâm nhieàu hôn so vôùi caùc vaán ñeà y teá coâng coäng[39].
Cuøng vôùi vôùi chaên nuoâi gia caàm, chaên nuoâi lôïn cuõng ñöôïc taêng cöôøng trong khu vöïc, vôùi maät ñoä chaên nuoâi taêng ít nhaát laø gaáp ñoâi keå töø naêm 1990 taïi caùc nöôùc Myanmar, Laøo, Vieät Nam, Indonesia, vaø Philippines (phuï luïc treân web, trang 1). Xu höôùng naøy vaãn ñöôïc coi laø moät nguyeân nhaân gaây ra söï lo ngaïi veà vai troø cuûa lôïn trong vieäc lan truyeàn caên nguyeân gaây Nipah virus, vieâm naõo Nhaät Baûn, vaø cuùm.
Khí haäu
Caùc beänh truyeàn qua vector vaø nöôùc ñeàu bò aûnh höôûng maïnh meõ bôûi khí haäu. Ví duï, söùc maïnh cuûa hieän töôïng El Nino laø moät yeáu toá döï baùo cho dòch soát xuaát huyeát ôû Thai Lan[49] vaø Vieät Nam[50].
Vector cuûa ñoäng vaät chaân ñoát coù xu höôùng phaùt trieån nhanh ôû moâi tröôøng nhieät ñoä cao, vaø söï khan hieám nöôùc khi haïn haùn xaûy ra thöôøng daãn ñeán tình traïng veä sinh keùm. Söï bieán ñoåi khí haäu coù theå coi laø ñoäng löïc cho söï lan truyeàn caùc beänh do vector truyeàn vaø beänh tieâu chaûy ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ.
Tình traïng khaùng thuoác
Ngoaøi caùc yeáu toá nhaân khaåu hoïc vaø moâi tröôøng noùi treân coù theå gaây neân söï xuaát hieän cuûa caùc beänh môùi vaø taêng tyû leä môùi maéc hieän maéc vaø môû roäng qui
moâ ñòa lyù cuûa nhöõng beänh hieän haønh, khoâng neân ñaùnh giaù thaáp taàm quan troïng cuûa heä thoáng y teá coâng coäng ñaëc bieät laø ñoái vôùi söï naûy sinh cuûa caùc chuûng khaùng thuoác môùi. Söû duïng thuoác khoâng phuø hôïp, heä thoáng y teá coâng coäng yeáu keùm[34], vaø söï saün coù cuûa caùc thuoác keùm tieâu chuaån vaø thuoác giaû treân dieän roäng laø nhöõng yeáu toá ñaëc bieät thöôøng xaûy ra ôû ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ[51].
Trong naêm thaäp kyû qua, Ñoâng Nam AÙ vaãn ñöôïc coi laø trung taâm cuûa söï tieán trieån vaø laây lan cuûa khaùng thuoác ñoái vôùi taát caû caùc theá heä thuoác ñieàu trò soát reùt chính. Trong nhöõng naêm 1950 vaø 1960, kyù sinh truøng soát reùt P. falciparum khaùng thuoác chloroquine vaø sulfadoxine-pyrimethamine ñaõ noåi leân ôû khu vöïc bieân giôùi Thaùi Lan-Campuchia. Tình traïng khaùng thuoác naøy tieáp ñoù ñaõ lan roäng ra khaép chaâu AÙ vaø chaâu Phi. Trong 10 naêm qua, söï giaûm maãn caûm vôùi artemisinin ñaõ ñöôïc ghi nhaän ôû Campuchia[52] vaø lo ngaïi cuûa coäng ñoàng quoác teá veà söï giaûm maãn caûm ñoái vôùi artemisinin coù theå lan roäng ra caùc nöôùc khaùc. Duø vaäy, thoâng tin giaùm saùt veà qui moâ cuûa soát reùt khaùng artemisinin trong khu vöïc vaãn coøn ngheøo naøn. Soá lieäu giaùm saùt beänh lao khaùng thuoác trong khu vöïc cuõng vaäy, vaãn coøn khan hieám, ñaëc bieät laø thoâng tin cuûa caùc nöôùc thu nhaäp thaáp (ví duï Laøo baùo caùo laø khoâng coù hieän töôïng ña khaùng thuoác).
Caùc heä thoáng giaùm saùt
Heä thoáng giaùm saùt laø neàn taûng cho heä thoáng kieåm soaùt beänh. Heä thoáng giaùm saùt coù theå thöïc hieän nhieàu chöùc naêng bao goàm döï baùo söï xuaát hieän cuûa caùc beänh, hoã trôï öùng phoù vôùi dòch, vaø taïo ñieàu kieän theo doõi vaø ñaùnh giaù caùc öùng phoù. Maëc duø vieäc quan saùt vaø caùc phaân tích caùc yeáu toá coù theå söû duïng cho vieäc döï baùo söï naûy sinh cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm, nhöõng giaùm saùt döï baùo nhö vaäy hieän coøn thieáu caû ñoä nhaïy vaø ñoä ñaëc hieäu. Thöïc traïng thöôøng thaáy laø döõ lieäu khoâng ñaày ñuû xaûy ra vôùi taát caû caùc heä thoáng giaùm saùt. Ví duï, ôû Laøo vaø Campuchia vaøo naêm 2009, khoâng coù moät ca vieâm naõo Nhaät baûn naøo treân ngöôøi hay beänh do xoaén truøng ñöôïc baùo caùo. Khoâng coù tröôøng hôïp maéc beänh daïi treân ngöôøi ñöôïc baùo caùo ôû Laøo, maëc duø taát caû caùc beänh naøy ñeàu ñöôïc baùo caùo ôû caùc nöôùc laùng gieàng vaø khaû naêng maéc caùc beänh naøy ôû Laøo laø cao.
Vôùi haàu heát caùc taùc nhaân gaây beänh ôû ngöôøi coù nguoàn goác töø ñoäng vaät, caùc heä thoáng giaùm saùt hieän nay laø giaùm saùt beänh treân ñoäng vaät vaø con ngöôøi.
Tuy nhieân, ôû nhöõng khu vöïc ngheøo, giaùm saùt söùc
khoûe ñoäng vaät ôû Ñoâng Nam AÙ coøn keùm phaùt trieån[53]. Söï haïn cheá chuû yeáu bao goàm vieäc thieáu caùc chính saùch nhaø nöôùc vaø khung phaùp lyù cuï theå cho heä thoáng giaùm saùt vaø kieåm soaùt caùc nguyeân nhaân gaây beänh töø ñoäng vaät, cuõng nhö thieáu nguoàn löïc, söï hôïp taùc khoâng ñaày ñuû giöõa heä thoáng y teá coâng coäng ôû ngöôøi vaø ñoäng vaät, söï phoái hôïp vaø hôïp taùc loûng leûo, cô sôû vaät chaát xeùt nghieäm coøn yeáu keùm, vaø heä thoáng baùo caùo yeáu keùm vaø thieáu lieân keát vôùi nhau[54]. Söï xuaát hieän cuûa virus SARS vaø H5N1 vaø H1N1 (2009) ñaõ mang laïi ñaàu tö vaø söï chuù yù cuûa caùc quoác gia. Ví duï ôû Laøo, cho ñeán naêm 2004 haàu nhö khoâng coù cô sôû haï taàng quoác gia nhaèm kieåm soaùt beänh truyeàn nhieãm[55].
Ñaàu tieân, Luaät veà Veä sinh, Phoøng ngöøa dòch beänh vaø Naâng cao söùc khoûe (2001) chæ nhaèm giaûi quyeát caùc beänh truyeàn nhieãm, vaø noù aùp duïng treân nguyeân taéc döï phoøng hôn laø kieåm soaùt vaø ñaùp öùng[56]. Tuy nhieân, sau dòch cuùm H5N1, caùc chính phuû thieát laäp moät soá toå chöùc môùi ñeå taêng cöôøng naêng löïc quoác gia, bao goàm UÛy ban Ñieàu phoái Quoác gia veà caùc Beänh truyeàn nhieãm, Vaên phoøng Quoác gia Kieåm soaùt Beänh truyeàn nhieãm ñang noåi vaø moät Trung taâm Dòch teã hoïc vaø Xeùt nghieäm ñaõ ñöôïc thieát laäp. Ñaây laø nhöõng ñaàu moái ôû caáp ñoä quoác gia ñoái vôùi vieäc vieäc thöïc hieän caùc qui ñònh quoác teá veà y teá[56]
Töông töï nhö vaäy, chính phuû cuûa taát caû caùc nöôùc Vieät Nam, Thaùi Lan, Indonesia, Campuchia, Malaysia, vaø Philippines ñaõ thieát laäp theå cheá môùi, taêng cöôøng naêng löïc xeùt nghieäm chaån ñoaùn, vaø caûi thieän cô cheá phoái hôïp. Maëc duø vaãn coøn thieáu soùt trong heä thoáng laäp keá hoaïch vaø giaùm saùt quoác gia, caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ ñaõ coù nhöõng tieán boä ñaùng keå trong döï phoøng vaø kieåm soaùt coù hieäu quaû caùc beänh truyeàn nhieãm[57].
Ñieåm coát yeáu laø caùc heä thoáng giaùm saùt ñoái vôùi beänh cuùm ñaõ baét ñaàu ñöôïc loàng gheùp caùc yeáu toá lieân quan ñeán söùc khoûe ñoäng vaät, ñaëc bieät laø caùc ca nhieãm coù lieân quan ñeán gia caàm[57]. Ví duï, caùc ñoäi phaûn öùng nhanh ñaõ ñöôïc huy ñoäng vaø ñaøo taïo ñeå naâng cao chaát löôïng cuûa heä thoáng giaùm saùt döïa vaøo coäng ñoàng ôû 331 quaän huyeän ôû Indonesia. ÔÛ Laøo vaø Campuchia, moät löôïng lôùn ngaân saùch taøi trôï ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå hoã trôï vieäc chuaån bò vaø öùng phoù vôùi ñaïi dòch, bao goàm xaây döïng caùc heä thoáng giaùm saùt. Khaû naêng xeùt nghieäm caùc virus cuùm ñaõ ñöôïc naâng caáp - ví duï, baèng vieäc xaây döïng caùc phoøng xeùt nghieäm coù chuaån an toaøn sinh hoïc caáp 3 ôû Indonesia vaø Campuchia ñeå xaùc ñònh trình töï gen cuûa virus[57].
Caùc toå chöùc y teá coâng coäng khu vöïc ñaõ trôû neân nhaïy caûm vôùi caùc hieåm hoïa maø caùc taùc nhaân gaây beänh töø ñoäng vaät gaây ra. Caùc nöôùc thaønh vieân ASEAN môùi ñaây ñaõ thoâng qua Cô cheá veà Söùc khoûe ñoäng vaät vaø caùc Taùc nhaân gaây beänh töø ñoäng vaät trong khu vöïc nhaèm xaây döïng moät khung thoáng nhaát ñeå ngaên chaën hieåm hoïa töø caùc beänh treân ñoäng vaät[58]. Theâm nöõa, chieán löôïc cuûa Toå chöùc Y teá Theá giôùi (TCYTTG) ñoái vôùi ngaên chaën caùc beänh môùi noåi ôû khu vöïc chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông ñaõ coi vieäc loàng gheùp giöõa vaán ñeà söùc khoûe con ngöôøi vaø ñoäng vaät laø troïng taâm - khung chieán löôïc naøy coù tham voïng laø xaây döïng cô cheá chia seû thoâng tin veà söùc khoûe con ngöôøi vaø ñoäng vaät ôû caû caáp quoác gia vaø khu vöïc, cuøng lieân keát vôùi Toå chöùc Noâng löông quoác teá vaø Toå chöùc söùc khoûe ñoäng vaät theá giôùi[59]. Söï choàng cheùo chöùc naêng cuûa moät soá toå chöùc trong khu vöïc vaø söï khaùc bieät ñaùng keå veå ñoä bao phuû ñòa lyù ñöôïc trình baøy trong phuï luïc treân web, trang 4.
Tuy nhieân, nhieàu saùng kieán ñang ñöôïc naûy sinh trong ñieàu kieän moâi tröôøng khu vöïc dieãn bieán phöùc taïp. ÔÛ caáp quoác gia, söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa y teá tö nhaân taïi nhieàu quoác gia ngaøy caøng trôû thaønh moät thaùch thöùc ñoái vôùi heä thoáng baùo caùo do khu vöïc y teá tö nhaân nhieàu khi khoâng saün loøng hoaëc khoâng theå cung caáp thoâng tin[60]. Nhöõng thaùch thöùc töông töï cuõng phaùt sinh töø heä thoáng phaân quyeàn - ví duï nhö ñang dieãn ra ôû Indonesia vaø Philippines nôi maø caùc cô quan chöùc traùch y teá cuûa ñòa phöông hoaït ñoäng keùm tích cöïc so vôùi caùc nöôùc khaùc trong vieäc baùo caùo ca beänh[61]. ÔÛ nhöõng nôi coù chöông trình giaùm saùt caùc beänh cuï theå ñöôïc quaûn lyù töø trung öông ñeán ñòa phöông, nhö ôû Campuchia chaúng haïn, heä thoáng giaùm saùt vaø caùc phoøng thí nghieäm, ñaëc bieät laø nhöõng heä thoáng ñöôïc taøi trôï thoâng qua caùc chöông trình ñaàu tö lieân quan ñeán caùc coâng vieäc chuaån bò cho ñaïi dòch cuùm hay caùc saùng kieán y teá toaøn caàu khaùc, seõ daãn ñeán söï haïn cheá veà naêng löïc cuõng nhö söï choàng cheùo cuûa caùc toå chöùc vaø söû duïng nguoàn löïc thieáu hieäu quaû[62]. Cuøng vôùi caùc saùng kieán trong khu vöïc maø chuùng toâi ñaõ moâ taû, coù nhieàu chöông trình giaùm saùt coù söï phoái hôïp taùc vôùi söï ñaàu tö töø Vaên phoøng Khu vöïc Taây Thaùi Bình Döông vaø Vaên phoøng Khu vöïc cuûa TCYTTG ôû Ñoâng Nam AÙ. Nhöõng chöông trình naøy goàm coù maïng löôùi Giaùm saùt beänh Löu vöïc soâng Mekong (moät saùng kieán xuyeân bieân giôùi, baûng 2), Trung taâm Thoâng tin Y hoïc Ñoâng Nam AÙ, ASEAN, vaø Dieãn ñaøn Kinh teá Chaâu AÙ Thaùi Bình Döông.
Trong nhöõng noã löïc nhaèm giaûi quyeát nhöõng vaán
Hoäp 2. Saùng kieán giaùm saùt beänh taïi löu vöïc soâng Meâ koâng - giaùm saùt vaø ñaùp öùng qua bieân giôùi
Saùng kieán Giaùm saùt beänh vuøng löu vöïc soâng Meâ Kong (MBDS) ñaõ ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1999 vôùi caùc giaù trò coát loõi "döïa treân tình thaàn tin caäy laãn nhau, minh baïch vaø hôïp taùc"[63]. Giaùp gianh vôùi Campuchia, Laøo, Myanmar, Thaùi Lan, vaø Vieät Nam cuõng nhö tænh Vaân Nam Trung quoác vaø vuøng töï trò daân toäc Choang ôû Quaûng Taây, maïng löôùi giaùm saùt MBDS lieân keát hai Vaên phoøng TCYTTG khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vaø Vaên phoøng Khu vöïc Taây Thaùi bình döông, nhaèm taïo ñieàu kieän hôïp taùc qua bieân giôùi trong giaùm saùt vaø kieåm soaùt beänh truyeàn nhieãm.
Moät maïng löôùi coäng taùc qua bieân giôùi laø neàn taûng cuûa döï aùn, moãi ñòa baøn giaùm saùt döïa vaø coäng ñoàng, moãi cô sôû giaùm saùt ôû moät beân cuûa bieân giôùi, coù nhieäm vuï baùo caùo caùc ca beänh truyeàn nhieãm coù trong danh muïc baùo caùo (phuï luïc treân web, trang 6).
Nhöõng cô sôû naøy ñaõ coù nhöõng thaønh coâng ñaùng keå trong vieäc vaän haønh heä thoáng MBDS - ví duï, vieäc phaùt hieän ra moät tröôøng hôïp beänh nhaân ngöôøi Laøo maéc cuùm A H5N1 ôû Thaùi Lan vaø keùo theo sau ñoù laø söï lieân keát giöõa hai nöôùc naøy. Moät ví duï khaùc laø söï lieân keát giöõa Laøo vaø Thaùi Lan trong ñieàu tra vuï dòch taû töø Thaùi Lan lan sang Laøo nhaèm xaùc ñònh nguoàn laây, taïo ñieàu kieän cho caùc bieän phaùp giaùm saùt phoái hôïp ñöôïc thöïc hieän. Qui moâ cuûa döï aùn naøy ñaõ vöôït ra khoûi hoaït ñoäng lieân keát ñieàu tra vaø giaùm saùt. Ví duï, dòch vuï y teá xuyeân bieân giôùi töø Thaùi Lan ñöôïc ñieàu ñoäng nhanh choùng ñeán hoã trôï Myanmar sau khi côn baõo Nargis xaûy ra vaøo naêm 2008. Vieäc keát thuùc dieãn taäp chuaån bò cho ñaïi dòch ôû Xieâm Rieäp, Campuchia naêm 2007 ñaõ ñöôïc coi laø moät ví duï khaùc veà söï hôïp taùc quoác teá thoâng qua saùng kieán naøy.
Vieäc kyù keát moät Baûn ghi nhôù môùi vaøo naêm 200764 ñaõ phaûn aùnh nhöõng thaønh töïu naøy, vaø moät Chöông trình haønh ñoäng MBDS môùi nhaát[63] tìm kieám hôïp taùc lieân bieân giôùi vôùi caùc hoaït ñoäng bao goàm:
- Moãi naêm, thaønh laäp hai cô sôû xuyeân bieân giôùi taïi moãi nöôùc.
- Hoïp maët thöôøng xuyeân giöõa caùc thaønh vieân vaø laõnh ñaïo taïi caùc cô sôû ñeå baøn veà tieán ñoä vaø chia seû kinh nghieäm.
- Coù ghi cheùp ñieàu tra vuï dòch vaø dieãn taäp haøng naêm taïi töøng cô sôû.
ñeà yeáu keùm cuûa heä thoáng giaùm saùt ôû Ñoâng Nam AÙ, moät soá chöông trình hôïp taùc nghieân cöùu beänh truyeàn nhieãm ñaõ ñöôïc thöïc hieän coù lieân keát vôùi caùc nöôùc phöông Taây. Moät soá hoaït ñoäng hôïp taùc ñaõ ñöôïc loàng gheùp chaët cheõ vôùi cô caáu heä thoáng y teá hieän coù - ví duï maïng löôùi cuûa vieän Pasteur hieän nay ôû Vieät Nam hieän nay ôû caáp ñoä quoác gia vaø ñang trieån khai hoaït ñoäng ôû nhieàu tænh thaønh lôùn. Vieän Pasteur cuõng coù cô sôû ôû Phnom Penh vaø hôïp taùc chaët cheõ vôùi Boä Y teá Campuchia vaø moät vieän Pasteur khaùc ñang ñöôïc xaây döïng ôû Laøo coù vaø coù hôïp taùc chính thöùc vôùi Boä Y teá Laøo. Taïi Thaùi Lan, Boä Y teá Coâng coäng cuõng ñang hôïp taùc tích cöïc vôùi caùc Trung taâm Kieåm soaùt vaø Phoøng ngöøa Dòch beänh Hoa Kyø (CDC) veà caùc beänh truyeàn nhieãm vaø beänh nhieät ñôùi, vaø quaân ñoäi Thaùi Lan vaø Hoa Kyø coù phoøng thí nghieäm chung nghieân cöùu beänh truyeàn nhieãm, Vieän nghieân cöùu Khoa hoïc Y hoïc Quaân ñoäi ñöôïc xaây döïng töø moät phoøng thí nghieäm nghieân cöùu veà beänh taû töø naêm 1958[66]. Caùc trung taâm cuûa toå chöùc Welcome Trust taïi Thaùi Lan, Vieät Nam vaø Laøo ñaõ coù moät beà daøy hoaït ñoäng, vaø Tröôøng Luaân ñoân veà Veä sinh vaø Y hoïc Nhieät ñôùi (London School of Hygiene and Tropical Medicine) ñaõ coù caùc trung taâm hôïp taùc trong khu vöïc vaø ôû Thaùi Lan. Gaàn ñaây, tröôøng hôïp raéc roái cuûa Indonesia laø moät ví duï. Tröôùc khi ñoùng cöûa vaøo naêm 2008, cô quan nghieân cöùu y hoïc cuûa Haûi quaân Myõ ôû Indonesia bò caùo buoäc veà chính trò do coù khoaûn lôïi nhuaän khoâng roõ raøng vôùi ngöôøi daân Indonesia trong suoát 30 naêm hoaït ñoäng cuûa mình[67] ñaây laø moät chuû ñeà ñaõ taïo ra tieáng vang treân toaøn theá giôùi vôùi caùc cuoäc tranh caõi vaãn coøn tieáp
tuïc xaûy ra veà chia seû caùc tö lieäu vaø lôïi nhuaän sinh hoïc töø vieäc saûn xuaát vaécxin (Hoäp 3).
- Baûo ñaûm naêng löïc veà laâm saøng, caùn boä y teá vaø thieát bò baûo hoä caù nhaân vaø naêng löïc phuø hôïp ñeå caùch ly beänh nhaân.
Thaønh coâng cuûa saùng kieán MBDS ñaõ cho thaáy tieàm naêng cho nhöõng noã löïc hôïp taùc giöõa caùc quoác gia ngheøo nhaèm thöïc hieän ñuùng Caùc ñieàu leä Quoác teá veà Y teá naêm 2005 cuûa Toå chöùc Y teá Theá giôùi.
MBDS coù theå laø moät moâ hình tieàm naêng cho vieäc thieát laäp caùc maïng löôùi töông töï ôû caùc khu vöïc khaùc treân toaøn theá giôùi vaø ñaåy maïnh söï hôïp taùc khoâng chính thöùc hieän coù trong caùc khu vöïc maø coù caùc caêng thaúng giöõa caùc quoác gia, ví duï nhö Hieäp hoäi Trung ñoâng veà giaùm saùt caùc beänh truyeàn nhieãm (goàm coù chính quyeàn Israel, Jordan vaø Palestin)[65].
Hoäp 3. Indonesia, chia seû vius, vaø tieáp caän coâng baèng vôùi vaécxin
Vaøo thaùng 2 naêm 2007, giöõa luùc lo ngaïi cuûa coäng ñoàng quoác teá ngaøy moät taêng, Boä tröôûng y teá Indonesia thoâng baùo raèng nöôùc naøy seõ khoâng chia seû maãu virus cuùm A H5N1 vôùi TCYTTG. Quyeát ñònh gaây tranh caõi naøy ñöôïc ñöa ra sau khi coù tranh chaáp veà quyeàn sôû höõu Chính phuû Indonesia vaø moät coâng ty cuûa UÙc söû duïng chuûng virus töø Indonesia ñeå saûn xuaát vaø tung ra thò tröôøng vaécxin cuùm H5N1. Indonesia ñöa ra lyù luaän raèng vuï vieäc naøy ñaõ gaây neân caùc vaán ñeà khai thaùc vaø baát bình ñaúng toaøn caàu - caùc coâng ty döôïc phaåm coù ñöôïc caùc maãu virus mieãn phí do caùc nöôùc ñang phaùt trieån cung caáp cho TCYTTG, sau ñoù ñoøi baûn quyeàn saùng cheá töø caùc saûn phaåm naøy vaø ñem baùn vôùi giaù cao, töø ñoù mang laïi lôïi ích baát caân xöùng cho caùc nöôùc coù thu nhaäp cao[68].
Vaán ñeà tranh caõi naøy ñaõ buoäc TCYTTG vaø caùc quoác gia thaønh vieân xem xeùt laïi caùch tieáp caän hieän thôøi trong giaùm saùt cuùm toaøn caàu vaø chia seû caùc vaät lieäu sinh hoïc, vaø ñeå taïo ra cô cheá môùi cho vieäc chia seû lôïi ích. Nhaèm vaøo caùc muïc ñích treân, vaøo thaùng 5 naêm 2007, Hoäi ñoàng Y teá Theá giôùi ñaõ ñöa ra moät nghò quyeát nhaèm thuùc ñaåy "chia seû lôïi nhuaän bình ñaúng, coâng baèng vaø roõ raøng töø nhöõng vieäc taïo neân thoâng tin, phöông phaùp chaån ñoaùn, thuoác, vaécxin vaø nhöõng coâng ngheä khaùc"[68], ñoàng thôøi khaúng ñònh laïi nhu caàu caàn thieát ñoái vôùi söï chia seû kòp thôøi caû thoâng tin vaø maãu beänh phaåm vôùi Maïng löôùi giaùm saùt cuùm toaøn caàu. Ngoaøi ra, cô quan naøy cuõng thieát laäp caùc cuoäc hoïp lieân chính phuû ñeå xem xeùt caùc hoaït ñoäng baûo ñaûm phaân boá coâng baèng vaø bình ñaúng vaécxin cuùm[69].
Trong naêm 2008, sau nhieàu cuoäc tranh luaän vaø ñaøm phaùn, Chính phuû Indonesia ñaõ ñoàng yù chia seû caùc trình töï gen cuûa virus cuùm H5N1 (chöù khoâng phaûi laø maãu virus) thoâng qua Saùng kieán toaøn caàu môùi veà chia seû döõ lieäu cuùm gia caàm[70]. Tuy nhieân, caùc tranh chaáp vaø caùc vaán ñeà beân trong cuûa noù vaãn chöa ñöôïc giaûi quyeát eâm thaám. Naêm 2009, Indonesia ñaõ khoâng chia seû baát kyø maãu naøo vôùi Maïng löôùi giaùm saùt cuùm toaøn caàu, bao goàm caû cuùm A H1N1 gaây ñaïi dòch. Theâm vaøo ñoù, cho ñeán nay,
Khaû naêng ñaùp öùng dòch vuï y teá
Gioáng nhö nhieàu khu vöïc ñang phaùt trieån, caùc dòch vuï thuù y ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ coøn yeáu keùm, vaø an toaøn sinh hoïc ôû caùc trang traïi chaên nuoâi coøn keùm. Maëc duø Thaùi Lan vaãn laø moät nöôùc ñieån hình trong khu vöïc ñaït ñöôïc thaønh coâng trong kieåm soaùt vuï dòch cuùm H5N1 ôû caùc loaøi chim, vaø ñaàu tö maïnh meõ vaøo an toaøn sinh hoïc, caùc heä thoáng y teá cho ñoäng vaät cuûa caùc nöôùc thu nhaäp thaáp trong khu vöïc naøy coøn keùm[72,73].
Nguoàn löïc y teá trong ñieàu trò caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi ôû ngöôøi beänh taïi caùc nöôùc thu nhaäp thaáp coøn gaëp nhieàu khoù khaên. Ví duï, chi phí bình quaân ñaàu ngöôøi ôû ba nöôùc trong khu vöïc (Laøo, Campuchia vaø Indonesia) ít hôn so vôùi chi phí öôùc tính caàn thieát cho hoaït ñoäng cuûa heä thoáng y teá ñeå ñaït ñöôïc Muïc tieâu phaùt trieån Thieân nieân kyû[57]. Thieáu traàm troïng nhaân löïc vaãn ñang dieãn ra ôû moät soá nöôùc trong khu vöïc[74]. Maät ñoä nhaân vieân y teá ôû 5 trong soá 10 nöôùc Ñoâng Nam AÙ (goàm coù Campuchia, Indonesia, Laøo, Myanmar vaø Vieät Nam) thaáp hôn so vôùi möùc qui ñònh cuûa TCYTTG. Soá löôïng giöôøng beänh treân ñaàu ngöôøi - laø chæ soá giaùn tieáp ño löôøng tính saün coù cuûa dòch vuï y teá - cuõng raát thaáp ôû Laøo, Campuchia, vaø Indonesia[75]. Vôùi naêng löïc yeáu keùm coøn toàn taïi trong heä thoáng y teá, nhieàu nöôùc Ñoâng Nam AÙ coù nguy cô khoâng öùng phoù ñöôïc vôùi hieåm hoïa ñang naûy sinh töø caùc beänh môùi noåi vaø taùi phaùt cuõng nhö söï taêng maïnh veà nhu caàu coù theå ñi keøm vôùi nhöõng dòch beänh naøy. Moät nghieân cöùu trieån khai ôû 5 quoác gia Ñoâng Nam AÙ ñaõ cho thaáy söï cheânh leäch lôùn veà nguoàn löïc khoâng nhöõng coøn toàn taïi giöõa caùc quoác gia maø coøn giöõa caùc khu vöïc khaùc nhau cuûa moät quoác gia. Ví duï nhö ôû vuøng Ñoâng baéc Thaùi Lan, söï khieám khuyeát cuûa moät soá dòch vuï y teá gaàn gioáng vôùi Laøo vaø Campuchia hôn laø khu trung taâm
cuûa Thaùi Lan. Nhieàu nghieân cöùu chuùng toâi ñang thöïc hieän cho thaáy söï khaùc bieät naøy coù theå daãn tôùi keát quaû laøm maát caân baèng veà töû vong do caùc nguyeân nhaân coù theå phoøng traùnh ñöôïc töø caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi[60,76].
Söï phoái hôïp vaø hoã trôï trong khu vöïc Nhö chuùng toâi ñaõ noùi, ñaõ coù saùng kieán quan troïng nhaèm taêng cöôøng söï kieåm soaùt cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi trong khu vöïc. ÔÛ caùc caáp ñoä khaùc nhau, trong coäng ñoàng ASEAN, Chieán löôïc Hôïp taùc Kinh teá Ayeyawady-Chao Phraya- Mekong, vaø dieãn ñaøn Hôïp taùc Kinh teá chaâu AÙ-Thaùi Bình Döông ñaõ xaùc nhaän laø coù hôïp taùc giöõa caùc quoác gia trong haønh ñoäng vôùi caùc Vaên phoøng Khu vöïc Taây Thaùi bình döông vaø Ñoâng Nam AÙ. Ngoaøi vieäc giaùm saùt, Ban thö kyù ASEAN ñaõ coù kho döï tröõ cuûa khu vöïc ñaët taïi Singapore, löu giöõ 500.000 lieàu thuoác khaùng virus ñeå phuïc vuï caùc nöôùc thaønh vieân ASEAN (Ñaây laø moät kho löu giöõ mang tính hôïp taùc trong khu vöïc maø caùc theå cheá chaâu AÂu chöa coù ñöôïc). Saùng kieán naøy boå trôï cho vieäc cung caáp moät soá löôïng 500.000 lieàu ñieàu trò ñaõ ñöôïc phaân phoái cho caùc nöôùc thaønh vieân ASEAN döïa treân qui moâ daân soá. Moät ví duï khaùc cuûa tình ñoaøn keát khu vöïc laø söï hoã trôï nhaát ñònh treân tröôøng quoác teá, ví duï nhö Thaùi Lan cuøng chung moät laäp tröôøng vôùi Indonesia trong vaán ñeà chia seû virus noùi treân.
Vieäc thöïc hieän caùc chöông trình cho caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi ôû Ñoâng Nam AÙ laø nhôø nhieàu vaøo söï hoã trôï taøi chính vaø kyõ thuaät cuûa caùc nöôùc taøi trôï, söï haûo taâm cuûa caùc caù nhaân, hoaëc cô quan phaùt trieån nhö Ngaân haøng Phaùt trieån Chaâu AÙ, Ngaân haøng Theá giôùi, Quyõ Toaøn caàu, vaø Quyõ Rockefeller.
Chaúng haïn nhö caùc kho döï tröõ thuoác choáng virus cuûa ASEAN ñöôïc chính phuû Nhaät baûn taøi trôï 30.000 ñoâ la Myõ trong khuoân khoå lôùn hôn cuûa Quyõ loàng gheùp Nhaät baûn - ASEAN. Hôn nöõa, Ban thö kyù ASEAN töø laâu ñaõ nhaän ñöôïc söï hoã trôï töø Chính phuû UÙc thoâng qua Cô quan Phaùt trieån Quoác teá UÙc; Chính phuû Myõ, Lieân minh chaâu AÂu, vaø caùc maïng löôùi giaùm saùt dòch beänh löu vöïc soâng Mekong ñaõ ñöôïc taøi trôï töø Quyõ Rockefeller. ÔÛ caáp quoác gia, nhieàu nöôùc ñaõ ñöôïc höôûng hoã trôï taøi chính lôùn lieân quan ñeán cuùm H5N1, HIV/AIDS, lao vaø soát reùt.
Caùc doøng chaûy taøi trôï lôùn töø nöôùc ngoaøi, khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, ñaõ goùp phaàn vaøo söï taêng cöôøng naêng löïc y teá coâng coäng ôû Ñoâng Nam AÙ. Nhöng coù nhöõng moái quan ngaïi laïi naûy sinh töø ñaây. Moät soá nhöõng noã löïc ban ñaàu ñeå taïo ra moät moät khung
haønh ñoäng coâng baèng hôn ñoái vôùi mua vaø phaân phoái vaécxin ñaõ chöa ñöa ra ñöôïc keát quaû khaû quan naøo. Söï baát ñoàng naûy sinh vì caùc nöôùc thu nhaäp cao laïi khoâng muoán chaáp nhaän nghóa vuï raøng buoäc veà phaùp lyù ñeå chia seû lôïi ích töø vaécxin taïo ra töø vieäc chia seû caùc maãu beänh sinh hoïc, trong khi caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp vaø trung bình, keå ñeán laø Indonesia, Thaùi lan vaø Brazil, muoán nhìn thaáy caùc traùch nhieäm raøng buoäc cuûa nhöõng nöôùc saûn xuaát vaécxin töø maãu beänh cuûa hoï[71].
quan saùt vieân ñöa ra laäp luaän cho raèng ñaàu tö nöôùc ngoaøi phaûn aûnh lôïi ích cuûa caùc nöôùc taøi trôï hay caùc khuynh höôùng chính cuûa y teá coâng coäng - maø nhöõng lôïi ích naøy khoâng nhaát thieát ñi ñoâi vôùi nhöõng öu tieân cuûa caùc nöôùc ñöôïc nhaän taøi trôï[77,78]. Ví duï, nhieàu chöông trình taäp trung vaøo caùc beänh dòch nhö cuùm H5N1, HIV AIDS, beänh lao, song nhieàu caên beänh khaùc mang laïi gaùnh naëng lôùn veà töû vong vaø beänh taät trong khu vöïc laïi bò laõng queân, ñoù laø caùc beänh kinh ñieån vaãn thaáy ôû treû em, caùc beänh ñang noåi do vector laây truyeàn vaø caùc beänh nhieãm khuaån ñöôøng hoâ haáp. Moät moái quan ngaïi khaùc ñoù laø caùc chöông trình taäp trung vaøo nhöõng beänh ñöôïc nguoàn taøi trôï lôùn thöôøng loàng gheùp vôùi heä thoáng y teá coâng coäng chung cuûa quoác gia ñoù. Nhieàu saùng kieán ôû Ñoâng Nam AÙ ñöôïc thöïc hieän ñöa ra ñöôïc caùc caûi caùch quan troïng. Ví duï, caùc öùng phoù phoái hôïp xaûy ra ôû Campuchia ñaõ caûi thieän loàng gheùp caùc chöông trình theo ngaønh doïc veà HIV, lao, vaø söùc khoûe baø meï treû em, vaø caùc chöông trình hôïp taùc ñöôïc trieån khai nhaèm ñaùp öùng vôùi dòch cuùm H5N1 ñöôïc loàng gheùp vaøo chöông trình kieåm soaùt lôùn hôn ñoái vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ôû Laøo[55].
Bao truøm leân nhieàu thaùch thöùc veà ñieàu haønh vaø quaûn lyù maø chuùng toâi ñaõ neâu ôû treân ñoù laø söï ña daïng cuûa caùc toå chöùc, theå cheá chính trò trong nöôùc cuõng nhö söï caêng thaúng giöõa caùc nöôùc vaø trong noäi boä quoác gia, vaø ñoù laø nhöõng yeáu toá coù theå caûn trôû noã löïc trong khu vöïc nhaèm döï phoøng vaø kieåm soaùt caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi. Ñoâng Nam AÙ ñaõ chöùng kieán bieán ñoäng chính trò saâu saéc trong thaäp kyû qua, trong ñoù cuoäc ñaûo chính quaân söï (ôû Thaùi Lan, caûi caùch daân chuû (ôû Indonesia) vaø söï chuyeån ñoåi vôùi nhöõng toác ñoä khaùc nhau, töø chuû nghóa Maùc xít sang neàn kinh teá thò tröôøng töï do (ôû Vieät Nam, Campuchia vaø Laøo). Caêng thaúng cuõng toàn taïi trong noäi boä quoác gia, ví duï, moät cuoäc tranh chaáp bieân giôùi keùo daøi taäp trung vaøo ngoâi ñeàn Preah Vihear naèm giöõa Thaùi Lan vaø Campuchia, baïo loaïn cuûa daân toäc thieåu soá ly khai vaãn ñang tieáp dieãn ôû mieàn nam Thaùi Lan, vuï baïo löïc môùi ñaây lieân quan ñeán caùc cuoäc baàu cöû ôû Philippines, vaø caùc cuoäc taán coâng khuûng boá nhaèm vaøo caùc khu du lòch ôû Indonesia. Caùc cheá ñoä ñoäc taøi quaân söï ñang toàn taïi taïi Myanmar laø moät moái lo ngaïi cuûa khu vöïc. Caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi coù nguy cô laøm buøng leân ngoïn löûa caêng thaúng saéc toäc. Gaàn ñaây, lôïn - ñöôïc ngöôøi daân khoâng theo ñaïo Hoài taïi Ai caäp vaø Malaysia chaên nuoâi laø chuû yeáu - ñaây laø hai nöôùc coù soá daân theo ñaïo hoài chieám öu
theá - ñaõ laø taâm ñieåm cuûa caùc moái quan ngaïi lieân quan ñeán H1N1 vaø virus Nipah. Caêng thaúng chính trò, saéc toäc, vaø toân giaùo ñeàu coù tieàm naêng taïo ra söï baát oån gaây aûnh höôûng ñeán söï xuaát hieän vaø öùng phoù vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi.
Hoäp 4. Khuyeán nghò
Chuùng ta coù theå thaáy moät xu höôùng ngaøy caøng taêng ñoái vôùi söï phoái hôïp, hôïp taùc vaø chia seû thoâng tin trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Xu höôùng naøy caàn ñöôïc taêng cöôøng bôûi caùc cam keát giaûi quyeát söï baát caân baèng veà naêng löïc heä thoáng y teá. Caùc moâ hình cuûa Lieân minh chaâu AÂu nhö thieát laäp caùc quyõ coù theå laø moät giaûi phaùp.
Chuù troïng veà dòch cuùm gia caàm type A H5N1, cuøng vôùi söï taøi trôï cho caên beänh naøy coù theå laøm cho caùc beänh ít gaëp hôn khaùc nhö laø beänh daïi hay vieâm naõo Nhaät Baûn ít ñöôïc quan taâm. Maëc duø vieäc xaây döïng naêng löïc chung ñeå öùng phoù vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi luoân ñöôïc khuyeán khích, (ví duï, thoâng qua Hoäi nghò Boä tröôûng Quoác teá veà Ñoäng vaät vaø Ñaïi dòch cuùm[79]), quaù trình naøy caàn phaûi ñöôïc xaây döïng treân cô sôû cuûa söï taøi trôï beàn vöõng vaø taäp trung coù tính chieán löôïc.
- Ñaàu tö trong khu vöïc caàn phaûi ñöôïc duy trì ñeå ñaûm baûo naêng löïc theå cheá maïnh meõ, beàn bæ, linh hoaït.
- Nghieân cöùu caàn ñöôïc thöïc hieän ñeå taêng cöôøng hieåu bieát veà caùc yeáu toá nguy cô ñoái vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi.
- Naêng löïc giaùm saùt caàn ñöôïc taêng cöôøng, ñaëc bieät laø ôû caùc nöôùc thu nhaäp thaáp, vaø caàn ñöôïc thöïc hieän kòp thôøi, phoái hôïp trong khu vöïc, vaø vaø coù thoâng baùo öu tieân kieåm soaùt ôû caáp ñoä quoác gia vaø trong khu vöïc.
- Phaân tích döï baùo caàn phaûi ñöôïc taêng cöôøng, bao goàm caû thoâng qua xaây döïng moät boä döõ lieäu quan troïng veà caùc yeáu toá lieân quan ñeán caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi, chaúng haïn nhö söï thay ñoåi trong söû duïng ñaát.
- Quaûn lyù heä thoáng giaùm saùt caùc beänh truyeàn nhieãm treân ngöôøi vaø ñoäng vaät ôû trong nöôùc vaø quoác teá caàn phaûi ñöôïc tieán haønh song song vaø traùnh choàng cheùo.
- Phaân tích naêng löïc vaän haønh lieân quan ñeán hoaït ñoäng phoøng, choáng, ngaên chaën, giaûm nheï ñeå
Taøi lieäu tham khaûo
1. WHO, Global burden of disease: 2004 update, World Health Organization, Geneva, Switzerland (2008).
2. KE Jones, NG Patel and MA Levy et al., Global trends in emerging infectious diseases, Nature 451 (2008), pp. 990- 993.
3. ME Woolhouse and S Gowtage-Sequeria, Host range and emerging and reemerging pathogens, Emerg Infect Dis 11
(2005), pp. 1842-1847.
4. WHO, Emerging zoonoses
http://www.who.int/zoonoses/emerging_zoonoses/en/
(accessed Nov 16, 2010)..
5. WHO, Cumulative number of confirmed human cases of avian influenza A/(H5N1) reported to WHO http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/country/ca ses_table_2010_08_31/en/index.html (accessed Sept 9, 2010)..
Keát luaän
Ñoâng Nam AÙ coù khoaûng 600 trieäu ngöôøi, cuõng laø nôi coù nhieàu yeáu toá laøm gia taêng söï traàm troïng cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi. Khu vöïc naøy ñöôïc coâng nhaän laø moät ñieåm noùng coù nguy cô ñoái vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm môùi, ñang noåi vaø taùi phaùt, ñaây laø haäu quaû chuû yeáu töø caùc hoác sinh thaùi do co con ngöôøi ñaõ gaây ra, aûnh höôûng tieâu cöïc ñeán moâi tröôøng soáng cuûa hoï. Toác ñoä bieán ñoäng moâi tröôøng nhö ñaõ xaûy ra trong nhieàu khu vöïc cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ ñaõ thöïc söï gaây ra taùc ñoäng lôùn vôùi söï xuaát hieän cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi. Hôn nöõa, coù nhieàu yeáu toá gaây aûnh höôûng ñeán caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi, töø bieán ñoåi khí haäu cho ñeán söï gia taêng nhu caàu treân toaøn caàu veà thöïc phaåm coù chöùa protein giaù reû töø saûn xuaát gia caàm coâng nghieäp ñaõ taïo neân nhöõng ñoäng löïc maïnh vaø phaàn nhieàu trong caùc yeáu toá naøy laø nhöõng yeáu toá raát khoù thay ñoåi. Ñoâng Nam AÙ coù theå seõ vaãn laø moät ñieåm noùng cho caùc beänh truyeàn nhieãm, bao goàm caû nhöõng beänh coù tieàm naêng gaây ñaïi dòch.
Vì theá, caùc thaùch thöùc maø khu vöïc Ñoâng Nam AÙ phaûi ñoái maët goàm coù caûi caùch, thay ñoåi caùc yeáu toá taùc nhaân, ñoäng löïc gaây ra caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi, döï baùo chính xaùc hôn ñòa ñieåm vaø caên beänh coù theå noåi leân, caûi thieän cô cheá quaûn lyù nhaø nöôùc, heä thoáng taøi chính, vaø naêng löïc vaän haønh cuûa caùc heä thoáng giaùm saùt; chaúng haïn nhö heä thoáng giaùm saùt ngöôøi vaø ñoäng vaät caàn coù söï phoái hôïp vaø gaén keát
chieán löôïc, vaø söû duïng caùc döõ lieäu kòp thôøi ñeå xaùc ñònh caùc öùng phoù phuø hôïp vaø khaû thi (Hoäp 4). Caùc heä thoáng thuù y vaø y teá coâng coäng caàn ñöôïc xaây döïng coù muïc ñích, khoâng chæ laø ñeå ñaùp öùng nhu caàu trong nöôùc, maø coøn laø ñeå ngaên chaën, giaûm thieåu söï xuaát hieän vaø laây lan caùc beänh truyeàn nhieãm. Vaø vuõ khí quan troïng nhaát maø y teá coâng coäng coù theå trang bò laø heä thoáng giaùm saùt, moät heä thoáng luoân caàn ñöôïc caûi thieän.
Trong thaäp kyû qua, voâ soá caùc saùng kieán quoác gia vaø khu vöïc ñaõ ñöôïc xaây döïng ñoái vôùi heä thoáng chaêm soùc söùc khoûe cho ngöôøi vaø ñoäng vaät nhaèm öùng phoù vôùi hieåm hoïa cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi.
Nhieàu khoaûn kinh phí ñaõ ñöôïc ñaàu tö vaøo caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi trong khu vöïc, chuû yeáu laø cho caùc beänh HIV/AIDS, lao, soát reùt, vaø gaàn ñaây laø, SARS vaø cuùm H5N1. Tuy nhieân, vieäc ñieàu phoái hoaït ñoäng, quaûn lyù nhaø nöôùc, vaø duy trì noã löïc kieåm soaùt trong khu vöïc trong boái caûnh aùp löïc kinh teá toaøn caàu vaàn coøn laø moät thaùch thöùc lôùn.
Vai troø cuûa caùc taùc giaû
Taát caû caùc taùc giaû tham gia ñoùng goùp nhö nhau ñoái vôùi vieäc ñònh höôùng, tìm taøi lieäu, phaân tích vaø soaïn thaûo baøi baùo naøy.
Maâu thuaãn lôïi ích
Chuùng toâi tuyeân boá raèng chuùng toâi khoâng coù maâu thuaãn lôïi ích naøo.
Lôøi caûm ôn
Baøi baùo naøy naèm trong loaït baøi do Toå chöùc China Medical Board, Toå chöùc Rockefeller vaø Toå chöùc Atlantic Philanthropies taøi trôï.
cung caáp thoâng tin cho ñaàu tö gaén vôùi caùc öu tieân veà kinh teá vaø y teá coâng coäng cuûa caùc quoác gia, trong khu vöïc vaø toaøn caàu.
