Phoøng beänh ung thö
PGS. Ñoaøn Höõu Nghò
Naêm 1985, khi Giaùm ñoác Vieän nghieân cöùu ung thö quoác gia Myõ (NCI), Giaùo sö V. Devita vieát: "Ung thö laø moät trong nhöõng beänh maïn tính deã chöõa vaø phoøng ngöøa nhaát", nhieàu ngöôøi ñaõ hoaøi nghi. Caøng ngaøy, theo söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc kyõ thuaät, nhöõng thaønh töïu trong phoøng beänh vaø ñieàu trò ung thö caøng cho thaáy khaû naêng tin caäy cuûa ñieàu tieân ñoaùn naøy. Baûn ñoà gen ngöôøi goàm 300.000 gen ñaõ ñöôïc coâng boá, ñaõ bieát ñöôïc 50 oå gen ung thö, moät soá cô cheá caûm öùng hoaït hoaù vaø öùc cheá caùc oå gen ñoù. Thöïc nghieäm ñaõ gaây ung thö baèng nhieàu loaïi hoaù chaát lieân quan ung thö treân ngöôøi. Dòch teã hoïc ñaõ tìm ra haøng loaït caùc yeáu toá sinh beänh trong töï nhieân vaø öùng duïng coâng ngheä. Nhôø phaùt hieän sôùm vaø nhöõng kyõ thuaät hieän ñaïi ñaõ ñieàu trò khoûi treân 50% caùc beänh nhaân ung thö. Taát caû nhöõng thaønh töïu aáy mang ñeán laø nhöõng hieäu quaû to lôùn cho coâng taùc phoøng choáng ung thö, ñaëc bieät noù taïo cô sôû khoa hoïc, ñoä tin caäy vaø hieäu quaû thöïc teá cuûa coâng taùc phoøng beänh ung thö maëc duø con ñöôøng chieán thaéng ung thö seõ coøn daøi haøng chuïc naêm nöõa.
Phoøng beänh ung thö coù lòch söû khoâng phaûi ngaén. Caùch ñaây hôn 200 naêm BS. Percivall Pott ñaõ moâ taû ung thö da bìu treân nhöõng treû em naïo oáng khoùi ôû Anh vaø ñeà ra caùc phöông phaùp ñeà phoøng. Phaûi qua 100 naêm caùc bieän phaùp phoøng ngöøa ñoù môùi ñöôïc thöïc hieän ñaày ñuû vaø ngaøy nay khoâng coøn caên beänh aáy nöõa. 20 naêm qua laø chaëng ñöôøng tieán boä lôùn trong nghieân cöùu ung thö, noù ñöôïc tính baèng caû moät theá kyû tröôùc ñoù. Hieäp hoäi choáng ung thö quoác teá ñeà ra 4 chöông trình: Phoøng beänh ung thö; Phaùt hieän beänh sôùm;
Chöõa nhöõng ung thö coù theå khoûi ñöôïc vaø Choáng ñau ung thö ôû giai ñoaïn muoän. Chöông trình phoøng beänh ung thö chieám vò trí öu tieân quan troïng.
Phoøng beänh ung thö coù hai muïc ñích: Laøm giaûm tyû leä maéc beänh do loaïi tröø nhöõng yeáu toá nguy cô gaây ung thö goïi laø phoøng beänh caáp 1 (Primary Prevention) vaø laøm giaûm tyû leä cheát do ung thö thoâng qua phaùt hieän sôùm, ñieàu trò nhöõng toån thöông tieàn ung thö.... goïi laø phoøng beänh caáp 2 (Secondary Prevention).
Hai ñoái töôïng cuûa phoøng beänh ung thö laø: Phoøng beänh ôû caáp ñoä quaàn theå (traùnh nguoàn gaây beänh. Ví duï: phoùng xa hay aùp duïng caùc chöông trình khaùm phaùt hieän treân nhoùm daân soá coù nguy cô ung thö cao...) hoaëc treân caáp ñoä caù theå vôùi nhöõng loái soáng, thoùi quen, ngheà nghieäp coù nguy cô rieâng.
(Coù theå phoøng ñöôïc 30% caùc ung thö, phoøng beänh ung thö khoâng toán keùm hieäu quaû cao nhöng chöa ñöôïc quan taâm ñaày ñuû; caàn nghieân cöùu nhieàu hôn nhöng phaûi baét tay ngay vaøo vieäc öùng duïng).
In 1985, scepticism was raised when Professor V. Devita - Director of the US National Cancer Institute (NCI) wrote "Cancer is one of chronic diseases which is the most curable and preventable". Over the time, thanks to rapid science-technology development, achievements made in cancer prevention and treatment have proved the reliability of the above anticipation. Human genetic decoding map consisting of 300,000 genes has been publicised. As a result, 50 genetic focuses, activated reaction as well as inhi- bition mechanism of those genes are known by people. Many chemicals, through experimental studies, have been found to cause human cancer. A number of pathogenetic factors were found epidemiological- ly in the nature and techological applications. Thanks to early detection and modern treatment tech- niques, as many as 50% of cancer patients have been successfully recovered. Those recorded achieve- ments prove the effectiveness of cancer prevention, especially in creating scientific basis, reliability and practical efficiency for such work, regardless the fact that the final victory over cancer may last for dozens of years.
Cancer prevention has a long history. Over 200 years ago, Dr Percivall Pott described cancer found on sarcotesta skin of chimney-sweeper children in England and proposed prevention methods. It took a hun- dred years to comprehensively conducted those prevention methods and eliminated that cancer. The past 20 years have seen a drammatical progress in cancer research, which can be compared to progress made in the whole past century. The International Cancer Association initiated 4 programs: Cancer preven-
Ĉoàn Hӳu Nghӏ
I. Phoøng beänh caáp 1
Laø ñeå loaïi tröø hoaëc laøm giaûm söï aûnh höôûng cuûa nhöõng yeáu toá nguy cô gaây ung thö, vaø laøm taêng söùc choáng ñôõ cuûa cô theå vôùi taùc ñoäng cuûa quaù trình sinh ung thö.
Ñeå choïn khuynh höôùng öu tieân cuûa phoøng beänh caáp 1 caàn traû lôøi 3 caâu hoûi chính:
- Coù khaû naêng phoøng beänh khoâng? Caàn coù soá lieäu veà caùc yeáu toá coù nguy cô sinh ra caùc loaïi ung thö.
- Phoøng beänh coù hieäu quaû khoâng? Caàn bieát möùc ñoä, vai troø taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá gaây ung thö.
- Phoøng beänh ôû quy moâ naøo? Caàn bieát tyû leä coù theå phoøng ngöøa ñöôïc cuûa caên beänh ung thö coù lôùn khoâng.
Dòch teã hoïc ñaõ tìm ra haøng loaït caùc yeáu toá nguy cô sinh ung thö töø moâi tröôøng hoaëc do thoùi quen sinh hoaït nhö: nhöõng chaát hoaù hoïc, phoùng xaï, tia cöïc tím, thuoác laù, röôïu, virus vieâm gan B, hoaëc nhöõng yeáu toá noäi sinh töø di truyeàn... Caùc yeáu toá caàn öu tieân quan taâm ñeå loaïi tröø laø:
1- Choáng huùt thuoác
Thôøi gian huùt thuoác vaø soá löôïng thuoác huùt haøng ngaøy lieân quan chaët cheõ vôùi ung thö phoåi, hoïng,
mieäng, thöïc quaûn, tuïy, baøng quang. Haøng naêm theá giôùi coù hôn 1 trieäu ngöôøi maéc ung thö phoåi chieám 24% caùc loaïi ung thö chung. Chính thuoác laù vaø caùc saûn phaåm thuoác laù chòu traùch nhieäm gaây ra 30% caùc tröôøng hôïp ung thö vaø 90% caùc ung thö phoåi. ÔÛ Anh vaø ôû Phaàn Lan, chöông trình phoøng choáng thuoác laù ôû löùa tuoåi treû vaø trung nieân, sau 20 naêm ñaõ daãn tôùi tyû leä cheát do ung thö phoåi ôû löùa tuoåi naøy giaûm xuoáng ñöôïc 50 - 70%. ÔÛ Myõ, phong traøo boû thuoác ñaõ laøm giaûm tyû leä maéc ung thö trong thaäp nieân vöøa qua.
Ngöøng huùt thuoác khoâng chæ phoøng ngöøa ung thö, maø coøn laø bieän phaùp coù hieäu quaû nhaát ñeå phoøng ngöøa caùc beänh khaùc. Ví duï: ñoùng goùp phoøng ngöøa 25% caùc beänh tim maïch, 80% caùc tröôøng hôïp vieâm pheá quaûn, giaõn pheá nang maõn tính. Ngöôøi ta öôùc tính thuoác laù hieän nay chòu traùch nhieäm tôùi 5 trieäu ngöôøi cheát haøng naêm treân theá giôùi.
Hieän nay thoâng tin veà taùc haïi cuûa thuoác laù coøn chöa ñöôïc phoå bieán roäng raõi, nhaát laø cho tuoåi treû.
ÔÛ chaâu AÂu vaø Baéc Myõ, nam giôùi ñaõ ít huùt thuoác ñi, tyû leä ung thö phoåi giaûm xuoáng, trong khi ñoù, tyû leä phuï nöõ huùt thuoác laïi taêng leân (coi nhö laø moát) keùo theo tyû leä ung thö phoåi, beänh phoåi taêng. Caùc nöôùc ñang phaùt trieån taêng saûn xuaát thuoác laù do chæ quan taâm ñeán lôïi nhuaän tröôùc maét, taêng tieâu thuï thuoác laù do thoùi quen giao tieáp, sinh hoaït xaáu.
Caùc bieän phaùp hieäu quaû ñeå phoøng choáng thuoác laù hieän nay laø taêng thueá thuoác laù, caám tuyeät ñoái vieäc quaûng caùo vaø khuyeán maïi caùc saûn phaåm thuoác laù, coù lôøi caûnh baùo veà nguy cô beänh taät vaø töû vong do thuoác laù roõ raøng treân bao bì caùc saûn phaåm thuoác laù, caám huùt thuoác nôi coâng coäng vaø caùc chöông trình hoã trôï ngöôøi cai nghieän thuoác laù.
Trong coâng taùc phoøng choáng thuoác laù caàn quan taâm ñeán caùc nhoùm ñoái töôïng:
§iÒu trÞ y häc 1%
R- îu 4%
NghÒ nghiÖp 5%
S¶n phÈm c«ng nghiÖp 1%
¤ nhiÔm m«i tr- êng 2%
Sinh ®Î, t×nh dôc
8% Thuèc l¸
36%
Dinh d- ìng 43%
Bieåu ñoà 1: Caùc yeáu toá nguy cô sinh ung thö (theo Doll vaø Peto).
tion, early cancer detection, treatment of curable cancer and palliative care for cancer. Priority has been set for cancer prevention program.
Cancer prvention has two purposes: to reduce the incident rate by eliminating pathogenetic factors/pathogens for cancer, which is called as primary prevention and to reduce the mortality rate by ealry detection, treatment of pre-cancerous trauma, ect., which is called as secondary prevention.
The two targets of cancer prevention are as follows - prevention at the population level (by avoiding pathogens such as radiation, application of cancer high-risk population screening) or at individual level with issues such as life styles, habits, occupations at risk.
(30% of all kinds of cancer can be prevented, cancer prevention is highly effective and inexpensive.
However, it has not been paid adequate attention more research work should be done together with imme- diate application of those research findings).
- Phuï nöõ
- Treû em vaø thieáu nieân
- Nhoùm ngöôøi coù trình ñoä vaên hoaù, khoa hoïc thaáp - Caùc daân toäc thieåu soá
- Ngöôøi ngheøo
Bôûi hoï laø nhöõng nhoùm ñoái töôïng deã bò toån thöông vaø laø ñoái töôïng ñang ñöôïc caùc coâng ty thuoác laù nhaém tôùi.
2. Tieát cheá dinh döôõng:
Phaàn naøy chieám tyû troïng lôùn nhaát (35%) nguyeân nhaân gaây ung thö, nhöng vì nhieàu yeáu toá thieáu oån ñònh vaø tính hieäu quaû chöa cao neân ñöôïc xeáp haøng soá 2. Cheá ñoä aên giaàu calo töø môõ vaø chaát boät (nhaát laø môõ ñoäng vaät), ít rau, xô ñaõ gaây neân taêng nguy cô ung thö ñaïi - tröïc traøng vaø ung thö vuù nöõ.
Ñöôøng höôùng chung phoøng beänh baèng tieát cheá dinh döôõng laø: taêng thaønh phaàn thöùc aên xô sôïi, giaûm chaát beùo, taêng cöôøng caùc vitamin ñeå ngaên laïi vaø laøm ñaûo ngöôïc quaù trình sinh ung thö hieän nay. Cuï theå 6 lôøi khuyeân:
1) Giaûm phaàn calo chaát beùo töø 40% xuoáng 30%
2) Ñöa hoa quaû, rau, nguõ coác nguyeân haït vaøo böõa aên haøng ngaøy.
3) Haïn cheá tieâu thuï thöùc aên muoái, leân men, hong khoùi... Ví duï: caù kho, xì daàu, caù aùm khoùi...
4) Haïn cheá tieâu thuï nhöõng gia vò voâ boå coù theå gaây ung thö. Ví duï: phaåm nhuoäm, daàu thôm...
5) Tieáp tuïc nghieân cöùu xaùc ñònh chaát gaây ñoät bieán gen trong thöùc aên nhaát laø thöùc aên coù haøm löôïng thuoác tröø saâu, dieät coû: thuoác kích thích taêng troïng cao.
6) Khoâng laïm duïng röôïu, bia, caùc chaát leân men röôïu.
Khuyeán caùo cuï theå veà dinh döôõng vaø tieát cheá:
- Neân aên hoa quaû, rau xanh haøng ngaøy.
- Haõy choïn loaïi nguõ coác nguyeân haït vaø môùi xay saùt.
- AÊn caù, thòt traéng, ñaïm thöïc vaät toát hôn aên thòt ñoû.
- Caân baèng naêng löôïng calo ñaàu vaøo vaø calo tieâu thuï, choáng beùo phì.
- Hoaït ñoäng theå löïc thöôøng xuyeân. Theå duïc theå thao moãi ngaøy ít nhaát 30 phuùt.
3. Choáng nghieän röôïu:
Coù söï lieân quan chaët cheõ giöõa tieâu thuï röôïu vaø ung thö khoang mieäng, hoïng, haàu, thöïc quaûn vaø gan. Nghieân cöùu ôû Bretagne vaø Normandie (Phaùp) thaáy uoáng 0-40 ml röôïu 1 ngaøy nguy cô ung thö laø
1 - Uoáng treân 121 ml röôïu ngaøy nguy cô taêng leân 101 laàn - Neáu ñaøn oâng uoáng röôïu 50 ml/ngaøy keøm theo huùt thuoác 20 - 30 ñieáu/ngaøy thì nguy cô ung thö hoïng mieäng taêng leân 9,6 laàn neáu huùt 40 ñieáu/ngaøy nguy cô taêng tôùi 15,5.
Röôïu ñöôïc tieâu thuï maïnh töø laâu vaø khaép nôi, duøng ñeå kích thích khaåu vò, ñeå aên ngon vaø gaây höng phaán thaàn kinh. Laïm duïng röôïu laøm xô teo thoaùi hoaù nieâm maïc mieäng, hoïng, thöïc quaûn, daï daøy, sau ñoù laø ñaàu ñoäc heä thaàn kinh, suy gan thaän.... Vì vaäy vôùi röôïu khoâng choáng maïnh nhö thuoác laù nhöng choáng nghieän ngaäp laïm duïng, khoâng duøng röôïu maïnh, khoâng uoáng thöôøng xuyeân, xoâ boà daãn tôùi say, nghieän....
Khuyeán caùo:
- Choïn ñoà uoáng khoâng coù coàn, choïn nöôùc quaû, soâña khi aên côm vaø aên tieäc.
- Traùnh caùc cô hoäi tuï taäp röôïu cheø.
- Haõy noùi vôùi baùc só khi baïn khoâng boû ñöôïc röôïu.
4. Sinh ñeû coù keá hoaïch vaø veä sinh sinh duïc:
- Khoâng ñeû sôùm döôùi 20 tuoåi, khoâng ñeû nhieàu con laøm giaûm tyû leä ung thö coå töû cung.
- Khoâng ñeû muoän treân 40 tuoåi, traùnh duøng thuoác choáng thuï thai, cho con buù söõa meï seõ giaûm ñöôïc nguy cô ung thö vuù.
- Quan heä tình duïc ñieàu ñoä, veä sinh, chung thuyû vôùi baïn tình seõ giaûm nguy cô nhieãm HPV vaø ung thö coå töû cung. Caàn ghi nhaän ôû chaâu AÂu hieän nay ung thu coå töû cung laïi taêng sau thôøi gian daøi giaûm haún.
Nguyeân nhaân trong thaäp kyû 70 hoï sinh ñeû giaûm ñi, tyû leä ung thö coå töû cung giaûm, nhöng sang thaäp kyû 80 hoï giaûi phoùng tình duïc, quan heä nhieàu ñoái töôïng laøm taêng tyû leä ung thö coå töû cung.
Khuyeán caùo:
- Khoâng quan heä tình duïc ngoaøi hoân nhaân, tieát duïc, baûo veä söùc khoeû sinh saûn.
- Quan heä tình duïc chuû ñoäng thì caàn chuaån bò cho an toaøn.
5. Phoøng beänh ngheà nghieäp vaø moâi tröôøng xung quanh:
Töø nhöõng quan saùt dòch teã hoïc, ngöôøi ta ñaõ laøm caùc thöïc nghieäm chöùng minh ñöôïc nhieàu taùc nhaân gaây ung thö töø tieáp xuùc ngheà nghieäp, töø moâi tröôøng vaø ñeà ra moät quy trình nghieân cöùu phoøng ngöøa goàm 5 böôùc:
1) Thoáng keâ caùc chaát gaây ung thö coù theå gaëp khi
haønh ngheà hoaëc töø khoâng khí, nöôùc, chaát thaûi coâng nghieäp
2) Phaân laäp nhöõng chaát gaây ung thö coù theå phoøng traùnh ñöôïc (Baûng 1).
3) Xaùc ñònh caùc nguoàn tieáp xuùc 4) Laäp caùc ñeà aùn nghieân cöùu can thieäp
5) Tieán haønh caùc phöông phaùp laøm giaûm nguy cô gaây ung thö
Caùc phöông phaùp phoøng beänh do tieáp xuùc ngheà nghieäp hoaëc oâ nhieãm moâi tröôøng:
OÂ nhieãm khoâng khí:
- Haïn cheá khí thaûi cuûa xe hôi, baèng kieåm tra maùy moùc, boû loaïi caùc coâng ngheä laïc haäu
- Phaùt trieån loaïi xaêng ít khoùi
- Kieåm tra, caûi tieán caùc thieát bò ñaøo moû - Ñaåy xa khu cheá taïo, tinh cheá, coâng ngheä naêng löôïng ra khoûi khu daân cö
- Caám thaûi chaát gaây ung thö vaøo khoâng khí - Caám thuoác laù ôû nôi coâng coäng
- Ñaûm baûo thoâng khí, thoâng gioù OÂ nhieãm nöôùc sinh hoaït:
- Chæ duøng nguoàn nöôùc sinh hoaït khoâng oâ nhieãm - Caám nöôùc thaûi coâng nghieäp hoaù chaát, naêng löôïng tröïc tieáp vaøo nguoàn nöôùc
- Caám hoaëc haïn cheá duøng thuoác dieät coân truøng thuoác dieät coû chöùa yeáu toá sinh ung thö
- Giaûm bôùt duøng chloramine ñeå tieät truøng nöôùc uoáng
- Taêng cöôøng kyõ thuaät loïc nöôùc tieán boä vaø nhöõng kyõ thuaät haáp thuï
Chaát thaûi:
- Giaûm tieâu hao nguyeân lieäu - Taùi cheá nhöõng chaát thaûi
- Haïn cheá duøng böøa baõi chöùa chaát thaûi, ñeå chaát thaûi rôi vaõi doïc ñöôøng taàu hoaû, ñöôøng bieån.
- Caám löu tröõ, ñeå baõi thaûi coù chöùa yeáu toá gaây ung thö ôû gaàn quaàn theå daân cö
Tieáp xuùc ngheà nghieäp
- Thay theá caùc chaát thaûi, caùc coâng ñoaïn coù yeáu toá gaây ung thö baèng töï ñoäng hoaù, ngöôøi maùy, khoâng cho tieáp xuùc vôùi ngöôøi
- Giaûm coâng ngheä lieân quan chaát hoaù hoïc coù gaây ung thö, caùc chaát phoùng xaï, caùc tia cöïc tím....
- Laøm toát baûo hoä lao ñoäng: quaàn aùo, trang bò haïn cheá thôøi gian tieáp xuùc vôùi nhöõng coâng ñoaïn coù chaát gaây ung thö.
Khuyeán caùo veà phôi naéng:
- Ñöøng phôi naéng tröïc tieáp töø 10 giôø ñeán 16 giôø.
- Duøng muõ noùn, aùo daøi tay hoaëc che oâ traùnh naéng.
- Khoâng ñeå chaùy naéng.
6. Caùc ñieàu trò y teá laïm duïng:Ngöôøi ta baét ñaàu noùi ñeán nhöõng laïm duïng ñieàu trò cuûa baùc só gaây taêng nguy cô ung thö. Ví duï:
- Ung thö buoàng tröùng, tinh hoaøn ñieàu trò hoaù chaát thaáy tyû leä phaùt trieån ung thö baïch caàu caáp cao - Caùc tia xaï choáng vieâm trong ñieàu trò vieâm khôùp, vieâm vuù, u maùu ôû treû em coù nguy cô laøm taêng ung thö phaùt trieån taïi choã nhaát laø ôû tuyeán giaùp, haïch...
- Noái vò traøng, caét daï daøy noái polyp deã gaây traøo maät daï daøy laøm taêng nguy cô ung thö daï daøy
Bieän phaùp: Khoâng chæ ñònh laïm duïng, khoâng yû theá kyõ thuaät maø laøm nhöõng ñoäng taùc thöøa ñeå mang nguy cô coù haïi.
7. Gaây mieãn dòch vôùi nhöõng virus sinh ung thö:
Ñaây laø höôùng nghieân cöùu coøn mang tính chaát thöïc nghieäm nhieàu. Coù theå laøm vaéc-xin viruùt vieâm gan B duøng cho nhöõng vuøng coù tyû leä mang ung thö gan tieân phaùt cao.
8. Phoøng beänh thoâng qua taùc ñoäng vaøo caùc yeáu toá di truyeàn:
Quaù trình sinh ung thö laø keát quaû taùc ñoäng töông hoã giöõa caùc yeáu toá ngoaïi lai vaø noäi sinh. Coù moät soá quaù trình ung thö coù lieân quan ñeán nhöõng hoäi chöùng di truyeàn hieám:
- Beänh giaõn mao maïch telangectasie - Beänh thieáu maùu Fanconi
- Xô da nhieãm saéc - Hoäi chöùng Blum
- Ña polyp gia ñình vaø hoäi chöùng Garner - U xô thaàn kinh lan toaû( Recklinghousen) ...
Phoøng beänh di truyeàn bao goàm caû caáp 1 vaø caáp 2, bao goàm caû böôùc laøm giaûm nguy cô maéc beänh baèng caùch: 1) laøm giaûm söï xuaát hieän hieän töôïng di truyeàn xaáu; phaùt hieän vaø laøm giaûm yeáu toá coäng
Ngheà, chaát gaây ung thö Keát quaû NC treân ngöôøi
Keát quaû NC treân ñoäng vaät
Loaïi ung thö
Söûa chöõa, saûn xuaát giaày uûng
cao su +++ Chöa nghieân
cöùu Hoác muõi, baøng quang
Tinh loïc keàn +++ Phoåi, hoác muõi
Aminobiphenyl +++ +++ Baøng quang
Asbestose +++ +++ Phoåi, maøng phoåi, hoïng
vaø ñöôøng tieâu hoaù
Bensene +++ +++ Ung thö baïch huyeát
Befnindine +++ +++ Baøng quang
Suùt, nhöïa than daàu +++ +++ Da, phoåi, baøng quang,
daï daøy
Chloruavinyl +++ +++ Gan, naõo, ung thö haïch,
ung thö baïch huyeát
2- Napthylamine +++ +++ Baøng quang
Acrlonitrile +++ +++ Phoåi, ñaïi traøng, tieàn lieät
tuyeán
Benzopyrene ? +++ Da, phoåi
Keàn vaø phaàn töû coù keàn + +++ Hoác muõi, phoåi, hoïng
Beryle vaø phaân töû coù beryle + +++ Phoåi
Amitrole ? +++ Khoâng ñaëc hieäu rieâng
loaïi ung thö naõo Cadmium vaø phaân töû coù
cadmium
+ +++ Tieàn lieät tuyeán, phoåi
DDT ? +++ Phaàn meàm, ung thö
haïch
Dioxine ? +++ Phaàn meàm, gan, ung
thö haïch
Hôi formol ? +++ Da , tieàn lieät tuyeán
...
Baûng 1. Ví duï veà hoaù chaát sinh ung thö do tieáp xuùc ngheà nghieäp (theo Cô quan nghieân cöùu ung thö quoác teá)
Chuù thích: +++ baèng chöùng ñaày ñuû; + tin caäy coù giôùi haïn; ? baèng chöùng chöa ñuû
Gene Vò trí Naêm phaùt hieän Loaïi ung thö Loaïi gen
RB 13q 1986 Voõng maïc vaø khaùc ÖÙc cheá
P53 17p 1986 Saccoma vaø khaùc ÖÙc cheá
NF1 17q 1990 Naõo & khaùc ÖÙc cheá
ÖT1 11p 1990 Wilms’ & khaùc ÖÙc cheá
APC 5q 1991 Ñaïi traøng & khaùc ÖÙc cheá
NF2 22q 1993 Naõo & Khaùc ÖÙc cheá
VHL 3q 1993 Thaän & khaùc ÖÙc cheá
RET 10q 1993 Ung thö noäi tieát nhieàu oå & khaùc Gen ung thö MLH1 2p 1993- 1994 Ñaïi traøng & khaùc Gen maát ñoái xöùng MSH2 3p 1993- 1994 Ñaïi traøng & khaùc Gen maát ñoái xöùng
MSH6 2p 1997 Ñaïi traøng & khaùc Gen maát ñoái xöùng
PMS1 2q, 7p 1994- 1995 Ñaïi traøng & khaùc Gen maát ñoái xöùng
MTS1 9p 1994 Ung thö haéc toá ÖÙc cheá
BRCA1 17q 1994 Vuù & khaùc ÖÙc cheá
BRCA2 13q 1995 Vuù & khaùc ÖÙc cheá
PTC 9q 1996 Ung thö tb ñaùy ÖÙc cheá
E- Cadherine 16q 1998 Daï daøy ÖÙc cheá
Baûng 3: Caùc gen ung thö coù lieân quan tôùi di truyeàn Toån thöông baåm sinh Bieän phaùp phoøng ngöøa Beänh Bò xô da nhieãm saéc
Ña polype gia ñình Kieâng ra naéng
Caét ñaïi traøng tröôùc 10 tuoåi
Ung thö da, ung thö haéc toá, ung thö ñaïi - tröïc traøng
U xô thaàn kinh lan toaû
Reckling housen Caét nhöõng u phaùt trieån nhanh, coï saùt nhieàu Ung thö thaàn kinh
Beänh ñao Traùnh tia phoùng xaï, tia X Ung thö maùu,
ung thö haïch Baûng 2: Toån thöông tieàn ung thö lieân quan tôùi ung thö vaø bieän phaùp phoøng ngöøa
Vò trí Test Ñoä nhaäy % Ñoä ñaëc hieäu%
Coå töû cung Teá baøo hoïc 67% 60
Vuù Chuïp X-quang vuù 85% 80
Ñaïi traøng Maùu ôû phaân 50 ?
Phoåi Teá baøo hoïc ñôøm 42 99
Baûng 4: Test phaùt hieän sôùm cho 4 loaïi ung thö choïn loïc
Baûng 5: Toùm taét veà giaùo duïc phoøng beänh ung thö Loaïi
ung thö
Caùc nguy cô sinh ung thö ñöôïc bieát roõ
Caùc yeáu toá coù theå
phoøng ñöôïc Daïng
phoøng beänh Haønh ñoäng phoøng ngöøa
1.Phoåi Coù Thuoác laù Caáp 1 Boû thuoác
2.Ñaàu coå Coù Thuoác laù röôïu
Caáp 1 Caáp 2
Boû thuoác, giaûm röôïu
Khaùm mieäng, ñieàu trò baïch bieán 3. Coå töû
cung Coù Sinh ñeû vaø sinh duïc Caáp 1
Caáp 2 Giaûm caùc yeáu toá nguy cô cao theo doõi teá baøo aâm ñaïo
4. vuù Tieát cheá dinh döôõng,
duøng thuoác ngöøa thai, tia xaï
Caáp 2 Caáp 1
Giaûm môõ, taêng chaát xô; khaùm phaùt hieän: chuïp vuù, khaùm vuù vaø töï khaùm vuù
5.Ñaïi-
Tröïc traøng Coù
Tieát cheá dinh döôõng
(neáu coù theå) Caáp 2 Caáp 1
Ghi nhaän yeáu toá gia ñình Giaûm môõ, taêng chaát xô
Khaùm phaùt hieän thaêm tröïc traøng XN maùu, phaân, soi tröïc traøng
6. Da Coù Tieáp xuùc vôùi maët
trôøi Caáp 1
Caáp 2
Che naéng
Khaùm beänh, ghi nhaän yeáu toá gia ñình 7.Tinh
hoaøn Coù Haï tinh hoaøn laïc
choã, thoaùt vò beïn Caáp 1 Phaãu thuaät
Theo doõi, töï khaùm
ñoàng vôùi nhöõng hieän töôïng di truyeàn xaáu ñeå phaùt trieån thaønh ung thö; (2) xöû lyù nhöõng hoäi chöùng di truyeàn xaáu tröôùc khi phaùt trieån thaønh ung thö (xöû lyù toån thöông tieàn ung thö) (Baûng 2 + 3).
II. Phoøng beänh caáp 2
Muïc ñích phoøng beänh caáp 2 laø laøm giaûm tyû leä cheát cho loaïi ung thö ñöôïc chuù yù phoøng beänh.
Chaån ñoaùn beänh sôùm seõ caûi thieän ñaùng keå tieân löôïng ung thö. Tuy nhieân khoâng phaûi taát caû caùc loaïi ung thö chaån ñoaùn sôùm cuõng ñeàu coù hieäu quaû ñieàu trò gioáng nhau. Ví duï: ung thö phoåi (coù möùc aùc tính cao) phaùt hieän sôùm khoâng laøm giaûm tyû leä cheát ñaùng keå gì maø chæ laøm cho chaát löôïng soáng cuûa beänh nhaân toát hôn maø thoâi.
Ñoái töôïng cuûa chieán dòch phaùt hieän sôùm laø nhöõng ngöôøi coù nguy cô cao bò ung thö nhöng beà ngoaøi vaãn coøn khoeû maïnh. Vì vaäy phaûi choïn test naøo ñôn giaûn khoâng toán keùm, ñuû nhaäy vaø ñaëc hieäu vôùi beänh (Baûng 4).
Höôùng daãn phaùt hieän ung thö coå töû cung
- Tuoåi 20 coù hoaït ñoäng sinh duïc, neáu thöû teá baøo aâm ñaïo 2 laàn (-) cöù 3 naêm thöû laïi 1 laàn . - Khaùm phuï khoa: 20 - 40 tuoåi, 3 naêm / laàn.
Treân 40 tuoåi 1 naêm / laàn
Höôùng daãn chuïp X-quang vuù ñeå phaùt hieän sôùm - 35- 39 tuoåi: Chuïp vuù laàn ñaàu
- 40- 49 tuoåi: Chuïp vuù 1-2 naêm laàn - 50 tuoåi: Chuïp vuù 1 naêm / laàn.
Höôùng daãn phaùt hieän sôùm ung thö ñaïi tröïc traøng - Thaêm tröïc traøng haøng naêm töø 40 tuoåi - Thöû maùu ôû phaân haøng naêm töø 50 tuoåi
- Soi tröïc traøng, sicma 3 - 5 naêm / laàn töø 50 tuoåi III. Toå chöùc phoøng beänh coù hieäu quaû 1. Taêng cöôøng vai troø cuûa thaày thuoác ña khoa ôû khu
vöïc chaêm soùc söùc khoeû ban ñaàu
- Cung caáp kieán thöùc veà phoøng beänh ung thö vaø phaùt hieän sôùm (Baûng 5).
Loaïi ung thö
Caùc nguy cô sinh ung thö ñöôïc bieát roõ
Caùc yeáu toá coù theå phoøng ñöôïc
Daïng
phoøng beänh Haønh ñoäng phoøng ngöøa
- Thoâng qua thaày thuoác ña khoa tuyeân truyeàn vieäc thay ñoåi loái soáng laønh maïnh cho caùc quaàn theå daân cö.
2. Boå sung phoøng beänh ung thö cho chöông trình ñaøo taïo baùc só.
3. Giao nhieäm vuï cho chaêm soùc y teá coäng ñoàng.
4. Chi phí cho phoøng beänh thoaû ñaùng.
- Tieàn boû ra ñeå giaùo duïc phoøng beänh coù hieäu quaû hôn chöõa beänh.
- Laõi suaát do baùn thuoác laù caàn ñöa vaøo ñeå quaûn lyù ung thö.
5. Vai troø cuûa nhöõng nghieân cöùu.
- Nhöõng nghieân cöùu ñang tieán haønh chöa thoaû maõn nhu caàu caàn taêng leân gaáp ñoâi.
- Caàn haïch toaùn giaù thaønh phoøng beänh vaø phaùt hieän sôùm so vôùi ñieàu trò ñeå thuyeát phuïc coâng chuùng tham gia phoøng beänh.
Toùm taét: Moät laàn nöõa caàn nhaán maïnh raèng, ung thö khoâng phaûi laø ñònh meänh xaáu, noù coù theå chöõa khoûi ñöôïc, noù coù theå ñeà phoøng ñöôïc. Khoa hoïc ñang ñöùng tröôùc thôøi cô lôùn laø ñi nhöõng nöôùc ruùt quyeát ñònh thanh toaùn noãi ñe doïa ung thö cho nhaân loaïi.
Trong khi reøn giuõa caùc vuõ khí ñeå ñieàu trò trieät caên ung thö, cuõng raát caàn moät söï öu tieân ñeå chaën con ñöôøng phaùt trieån cuûa ung thö ñoù laø phoøng beänh. Söï öu tieân ñoù phaûi laø thöïc söï vaø quan troïng vì ñaàu tö vaøo khu vöïc naøy seõ coù hieäu quaû cao. Coù theå phoøng ñöôïc 30% caùc loaïi ung thö treân ngöôøi hieän nay.
Taùc giaû: PGS. Ñoaøn Höõu Nghò, Giaùm ñoác Beänh vieän E, Uyû vieân Thöôøng vuï Hoäi PCUT Vieät Nam; nguyeân Phoù Giaùm ñoác Beänh vieän K, nguyeân Tröôûng khoa Phaãu thuaät tieâu hoaù Beänh vieän K. Ñòa chæ: Beänh vieän E - Ñöôøng 69, Nghóa Taân, Caàu Giaáy, Haø Noäi. Email: [email protected]
Taøi lieäu tham khaûo:
1. Phaïm Hoaøng Anh, Nguyeãn Maïnh Quoác, Nguyeãn Baù Ñöùc, Nguyeãn Chaán Huøng. Tình hình ung thö ôû Vieät Nam naêm 2000. Taïp chí thoâng tin y döôïc hoïc, soá 2- 2001, 19- 26.
2. Nguyeãn Baù Ñöùc, Ñaëng Theá Caên, Ñoaøn Höõu Nghò vaø coäng söï. Saùch "Lòch söû Beänh vieän K- 30 naêm xaây döïng vaø phaùt trieån". NXB Y hoïc, 1999, 161- 170.
3. Ñoaøn Höõu Nghò, Phoøng beänh ung thö, Saùch: Nhöõng hieåu bieát caàn thieát veà beänh ung thö. Boä Y teá - Beänh vieän K xuaát baûn 1989.
4. International Agency for Research on Cancer, WHO GLOBOCAN1: Cancer Incidence and Mortality Worldwide;
ds: J. Ferlay, D.M Parkin, P. Pisani, 1998.
5. Jemal, A.Thomas, T. Murray, M Thun. Cancer Statistics, 2002, CA Cancer J Clin 2002, 52: 23- 47.
6. Perter Drucker, The next Society, a survey of the near future. The Ecomomist, November 2001, 3- 7.
7. D. Jolly & L. Gerbaud. The Hospital of Tomorrow.
Document of WHO 1998.
8. Howard K. Koh, Christine Kannler, Alan C. Geller (2001), "Cancer Prevention" Cancer: principles and practice of oncology, 6th edition. Lippincott William & Wilkins 9. Graham A. Conditz, David Hunter. (2000) Cancer Prevention. Kluwer Harvard Academic Publishers
