Muïc tieâu cuûa nghieân cöùu laø phaân tích tình hình Phaân bieät ñoái xöû lieân quan ñeán HIV/AIDS trong lónh vöïc y teá ôû Haø Noäi, Vieät Nam. Nghieân cöùu ñöôïc tieán haønh theo Ñeà cöông nhaän bieát söï phaân bieät ñoái xöû cuûa Chöông trình phoái hôïp phoøng choáng AIDS cuûa Lieân hôïp quoác(UNAIDS)(6). Chuùng toâi ñaõ phoûng vaán theo baûng hoûi baùn caáu truùc vôùi 75 ngöôøi thoâng tin chuû choát vaø 77 ngöôøi coù HIV. Keát quaû cho thaáy phaân bieät ñoái xöû lieân quan ñeán HIV/AIDS laø khaù phoå bieán. Ñaùnh giaù tính chaát phaân bieät ñoái xöû laø hôïp phaùp hoaëc tuyø tieän ñaõ ñöôïc döïa vaøo caùc vaên baûn phaùp qui ban haønh ôû Vieät Nam trong khoaûng thôøi gian 1992-2002. Nguyeân nhaân chuû yeáu laø do nhieàu ngöôøi sôï haõi bò laây nhieãm HIV/AIDS vaø gaén lieàn HIV/AIDS vôùi caùc teä naïn xaõ hoäi ma tuyù vaø maïi daâm. Truyeàn thoâng thay ñoåi haønh vi neân ñöôïc tieán haønh khaån tröông vaø tích cöïc ñeå giaûm nheï taâm lyù caù nhaân sôï haõi nhieãm HIV moät caùch thaùi quaù vaø taâm lyù xaõ hoäi coi ngöôøi nhieãm HIV laø ngöôøi coù haønh vi thieáu ñaïo ñöùc, ñaùng bò phaân bieät ñoái xöû.
The study’s objective is to analyzi HIV/AIDS-related discrimination in health sector in Ha Noi, Viet Nam. It was implemented, based on the Protocol for the Identification of discrimination against People Living with HIV; Geneva: UNAIDS. 2000(6). Using semi-structured questionnaires with 75 key informants and 77 people living with HIV/AIDS, investigators found that the discrimination was rather common. Whether the found discrimination is legitimate or arbitrary is based on legal writ- ten documents related to HIV/AIDS promulgated during the 1992-2002 period in Viet Nam. Main causes of arbitrary discrimination are that many people were afraid of being infected with HIV/AIDS and considered HIV/AIDS as social evils like prostitution and drug abuse. It is urgent now to carry out active behavior change communication in order to alleviate individual psychology of being exces- sively afraid of HIV transmission and social psychology to recognize that people living with HIV are impious and deserve discrimination.
1. Ñaët vaán ñeà
Baùo caùo "Caäp nhaät dòch AIDS, 12.2004" cuûa Chöông trình phoái hôïp phoøng choáng HIV/AIDS cuûa Lieân hôïp quoác (UNAIDS) vaø Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO)(1)cho bieát coù khoaûng 39,4 trieäu ngöôøi ñang soáng vôùi HIV vaøo cuoái naêm 2004. Rieâng naêm 2004, toaøn caàu coù theâm 4,9 trieäu ngöôøi môùi nhieãm vaø 3,1 trieäu ngöôøi cheát vì AIDS. Coøn ôû nöôùc ta, tính ñeán 31.7.2005 ñaõ coù 98.124 ngöôøi ñöôïc phaùt hieän laø nhieãm HIV, 15.984 beänh nhaân AIDS vaø 9.136 ngöôøi ñaõ cheát(2). Tính ñeán cuoái naêm 2005, öôùc tính coù khoaûng 263.470 ngöôøi coù HIV/AIDS ôû Vieät Nam vaø dòch HIV/AIDS vaãn tieáp tuïc lan roäng.
Phaân bieät ñoái xöû vôùi nhöõng ngöôøi coù HIV laø moät hieän töôïng xaõ hoäi. HIV/AIDS thöôøng ñöôïc xem nhö moät caên beänh cheát ngöôøi vaø keøm theo ñoù laø vieäc phaân bieät ñoái xöû vaø vi phaïm nhaân quyeàn. Theo baùo caùo "Chung soáng vôùi HIV/AIDS ôû AÁn Ñoä: Kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû trong xaõ hoäi", Joy Elamon(3) nhaän xeùt "ñaõ coù nhöõng tröôøng hôïp baét buoäc veà höu, haïn cheá quyeàn lôïi hoaëc töø choái vieäc laøm vôùi ngöôøi coù HIV. Söï phaân bieät ñoái xöû thaùi quaù coøn xaûy ra trong cô sôû y teá, caùc nhaân vieân y teá ñaõ töø choái ñieàu trò nhöõng ngöôøi coù HIV, traùch maéng hoï vaø lô laø trong chaêm soùc". Nhöõng vieäc töông töï nhö vaäy cuõng xaûy ra ôû Thaùi Lan. Theo baùo caùo veà "Kyø thò vaø
Phaân tích tình hình phaân bieät ñoái xöû lieân quan ñeán HIV/AIDS
trong lónh vöïc y teá ôû Haø Noäi, Vieät Nam
Ñaëng Vaên Khoaùt, Chu Quoác AÂn, Daniel D Reidpath vaø cs.
Ĉһng Văn Khoát, Chu Quӕc Ân, Daniel D Reidpath và cs
phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV" ôû Thaùi Lan, Access Foundation(4)qua caùc nghieân cöùu tröôøng hôïp cho thaáy "Kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi nhöõng ngöôøi coù HIV ôû Thaùi Lan ñaõ xaûy ra nhö khoâng cho hoïc sinh ñeán tröôøng hay ñuoåi hoïc, xeùt nghieäm HIV baét buoäc, töø choái ñieàu trò, khoâng tuyeån duïng hay ñuoåi vieäc chæ vì coù HIV".
Trong baùo caùo "Nhöõng noã löïc loaïi tröø kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû ôû Vieät Nam" ôû Hoäi nghò veä tinh veà Kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV, Hoäi nghò ICAAP laàn thöù 6, Chung AÙ(5) cho raèng "Kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV ôû Vieät Nam cuõng khaù phoå bieán. Lyù do laø raát nhieàu ngöôøi cho AIDS laø moät beänh deã laây vaø khoù chöõa. Hôn nöõa kyø thò vôùi HIV cuõng lieân quan tôùi caùc haønh vi gaén vôùi söï laây truyeàn nhö quan heä tình duïc vaø tieâm chích khoâng an toaøn, ñaëc bieät laø quan heä tình duïc vôùi gaùi maïi daâm hoaëc tieâm chích ma tuùy”. Trong khoaûng thôøi gian 2002 - 2003, ôû Vieät Nam cuõng coù moät soá ñeà taøi nghieân cöùu cho thaáy kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV laø khaù phoå bieán ôû caùc ñòa baøn nghieân cöùu nhö Haûi Phoøng, TP Hoà Chí Minh vaø Caàn Thô.
Vì vaäy, muïc tieâu nghieân cöùu cuûa chuùng toâi laø tìm hieåu tình hình kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi coù HIV treân ñòa baøn Haø Noäi keát hôïp vôùi nghieân cöùu caùc vaên baûn phaùp qui veà phoøng choáng HIV/AIDS ra ñôøi trong khoaûng thôøi gian 1992 - 2002, töø ñoù ñeà xuaát moät soá bieäân phaùp choáng kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû. Ñeà taøi naøy laø moät phaàn trong ñeà taøi nghieân cöùu tình hình kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöûû coù lieân quan vôùi HIV/AIDS ôû khu vöïc chaâu AÙ- Thaùi Bình Döông do Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Deakin, bang Virginia, Australia chuû trì.
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
Chuùng toâi ñaõ vaän duïng baûn "Ñeà cöông nhaän bieát söï phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi coù HIV/AIDS"
cuûa UNAIDS naêm 2000(6). Trong baùo caùo naøy, chuùng toâi chæ ñeà caäp moät trong 10 lónh vöïc chuû yeáu cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi laø lónh vöïc y teá, vì noù tröïc tieáp taùc ñoäng ñeán vieäc chaêm soùc vaø hoã trôï ngöôøi coù HIV/AIDS.
Nghieân cöùu bao goàm caùc cuoäc phoûng vaán 77 ngöôøi coù HIV/AIDS (NCH), coøn goïi laø nhaân chöùng tröïc tieáp vaø 75 ngöôøi thoâng tin chuû choát (NTTCC) laø nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong caùc ngaønh, caùc ñôn vò coù quan heä vôùi NCH. Nhöõng NTTCC ñeán töø caùc ngaønh y teá, lao ñoäng thöông binh xaõ hoäi, coâng an;
hoäi phuï nöõ, laõnh ñaïo uyû ban nhaân daân phöôøng, xaõ trong ñoù choïn öu tieân nhöõng ngöôøi ñaõ coù ñieàu kieän tieáp xuùc vôùi NCH nhö tö vaán, xeùt nghieäm, chaêm soùc, ñieàu trò. Nhöõng NCH ñaõ ñöôïc phoûng vaán coù caû nam vaø nöõ. Baûng caâu hoûi baùn caáu truùc ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå khai thaùc caùc tình huoáng phaân bieät ñoái xöû neáu coù. Baûy tình huoáng lieân quan ñeán lónh vöïc y teá ñöôïc ñeà caäp trong nghieân cöùu laø: töø choái ñieàu trò chæ vì lyù do coù HIV; thaùi ñoä ñieàu trò khaùc ñi khi beänh nhaân laø NCH; laøm xeùt nghieäm HIV maø khoâng thoâng baùo cho ngöôøi ñöôïc xeùt nghieäm; töø choái vieäc thoâng baùo keát quaû xeùt nghieäm HIV cho ngöôøi ñöôïc xeùt nghieäm; caùch ly baét buoäc NCH ôû caùc cô sôû y teá; baét buoäc thoâng baùo cho baïn tình hoaëc hoï haøng; vaø laøm loä bí maät.
Vieäc nhaän ñònh phaân bieät ñoái xöû laø hôïp phaùp hoaëc laø tuøy tieän trong moãi tình huoáng noùi treân döïa vaøo caùc tieâu chí cuûa UNAIDS vaø taát caû caùc vaên baûn phaùp qui lieân quan ñeán HIV/AIDS. Moät nhoùm coá vaán kyõ thuaät ñaûm nhieäm luoân caû phaàn ñaûm baûo vaán ñeà ñaïo ñöùc trong khi tieán haønh nghieân cöùu. Thôøi gian nghieân cöùu laø töø 9.2002 ñeán thaùng 4.2003 taïi Haø Noäi.
3. Keát quaû nghieân cöùu
Trong soá 75 NTTCC, coù 39 nam (52%) vaø 36 nöõ (48%); 65 ngöôøi ñaõ töøng tieáp caän vôùi ngöôøi coù HIV qua caùc coâng vieäc nhö tö vaán, xeùt nghieäm, taäp huaán, thaêm hoûi taïi nhaø. Coù 34 NTTCC bieát caùc tröôøng hôïp ngöôøi coù HIV phaøn naøn vì bò phaân bieät ñoái xöû (45.3%), trong ñoù 14 ngöôøi bieát caùc tröôøng hôïp töø choái khaùm chöõa beänh cuûa nhaân vieân y teá.
Trong soá 77 ngöôøi coù HIV nam laø 35 (46.7%) vaø nöõ laø 40 (53.3%); soá chöa laäp gia ñình laø 44 (58.7%), ñaõ laäp gia ñình laø 25 (33.3%) vaø ly hoân laø 6 (8.0%). Coù 15 NCH laø caùn boä nhaân vieân ôû caùc cô sôû laøm vieäc nhaø nöôùc hoaëc tö nhaân (20.0%). 43 ngöôøi bieát mình coù HIV ñöôïc döôùi 2 naêm (57.3%), 22 ngöôøi töø 2 ñeán 4 naêm (29.3%) vaø 10 ngöôøi ñaõ treân 4 naêm (13.3%). Soá ngöôøi coù HIV phaøn naøn vì bò phaân bieät ñoái xöû do gia ñình laø 16 (21.3%), do haøng xoùm, beø baïn laø 21 (28.0%) vaø do nhaân vieân y teá laø 16 (21.3%). Coù 40 ngöôøi khoâng ñöôïc thoâng baùo khi laøm xeùt nghieäm HIV (53.3%) vaø 39 ngöôøi khoâng ñöôïc thoâng baùo tröïc tieáp veà keát quaû xeùt nghieäm döông tính (52.0%). Tôùi 46 NCH phaøn naøn laø bò loä tình traïng nhieãm HIV cuûa mình (61.3% so vôùi toång soá NCH); theo hoï laø do nhaân vieân y teá vaø xeùt nghieäm (36.9%), do coâng an (13.0%) vaø do gia
ñình (6.5%); soá coøn laïi khoâng bieát ñích xaùc laø ai ñaõ laøm loä bí maät cuûa mình (43.6%). Caùc nghieân cöùu vieân ñaõ phoûng vaán saâu veà caùc tình huoáng ñöôïc neâu ra treân ñaây vaø nhieàu tröôøng hôïp nhöõng NTTCC vaø ngöôøi coù HIV ñaõ trao ñoåi côûi môû.
Tình huoáng 1. Töø choái ñieàu trò chæ vì lyù do coù HIV
Baát kyø phaân tích naøo veà kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû ôû Vieät Nam cuûa nhöõng ngöôøi nghieân cöùu ñeàu döïa vaøo caùc vaên baûn phaùp qui ñaõ ban haønh. Luaät Baûo veä Söùc khoeû nhaân daân(7), ñieàu 1 qui ñònh "Coâng daân coù quyeàn ñöôïc baûo veä söùc khoeû, nghæ ngôi, giaûi trí, reøn luyeän thaân theå; ñöôïc ñaûm baûo veä sinh trong lao ñoäng, veä sinh dinh döôõng, veä sinh moâi tröôøng soáng vaø ñöôïc phuïc vuï veà chuyeân moân y teá". Ñieàu 4 cuûa Phaùp leänh Phoøng choáng nhieãm virut gaây ra hoäi chöùng suy giaûm mieãn dòch maéc phaûi ôû ngöôøi (Phaùp leänh PC AIDS)(7) ñaõ noùi "Ngöôøi nhieãm HIV/AIDS khoâng bò phaân bieät ñoái xöû nhöng phaûi thöïc hieän caùc bieän phaùp phoøng choáng laây truyeàn beänh ñeå baûo veä söùc khoûe coäng ñoàng theo luaät phaùp qui ñònh". Ñieàu 20, khoaûn 3 cuûa Phaùp leänh PC AIDS(7) ñaõ neâu ra laø "Nghieâm caám vieäc töø choái khaùm chöõa beänh cho ngöôøi nhieãm HIV/AIDS".
Töø choái ñieàu trò chæ vì lyù do coù HIV laø söï phaân bieät ñoái xöû tuøy tieän vì noù haïn cheá quyeàn ñöôïc chaêm soùc söùc khoeû noùi chung theo Luaät Baûo veä Söùc khoeû nhaân daân vaø quyeàn ñöôïc khaùm chöõa beänh khi coù HIV theo ñieàu 20, khoaûn 1 cuûa Phaùp leänh PC AIDS(7)laø "Thaày thuoác vaø nhaân vieân y teá coù traùch nhieäm chaêm soùc beänh nhaân AIDS vaø giaûi thích cho ngöôøi thaân trong gia ñình cuûa ngöôøi bò nhieãm HIV/AIDS hieåu veà HIV/AIDS ñeå phoøng beänh"
Treân thöïc teá, nhaân vieân y teá coù nhieàu caùch ñeå töø choái ñieàu trò. Theo YT29, moät NTTCC ôû moät beänh vieän coù ghi roõ treân baûng laø "beänh vieän khoâng coù giöôøng ñieàu trò AIDS" vaø "beänh vieän khoâng coù baùc só chuyeân khoa AIDS". Chò Bd2 than phieàn "Em xin vaøo khaùm thai gaàn ñeán ngaøy ñeû song phoøng khaùm cuûa beänh vieän X. noùi raèng ôû ñaây khoâng coù thuoác ñieàu trò AIDS vaø giôùi thieäu em sang beänh vieän Y. Beänh vieän Y noùi raèng Khoa Saûn ñang söûa chöõa nhaø cöûa neân ñaõ heát giöôøng naèm. Quay trôû laïi beänh vieän X, em vaãn bò töø choái. Sau ñoù, em ñaõ sinh chaùu ôû moät Trung taâm y teá quaän. May sao chaùu hieän nay ñöôïc 27 thaùng tuoåi nhöng khoâng coù HIV. Töø ñoù em khoâng bao giôø böôùc chaân ñeán hai beänh vieän kia
nöõa". Nhoùm nghieân cöùu ñaõ thaûo luaän tình huoáng naøy vaø nhaát trí cho ñaây laø söï phaân bieät ñoái xöû tuøy tieän;
chò Bd2 ñaõ bò töø choái kheùo chæ vì hoï bieát chò laø NCH.
Tình huoáng 2. Thaùi ñoä ñoái xöû khaùc ñi vôùi beänh nhaân coù HIV
Ñieàu 20, khoaûn 2 cuûa Phaùp leänh PC AIDS(7)qui ñònh "Ngöôøi bò nhieãm HIV/AIDS maéc caùc beänh nhieãm truøng cô hoäi thuoäc chuyeân khoa naøo ñöôïc cöùu chöõa taïi chuyeân khoa ñoù hoaëc taïi chuyeân khoa rieâng". Moät quyeát ñònh cuûa Boä Y teá, Quyeát ñònh soá 2557 ngaøy 26.12.96 (QÑ 2557/BYT)(7)cuõng neâu roõ laø "beänh nhaân AIDS vaø ngöôøi bò nhieãm HIV coù traïng thaùi tinh thaàn seõ ñöôïc quaûn lyù, chaêm soùc theo cheá ñoä ñoái vôùi beänh nhaân taâm thaàn". Thaùi ñoä ñoái xöû khaùc ñi thöôøng gaëp laø nhaân vieân y teá ñaõ khaùm qua loa cho NCH hoaëc muoán chuyeån NCH leân tuyeán treân. Chò Bd7 noùi: "Hoï raát sôï toâi maëc duø luùc ñoù toâi chaúng coù trieäu chöùng gì. Hoï duøng moät caùi thöôùc keû ñeå gaït tôø giaáy giôùi thieäu cuûa toâi sang moät beân chæ vì tôø giaáy ghi roõ toâi laø ngöôøi coù HIV". Moät baïn coù HIV (H12) than phieàn "sau khi moå xong, hoï chuyeån ngay beänh nhaân coù HIV sang beänh vieän coù khoa ñieàu trò AIDS hoaëc cho ra vieän sôùm". Moät baïn khaùc (H21) noùi "Coù phoøng xeùt nghieäm ñaõ ñeå ngöôøi coù HIV töï laáy maùu cuûa mình vì nhaân vieân sôï bò laây nhieãm".
Tình huoáng 3. Laáy maùu xeùt nghieäm HIV maø khoâng cho ngöôøi ñöôïc xeùt nghieäm bieát Theo QÑ 2557/BYT(7), phaàn II (3), "nhöõng ngöôøi bò nghi nhieãm HIV/AIDS phaûi ñöôïc tö vaán tröôùc vaø sau khi xeùt nghieäm maùu" Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc neâu trong Thoâng tö lieân boä soá 14 cuûa Boä Y teá vaø Boä Lao ñoäng Thöông binh Xaõ hoäi ngaøy 16.6.
2000(7)(TTLB-14/YTLÑ): "caùn boä phuï traùch y teá ôû cô sôû chöõa beänh toå chöùc tö vaán cho caùc ñoái töôïng ñeå hoï töï nguyeän xeùt nghieäm phaùt hieän nhieãm HIV/AIDS vaø tö vaán sau khi coù keát quaû xeùt nghieäm". Treân thöïc teá, nhieàu tröôøng hôïp tö vaán bò boû qua. Moät nhaân vieân y teá, anh YT4 noùi raèng
"Chuùng toâi thöôøng khoâng giaûi thích veà xeùt nghieäm HIV cho ngöôøi ñeán xeùt nghieäm, maø giaûi thích cho ngöôøi nhaø cuûa hoï vì sôï hoï bi quan. Tröôùc ñoù chuùng toâi baûo hoï raèng laáy maùu ñeå laøm xeùt nghieäm tìm virut vieâm gan B." YT23 cho bieát "ÔÛ moät beänh vieän maét, ngöôøi ta laøm xeùt nghieäm HIV cho moïi beänh nhaân nhöng khoâng thoâng baùo vaø vì nhieàu vieäc
neân khoâng tö vaán ñöôïc tröôùc xeùt nghieäm vaø sau xeùt nghieäm cho moïi ngöôøi". Theo caùc vaên baûn phaùp qui, ngöôøi coù haønh vi nguy cô cao ñöôïc khuyeán khích laøm xeùt nghieäâm HIV (töï nguyeän), song vaãn phaûi laøm xeùt nghieäm neáu khoâng töï nguyeän. Xeùt nghieäm baét buoäc cuõng xuaát phaùt töø yù ñònh tö vaán vaø chaêm soùc ngöôøi ñöôïc xeùt nghieäm coù HIV döông tính vaø giuùp hoï döï phoøng laây nhieãm sang nhöõng ngöôøi khaùc trong gia ñình vaø coäng ñoàng. Do ñoù neáu khoâng thöïc hieän tö vaán thì xeùt nghieäm HIV trong caùc tröôøng hôïp naøy laø tuøy tieän vaø neân traùnh.
Tình huoáng 4. Töø choái thoâng baùo keát quaû xeùt nghieäm HIV cho ngöôøi laøm xeùt nghieäm TTLB-14/YTLÑ(7) ñaõ neâu ra: "Keát quaû xeùt nghieäm phaûi ñöôïc thoâng baùo tröïc tieáp cho ñoái töôïng ôû nôi kín ñaùo. Khoâng thoâng baùo baèng thö, ñieän thoaïi hoaëc caùc phöông tieän khaùc… Ngöôøi thoâng baùo keát quaû xeùt nghieäm phaûi tö vaán veà maët taâm lyù, xaõ hoäi. Neáu keát quaû xeùt nghieäm laø döông tính phaûi giöõ bí maät vôùi taát caû moïi ngöôøi tröø vôï hoaëc choàng vaø ngöôøi coù traùch nhieäm theo ñuùng qui ñònh cuûa phaùp luaät veà phoøng choáng laây nhieãm HIV". Tuy nhieân, moät soá NTTCC cho bieát coù tröôøng hôïp "caùn boä traû keát quaû xeùt nghieäm thöôøng thoâng baùo cho gia ñình ngöôøi coù HIV nhö tröôøng hôïp thoâng baùo cho baø cuûa moät vò thaønh nieân coù HIV vôùi lyù do traùnh gaây soác cho chaùu". Trong caùc trung taâm cai nghieän, giaùo duïc lao ñoäng xaõ hoäi hoaëc traïi giam, moät soá caùn boä ngaïi raèng "vieäc thoâng baùo xeùt nghieäm tröïc tieáp coù theå laøm cho traïi vieân quaäy phaù neáu khoâng ñöôïc tö vaán coù hieäu quaû" (YT1, YT16 vaø YT28)
Tình huoáng 5. Caùch ly ngöôøi coù HIV ôû caùc cô sôû y teá
Theo QÑ 2557/BYT(7), phaàn II.1b, "Theo chæ ñònh cuûa baùc só chuyeân khoa, beänh nhaân coù theå ñöôïc ñieàu trò taïi nhaø hoaëc taïi traïm y teá xaõ, phöôøng"
Ñieàu naøy haøm yù khoâng phaûi caùch ly NCH ôû moät khoa ñaëc bieät. TTLB-14/YTLÑ(7), khoaûn II.2 cuõng xaùc ñònh "Ngöôøi nghieän ma tuùy, maïi daâm nhieãm HIV/AIDS ñöôïc boá trí aên ôû, sinh hoaït, hoïc taäp, lao ñoäng, saûn xuaát cuøng vôùi caùc ñoái töôïng khaùc trong cô sôû chöõa beänh, khi maéc beänh nhieãm truøng cô hoäi seõ ñöôïc ñieàu trò taïi khu hoaëc phoøng daønh rieâng cho nhöõng ngöôøi bò caùc beänh truyeàn nhieãm khaùc". Treân thöïc teá, moät soá cô sôû y teá vaãn ngaïi ñieàu trò cho ngöôøi coù HIV vaø muoán chuyeån hoï leân caùc beänh vieän hoaëc caùc khoa chuyeân veà HIV/AIDS nhö ñaõ
neâu leân trong tình huoáng 1 vaø 2 treân ñaây.
Tình huoáng 6. Baét buoäc thoâng baùo tình traïng coù HIV cuûa mình cho vôï hoaëc choàng Theo ñieàu 23 cuûa Phaùp leänh PC AIDS(7)" Vôï hoaëc choàng neáu bieát mình bò nhieãm HIV/AIDS thì phaûi thoâng baùo cho nhau, neáu khoâng thoâng baùo thì cô sôû y teá coù traùch nhieäm thoâng baùo". Caùc caùn boä tö vaán thöôøng ñoäng vieân ngöôøi choàng hoaëc ngöôøi vôï coù HIV thoâng baùo thay vì ñeå caùn boä y teá thoâng baùo. Trong cuoäc Hoäi thaûo thaùng 3.2003, nhieàu thaønh vieân ñaõ nhaán maïnh vieäc thoâng baùo giöõa hai vôï choàng khi moät ngöôøi coù nhieãm HIV laø phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng chung thuûy vaø traùch nhieäm vôùi nhau. Tuy nhieân moät soá ngöôøi coù HIV khi ñöôïc phoûng vaán vaãn ngaïi raèng söï thoâng baùo coù theå daãn ñeán tình traïng ly hoân vaø tan vôõ gia ñình. Theo hoï,
"mieãn laø mình söû duïng bao cao su ñuùng caùch cho an toaøn laø ñöôïc".
Tình huoáng 7. Giöõ bí maät veà tình traïng coù HIV Phaùp leänh PC AIDS(7), ñieàu 19, khoaûn 3 neâu roõ
"Nghieâm caám vieäc ñöa tin coâng khai veà teân, tuoåi, ñòa chæ, hình aûnh cuûa ngöôøi nhieãm HIV/AIDS, tröø tröôøng hôïp ñöôïc söï ñoàng yù cuûa ngöôøi ñoù". Nghò ñònh soá 34/CP ngaøy 1.6.1996(7) cuûa Chính phuû (NÑ34/CP) höôùng daãn thi haønh Phaùp leänh PC AIDS, ñieàu 5 khoaûn 2 cuõng noùi "Caùc cô quan, toå chöùc, caù nhaân nhaän ñöôïc thoâng baùo keát quaû xeùt nghieäm cuûa ngöôøi bò nhieãm HIV/AIDS coù traùch nhieäm giöõ bí maät veà thoâng tin ñoù". Thöïc teá nhieàu ngöôøi coù HIV ñöôïc phoûng vaán phaøn naøn vì bò loä bí maät do moät soá caùn boä y teá hoaëc do caùn boä ngoaøi ngaønh y nhö coâng an. Bd17 keå laïi, coù anh coâng an noùi vôùi moät baïn nghieän chích ma tuyù raèng "...lieäu ñaáy, khoâng kheùo laïi dính HIV nhö Bd17" Maët khaùc, moät vaøi ngöôøi ñöôïc phoûng vaán laø caùn boä phuï nöõ laïi phaøn naøn "chuùng toâi raát muoán thaêm hoûi, ñoäng vieân vaø hoã trôï ngöôøi coù HIV nhöng coù bieát laø ai ñaâu ñeå maø giuùp".
4. Baøn luaän
Vaên phoøng Thöôøng tröïc phoøng choáng AIDS quoác gia trong cuoán "Heä thoáng vaên baûn phaùp qui veà coâng taùc phoøng choáng HIV/AIDS" ñaõ taäp hôïp ñöôïc tôùi 60 vaên baûn ra ñôøi trong khoaûng thôøi gian 1992- 2002. Caùc vaên baûn phaùp qui ôû Vieät Nam laø cô sôû ñeå töø ñoù xem xeùt tính chaát hôïp lyù, hôïp phaùp hoaëc laø tuøy tieän, ñoäc ñoaùn cuûa moät haønh ñoäng phaân bieät ñoái xöû naøo ñoù. Luaät Baûo veä Söùc khoeû nhaân daân, Phaùp
leänh PC AIDS vaø Nghò ñònh 34/CP ñaõ ñeà caäp quan heä giöõa caù nhaân (vaø nhu caàu cuûa caù nhaân ñöôïc chaêm soùc, ñieàu trò vaø hoã trôï) vôùi coäng ñoàng (vaø nhu caàu cuûa coäng ñoàng ñöôïc baûo veä traùnh nguy cô maø moät caù nhaân coù theå gaây ra); töø ñoù luaät phaùp ñaûm baûo quyeàn ñöôïc baûo veä vaø chaêm soùc söùc khoeû cuûa ngöôøi coù HIV.
Trong thoâng ñieäp cuûa mình nhaân ngaøy Theá giôùi Phoøng choáng AIDS 1.12.2003, Toång thö kyù Lieân hôïp quoác(8)ñaõ noùi "Vôùi tieán ñoä nhö hieän nay, chuùng ta seõ khoâng ñaït ñöôïc baát cöù muïc tieâu naøo vaøo naêm 2005. Chuùng ta khoâng ñaït ñöôïc tieán ñoä hoaøn thaønh caùc muïc tieâu naøy vì ruït reø, vì khoâng daùm ñoái maët vôùi caùc söï kieän raéc roái, hoaëc thaønh kieán vôùi ñoàng loaïi, thaäm chí coøn chaäm treã hôn nöõa, vì kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi nhöõng ngöôøi soáng vôùi HIV.
Haõy ñöøng ñeå moät ai ñoù aûo töôûng raèng chuùng ta coù theå baûo veä ñöôïc chính mình baèng caùch döïng leân nhöõng böùc raøo ngaên caùch giöõa "chuùng ta" vaø "hoï".
Trong theá giôùi coù AIDS khoác lieät naøy, khoâng coù khaùi nieäm "chuùng ta" vaø "hoï".
Nhöõng ngöôøi coù HIV, nhöõng ngöôøi chaêm soùc hoï nhö nhaân vieân y teá, hoäi vieân phuï nöõ töø Haø Noäi, Haûi Phoøng, Quaûng Ninh, Haø Taây, Ñaø Naüng vaø TP Hoà Chí Minh taïi "Hoäi thaûo quoác gia veà tö vaán vaø chaêm soùc HIV/AIDS" do Trung taâm Huy ñoäng coäng ñoàng Vieät Nam phoøng choáng AIDS (VICOMC) toå chöùc naêm 1999(9) cuõng ñaõ neâu ra nhieàu daãn chöùng veà kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû cuõng nhö nguyeän voïng ñöôïc ñoái xöû bình ñaúng cuûa nhöõng ngöôøi chung soáng vôùi HIV. Taïi "Hoäi thaûo taäp huaán veà kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû lieân quan ñeán HIV/AIDS" do Vieän Nghieân cöùu Phaùt trieån Xaõ hoäi toå chöùc naêm 2002(10) goàm nhöõng ngöôøi soáng vôùi HIV ñeán töø Haø Noäi, Haûi Phoøng vaø Caàn Thô, caùc nhaân chöùng tröïc tieáp ñaõ trình baøy nhöõng hình thaùi phaân bieät ñoái xöû maø hoï ñaõ traûi qua ôû raát nhieàu lónh vöïc khaùc nhau nhö y teá, vieäc laøm, luaät phaùp vaø haønh chính.
Taøi lieäu "Phoøng, choáng kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV/AIDS" cuûa UNAIDS vaø Hoäi Nghò só veà Daân soá vaø Phaùt trieån Vieät Nam (VAPPD) xuaát baûn thaùng 6.2003(11)cuõng ñöa ra caùc daãn chöùng veà kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû nhö khoâng nhaän chaùu vaøo nhaø treû, töø choái khaùm beänh. "Em thaáy cay ñaéng vaø uaát haän ngay caû khi em ñem con ñi nhaø treû. Coâ aáy khuyeân em laø khi naøo chaùu lôùn haõy cho ñi hoïc vaø tröôøng seõ khoâng bao giôø nhaän chaùu neáu chaùu bò nhieãm HIV. Em bò soác kinh khuûng"- NCH ôû Haø Noäi. Khuaát Thu Hoàng vaø CS
trong ñeà taøi Tìm hieåu Kyø thò vaø Phaân bieät Ñoái xöû lieân quan ñeán HIV/AIDS ôû Vieät Nam naêm 2003(12) cuõng ñöa ra nhieàu daãn chöùng veà phaân bieät ñoái xöû.
Hoäi thaûo quoác gia boå sung vaø thoâng qua baùo caùo nghieân cöùu naøy vaøo thaùng 3.2003 taïi Haø Noäi do Trung taâm Huy ñoäng coäng ñoàng Vieät Nam phoøng choáng HIV/AIDS phoái hôïp vôùi Ñaïi hoïc Deakin, Australia toå chöùc ñaõ neâu leân moät soá nguyeân nhaân chuû yeáu veà phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV/AIDS; trong ñoù coù caùc nguyeân nhaân nhö taâm lyù caù nhaân sôï haõi quaù möùc vaø taâm lyù xaõ hoäi gheùt boû nhöõng ngöôøi coù HIV, vaø caû nhöõng baát caäp trong truyeàn thoâng thay ñoåi haønh vi. Hoï sôï bò laây nhieãm HIV phaàn naøo do hoï bò aùm aûnh bôûi nhöõng thoâng ñieäp thieáu chính xaùc do baùo noùi, baùo hình, baùo vieát hoaëc ngöôøi truyeàn thoâng tröïc tieáp phoå bieán trong thaäp kyû 90. Gaàn ñaây, naêm 2003, taïi moät trung taâm 05-06 cuûa moät tænh mieàn nuùi, chuùng toâi ñaõ thaáy moät böùc tranh lôùn veõ treân töôøng, xa xa laø daõy nuùi moät maàu ñen kòt trong khi beân ngoaøi trung taâm, ñoài nuùi ñang phuû moät maøu xanh töôi maùt. Trong böùc tranh coù moät ngöôøi cao lôùn gaáp hai ngöôøi bình thöôøng, caàm moät caùi choåi to ñang queùt ba con ngöôøi ñang chaïy troán, nhoû beù nhö nhöõng ñöùa treû leân ba. Sau löng töøng ñöùa, coù nhöõng taám baûng ghi "ma tuyù",
"maïi daâm" vaø "HIV/AIDS". Môùi ñaây thoâi (thaùng 6.2005), treân truyeàn hình , chuùng toâi ñaõ tình côø thaáy moät tieåu phaåm vôùi dieãn vieân ñoùng vai "thaàn cheát"
maëc aùo choaøng maøu ñen coù ñaàu laâu xöông cheùo vaø chöõ AIDS! Treân ñöôøng phoá ôû nhieàu tænh thaønh hieän nay, vaãn coøn nhöõng pa noâ vôùi nhöõng boä xöông luûng laúng taïo cho ngöôøi xem caûm giaùc gheâ sôï nhöõng ngöôøi nghieän chích ma tuùy vaø HIV/AIDS.
5. Keát luaän vaø khuyeán nghò
Treân thöïc teá, cuoäc ñieàu tra phoûng vaán cuûa chuùng toâi ñaõ ñöa ra moät hieän töôïng khaù phoå bieán laø ngöôøi coù HIV/AIDS ôû Haø Noäi ñang gaëp phaûi söï kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû trong ngaønh y teá nhö töø choái khoâng nhaän ñieàu trò. Laûng traùnh coù leõ laø haønh vi thöôøng gaëp vôùi caùc lyù do khoâng coù chuyeân khoa, khoâng coù thuoác ñeå chuyeån beänh nhaân ñeán moät cô sôû ñieàu trò khaùc vaø ñuøn ñaåy giöõa caùc cô sôû nhö tröôøng hôïp cuûa Bd2., baét chôø ñôïi laâu cuõng laø moät caùch öùng xöû khoâng hôïp ñaïo lyù. Tuy nhieân, vaøi naêm gaàn ñaây, truyeàn thoâng ñaõ baét ñaàu phoå bieán moät caùch nhìn môùi veà HIV/AIDS; moät hình aûnh môùi veà nhöõng ngöôøi coù HIV ñang tích cöïc hoaø nhaäp coäng ñoàng vaø tham gia phoøng choáng ñaïi dòch cuûa theá kyû.
Chuùng toâi ñeà nghò:
- Truyeàn thoâng veà HIV/AIDS caàn nhaán maïnh ñeán tinh thaàn nhaân vaên vaø traùch nhieäm cuûa nhaân vieân y teá, phoå bieán nhöõng vaên baûn phaùp qui ñaõ ban haønh song song vôùi vieäc naâng cao trình ñoä chuyeân moân veà HIV/AIDS vaø ñaûm baûo an toaøn lao ñoäng cho nhaân vieân y teá.
- Ngaønh y teá cuûa chuùng ta caàn ñi ñaàu trong coâng taùc choáng kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi coù HIV/AIDS; tích cöïc phoå bieán roäng raõi vaø thöïc hieän nghieâm tuùc caùc vaên baûn phaùp qui ñaõ ban haønh, ñaûm baûo tö vaán tröôùc vaø sau xeùt nghieäm vaø giöõ bí maät keát quaû xeùt nghieäm HIV cho moïi ngöôøi ñeán laøm xeùt nghieäm.
- Taïo laäp moät moâi tröôøng xaõ hoäi ñoàng caûm vaø moät khung phaùp lyù trong ñoù ngöôøi coù HIV/AIDS ñöôïc chaêm soùc, ñieàu trò vaø hoã trôï, traùnh bò kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû laø chieán löôïc quan troïng ñeå ngaên
chaën söï phaùt trieån cuûa ñaïi dòch. Boä Y teá ñaõ trình Uyû ban Thöôøng vuï Quoác hoäi vaên baûn Phaùp leänh môùi döï kieán thay theá cho Phaùp leänh PC AIDS naêm 2005. Trong vaên baûn môùi naøy ñaõ coù ñònh nghóa theá naøo laø kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV/AIDS; quyeàn vaø nghóa vuï cuûa ngöôøi nhieãm HIV/AIDS; nhöõng haønh vi bò nghieâm caám trong ñoù coù kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû.
- Truyeàn thoâng thay ñoåi haønh vi neân ñöôïc tieán haønh khaån tröông vaø tích cöïc ñeå xoaù ñi taâm lyù caù nhaân sôï haõi nhieãm HIV moät caùch thaùi quaù vaø taâm lyù xaõ hoäi coi ngöôøi nhieãm HIV laø ngöôøi coù haønh vi thieáu ñaïo ñöùc, ñaùng bò phaân bieät ñoái xöû vaø Luaät HIV/AIDS saép ñöôïc ban haønh veà laâu daøi seõ coù taùc ñoäng höôùng daãn vaø thay ñoåi caû quan ñieåm ñaïo ñöùc cuûa caû xaõ hoäi ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù HIV theo chieàu höôùng toân troïng quyeàn con ngöôøi vaø thuaän lôïi cho coâng cuoäc ngaên chaën ñaïi dòch.
Taùc giaû:
1. BS. Ñaëng Vaên Khoaùt vaø coäng söï, Trung taâm huy ñoäng coäng ñoàng Vieät Nam phoøng choáng HIV/AIDS. Ñòa chæ: Soá 16 ngoõ 4, Phöông Mai, Ñoáng Ña, Haø Noäi. Ñieän thoaïi: 04 5741251. E.mail: [email protected]
2. ThS Chu Quoác AÂn, Phoù Toång bieân taäp Taïp chí AIDS vaø Coâng ñoàng, Boä Y teá.
3. TS Daniel D Reipath, Ñieàu phoái vieân Döï aùn Löôïng giaù tình hình kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû ôû Chaâu AÙ Thaùi Bình Döông. Ñaïi hoïc Toång hôïp Deakin, Virginia, Australia.
Taøi lieäu tham khaûo chuû yeáu
1. Chöông trình phoái hôïp Phoøng choáng HIV/AIDS cuûa Lieân hôïp quoác (UNAIDS) vaø Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO). Caäp nhaät dòch AIDS, 12.2004. UNAIDS/WHO. 2004 (1) 2. Boä Y teá vaø Uyû ban Quoác gia Phoøng choáng AIDS vaø phoøng choáng teä naïn Ma tuyù, Maïi daâm. Thoáng keâ 8.2005.
3. Joy Elamon. Chung soáng vôùi HIV/AIDS ôû AÁn Ñoä: Kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû trong xaõ hoäi. Hoäi nghò ICAAP laàn thöù 6, Melbourn, UÙc. 2000.
4. Access Foundation. Baùo caùo veà Kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV ôû Thaùi Lan. Hoäi nghò ICAAP laàn thöù 6, Melbourn, UÙc. 2000.
5. Chung AÙ vaø CS. Nhöõng noã löïc loaïi tröø kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû ôû Vieät Nam - Hoäi nghò veä tinh veà Kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV, Hoäi nghò ICAAP laàn thöù 6.
6. UNAIDS. Protocol for the Identification of Discrimination Against People Living with HIV. Geneva:
UNAIDS. 2000
7. Vaên phoøng thöôøng tröïc Phoøng choáng AIDS Boä Y teá. Heä thoáng vaên baûn phaùp qui veà coâng taùc phoøng choáng HIV/AIDS. 2002.
8. Kofi Annan, Toång thö kyù Lieân hieäp quoác. Thoâng ñieäp nhaân ngaøy Theá giôùi Phoøng choáng AIDS 1.12.2003. Baûn phaùt tay cuûa UNAIDS. 2003
9. Trung taâm Huy ñoäng coäng ñoàng Vieät Nam phoøng choáng AIDS (VICOMC). Hoäi thaûo quoác gia veà tö vaán vaø chaêm soùc HIV/AIDS". Haø Noäi. 1999.
10. Vieän Nghieân cöùu Phaùt trieån Xaõ hoäi. Hoäi thaûo taäp huaán veà kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû lieân quan ñeán HIV/AIDS".
Haø Noäi. 2002
11. UNAIDS vaø Hoäi Nghò só veà Daân soá vaø Phaùt trieån Vieät Nam (VAPPD). Phoøng, choáng kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû vôùi ngöôøi nhieãm HIV/AIDS. Haø Noäi 6. 2003 (1)
12. Khuaát Thu Hoàng vaø CS. Tìm hieåu Kyø thò vaø Phaân bieät Ñoái xöû lieân quan ñeán HIV/AIDS ôû Vieät Nam. Baûn toùm taét taïi Hoäi thaûo giôùi thieäu caùc nghieân cöùu veà kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû do Trung taâm Huy ñoäng Coäng ñoàng Vieät Nam toå chöùc. 28.4.2004.
13. Dang Van Khoat, Le Dien Hong, Chu Quoc An, Doan Ngu and Daniel D Reidpath. A Situational Analysis of HIV/AIDS- related Discrimination in Hanoi, Vietnam. Access for all.
Abstract Book, Vol.2. Bangkok-Thailand. 2004:269.
