Le Thi Nham Tuyet
MOT SO PHONG TUC CUA NGlTOfl VIET TRONG THOI DAI
C H O N GBAG THUOC
LE THI NHAM TUYET
I^on nghin nam do ho etia cae the luc phong kien la hon nghin nam dan tgc ta noi da) lien tuc. Trong thai ky dai dae ay, nha Han, sau do la nha Duong da thue hien mot he thong chinh sach dong hoa toan dien doi vai tat ca cac nuae bj chiing xam chiem, va ehung da ca ban hoan thanh 4ugc y do tham doe do doi vai cac dan tgc tren cac xu ggi la Bach Viet, nhung chiing khong thue hien duge doi vai Viet Nam. Ben canh nhung cuoc khai nghTa vai qui mo ion, nho de bao ve vung ehae quyen ton tai doe lap etia minh, ong ba ta xua da xem van hoa la mot mat tran quan trgng chong xam luge. Chinh vi vay, trong cuoc dau tranh lau dai nh4t, quyet liet va phue tap nhat nham bao ve van hoa va noi giong Viet Nam chong chinh sach d6ng hoa cua Han, Duong dan tgc ta da chien thang. Va sau nghin nam do ho ky, ta van la ta. Ion manh hon truac, nung nSu mai den sau nay eho ehung ta long yeu nuoc, chi cam thii quan xam luge...
Cuoc dau tranh bao ve van hoa dan toe cua ca dan tgc de eh6ng ddng hoa da dien ra dual nhieu ngi dung va hinh thue, phong phu va sau sSc. Bai viat nho nay, duai goe do dan tgc hge - lich su se chu ytu trinh bay viec bao ve phong tue tap quan - la nhung yeu to quan trgng cua tam ly va van hoa dan toe.
Mot phong tuc xa hoi pho hien, rit duge nguai Viet quan tam thue hien, do la tuc ma hoi lang hang nam a cae lang. Lang nao cung c6 ngay hoi hang nam etia minh.
Li'ie dau thi to ehuc vao mua thu, ve sau chuyen dan vao mua xuan. 0 nhung ngay hoi lang ay nguai ta huy dong ea lang, du vao nghi thue tin nguang, chii yeu la eac tin nguong nong nghiep va dy vao cac cuoc vui chai, cae cuoc dua tai - cung da tra thanh phong tue.
Hoi lang eua nguai Viet trong thai dai chong Bac thuoc vai nhung tiet mue ma sir sach duong dai ghi nhan, cung vai nhung tiet muc con duge bao luu trong cac hoi lang a thai dai sau nua cho thay rang, mot mat da CO them y nghTa, muc dich tin nguang mai, trong do, dang chii y la su siing bai tuang niem nhung anh hung c6 cong tich cue trong su nghiep dau tranh bao ve doc lap dan tec.
Trong khi Han, Duong eo gang thay van hoa nhan dan ta bang van hoa Han thi mot tin nguang dac biet, la san pham thuan tuy ciia cac don vj lang Viet Nam c6 truyen, CO qui mo toan lang, vol ehuc nang hat nhan cua hoi lang, nam ngay trong ngi dung va hinh thue etia mot sinh boat van hoa tieu bieu nhat cua xa hoi nong then ta xua van duge duy tri. Hat nhan ay mang tinh ch^t
Tap chi Dan loc hoc so 5 - 2009
dien hinh va c6 tac dung dac biet doi vai lang. Do la cac nghi thue tha cae anh hiding lam thanh hoang - mot tin nguang ve than bao ve ehung eho ca lang va tij'ng lang, von la su ton tha to tien da c6 tu truoc do.
Tin nguang thanh hoang moi nam mot Ian duge bieu thi thanh nghi thue hoi lang.
Va do la thu' le hoi truyen thong quan trgng nhat eua lang, thuang duge tien hanh a ngoi dinh' - cong trinh kien true trung tam va tieu bieu nhat ciia lang. Nhung ngay con Iai trong nam - khi khong eo hoi thi niem tin eija lang doi voi than thanh hoang Ian vao tam thue timg nguai. dong thai, van bieu thi trong dai song thuong hang eua nguai lang, bang nhung hinh thue vi du nhu kieng cu... Do d4y, hoan toan c6 the coi tin nguang thanh hoang la mot mau so ehung, mot hang so, de lien ket cac thanh vien etia mot lang vai nhau, va lien ket hg vai lang - ma tat nhien vai nuoc'. Moi cong cam cua xa hoi lang thon, nhan danh tin nguang thanh hoang nay, da tung bi6u thi trong doi song lang thon ta xua mot each rat sau sac. Sau day la mot tu lieu tan du eu the duge lay lam vi du de minh ehung.
Xua, a mot lang tha mot vi thanh hoang CO ten la Tich. Do la cai ten. do su kinh ne tuyet d6i vai than, nen cung phai tuyet d6i kieng, khong ai duge phep noi den.
Mua xuan, mot doan nghe sT nghiep du tu noi xa d^n lang, xin duge bieu dien a san dinh lang. Nhung truong hgp nhu the bao gia doi vai lang, cung la mot djp vui rgn ra
' Lang va NLTOC la hai thue thS diu doi cua xa hoi Viet Nam xua. \k mat thilt c h i khong tach rai.
va trgng the. Ca lang keo den san dinh xem bieu dien. Theo phong tuc eo truyen. mot nguoi nhieu tuoi duge cu ra thay mat ca lang, vai mot ehiee trong, vua tham du, giao luu, bang cae each danh trong, nhCrng tieng trong mang y nghTa khae nhau eua minh. Ma dau cuoc bieu dien, truoc dong nghit nguai xem, mot dao hat buae ra hat ehao mijng. Ba tieng trong noi len khen nggi vua mai du1, tiep theo la Iai c6 dao hat giai thieu: ""... xin trinh thanh. trinh lang mot lich hat..." mot tieng go vao tang trong da dot nggt cat ngang. Doan nghe sT v6 tinh vi pham vao su kieng cCr cua lang. Lap tue tat ca nhung nguoi lang bo ra ve.
Nhu the do, tin nguang thanh hoang va ngoi dinh lang doi vai xa hoi thon lang quan trgng that Ion lao.
Vay ma, khong it lang va nhung ngoi dinh lang Iai chinh la noi tho eac nu than.
Mot dau hieu be ngoai giup eho ai cung de dang nhan ra hien tugng nay, chinh la chiee vong mau tim do trong so nhu'ng do tha bay trong gia dinh. Day la phuo'ng tien danh cho nu than. Cac nam than thi eo phuong tien khae: Nhung tugng ngua.
Can phai noi a day la, nhin ehung, van hoa Han va Nho giao vao nuoc ta, da tao ra mot bau khong khi doc hai, rat khong thuan Igi, dac biet doi voi cac thanh vien nu' cua lang, voi nhung quan niem va tin dieu bat binh dang, coi thuang phu nu'. Co nhung lang khi ehuan bi nhung mam thue an gianh eho nghi thue tha phung, tuang niem than thanh hoang a dinh lang con quay rap, cang man, khong cho phu nu' chain tai tham chi
Le Thi Nham Tiiyei
khong eho hg den gan (mac du nhiing nghi thiTc do, do phu nu' lam ra, viia mai horn qua). Nhimg chinh a trung tam cam kep nay, tren cao than dien eua ngoi dinh, Iai ngu tri mot hinh tugng phu nu'. Va vi nij' than nay duoc su sung ki'nh cua ea lang khong khae gi nhung vi nam than duge tho lam thanh hoang a cae lang khae.
Nhung nij' than duge tha lam thanh hoang. a dau tren dat nuoc cung vay. hau het la nhung nhan vat lich su, chi it thi cung la nhan vat niia lich su' - ntra truyen thuyet. Va thai dai da san sinh ra nhieu nhan vat nQ' duge tha lam thanh hoang a Viet Nam Iai chinh la thai dai da dien ra cac cuge khai nghTa va khang chien chong Iai sir xam luge, thong tri dong hoa cua Han, Duong. Cuoc khai nghTa Hai Ba Trung a bu6i dSu Cong nguyen da cung cap cho eac lang Viet Nam mot so rat dong cac nu' than. Ngoai Hai Ba la lanh tu cua phong trao dau tranh. duge nhieu lang cung chgn la thhn thanh hoang eon eo nhung doi ngu nhung nguoi duge truySn tung la eac nir tuang ciia Hai Ba Trung - voi nhung su tfch anh hung, diing cam cua hg - cung duge nh-ieu lang tha phung. Dinh lang Hien Quan (VTnh Phiie) chSng han, a noi tham nghiem nhat eo bay mot chile thiing tre tam thuong, dung nhung mun vai d6 va quan ao. Do la vat tugng trung dk nhae nha nguon goe ngheo kh6 eua nguoi dan ba cung nhu viec chan soc d6ng doi quan sT eCia vj tuang Thien Hoa, nguai da c6 nhieu cong tieh danh giac lung danh ciia Hai Ba Trung
Cac nu' anh hung ciia cac cuge khai nghTa bao ve T6 qu6c con duge tho a cae ngoi den c6 kinh, ma su nguang mo ciia
nhan dan khap noi. ngay giua eanh ngg day kho khan can tra do ke thu gay nen da duge boi dap, bao ve, nhan truyen voi tam long tran day tu hao va tinh than kien quyet hang hai dau tranh chong giac ngoai xam: Giac den nha dan ba cung danh. Do la tinh th^n dau tranh truyen thong eiia dan toe nhSm bao ve van hoa va noi giong ta, cuge dSu tranh het siic quyet liet chong chinh sach dong hoa eiia Han, Duong. Ciing chinh bai tinh than ay, ong cha ta ra sue bao ve phong tuc tap quan van hoa dan tgc. Mot vi du khae ve cuge dau tranh nay: Do la eau chuyen ve ngay Hoi dong long (mot hoi le mo vao ngay 6 thang 3 hang nam eiia lang Tfch Son. huyen Tam Duong, VTnh Yen.
nay thuoc tinh VTnh Phiic). Vao ngay hoi ky dan 5 thon cua lang Tich Son, huyen Tam Son cung voi dan lang ChSn Yen, Dong Dao tap trung a mot bla riing (nay la eanh d6ng Oai, gan thj tran VTnh Yen) dir hoi le an the ciing cae cuge vui thugng v6. Moi lang eii mot so dai bieu cam guom chem vao mot phien da". Cuge thi chem da eo tieu chuan la chem sau ma guom khong bi siit me. Dan lang Tfch Son da duge suy ton la ke cci do dai bieu eua lang da dat tieu chuan ay. Sau cuge thi chem da la le u6ng mau an the. Mot nguoi cam con ga, mot nguoi eat tiet ga, de cho tiet ga nho vao chum rugu dat tren ban. Nguoi ke ca u6ng mot chen ma dSu, sau do \kn lugt cac dai bi8u dan lang uong roi din eac trang dinh trong lang
• Nam 1972. nhan dip di khao sat dien da dan too hoc trong vung. ehung loi van con thay phiSn da ciing nhung vet chem. Do la vat ky niem qui ve m6i tinh dong long ket nghTa ma dan cac lang Tich Son, ChSn Yen. Dong Dao rat tran trong.
Tap chi Dan tgc hoc so 5 - 2009
moi nguai mot nhiep^. Thay mat dan cac lang ket nghTa vai nhau. va truac mat nhiJng nguai du le, nguofi ke ca da lam le khan the; dong long giiip da nhau va hg da thue hien nghiem ngat Iai the do khong chi trong viec chong dich hga thien tai, ma cung nhu bao cap lang ket nghTa, ket cha (ket uac...) khae, hg da c6 mat cung nhau trong mgi vui buon ciia sinh hoat hang ngay, tir keo go lam dinh, keo da tang lam gieng, trong cay cay nop tang, dung nha, xay IQng...
Va roi eu den ngay hoi ma hoi chem da an the tat ca mgi nguoi trai dinh eiia lang Tieh Son va cac lang ket nghTa do - dii eo lang bat ky ho suot nam a nhung noi hao do de lam an, kiem song - khong can bao, khong can hen, cu tu nguyen tim ve noi bia rirng ay de du hoi, tat ca, khong thieu mot ai.
Bai vi, neu c6 nguoi vang mat thi chi eo ly do "mot la nguai do da bo lang di theo giac, hai la nguoi do da chet roi". Nhung chang mot ai Iai muon dan lang minh va dan mrac nghTa voi minh Iai coi minh hoac coi eon em minh, chdng minh da theo giac hoac coi nhu nguoi da chet. Cho nen dii xa xoi, dii kho khan, tir nguai giau sang eho den nguoi ngheo kho, cu ngay do mgi nguai deu c6 mat a hoi. Van hkt dSc dT, trong gia dinh c6 mot nguoi khong vl du hoi, du biet ly do chinh xac hay khong, thi nguai nha phai mang cai trau the huong din lam le de bao eho lang vai Iai le y tir nhu sau: "chong toi hoac con toi... van nha ngay ''hoi dong long"
nhirng vi dot ngot dm dau... nen khong vi die
hoi dirac, vay xin c6 cai trau nen htccmg trinh langV
Trong ngay hgp mat thieng lieng va than thuong deu dan hang nam, the he nay tiep the he khae, trai trang cung dan lang da xiet chat nhau, diim bgc nhau dong long bao ve nhirng yeu to truyen thong van hoa tot dep ciia dan tgc minh da danh, ma cung can ca gitr lay nhirng phong tuc tap quan c6 the phan biet su khae nhau giu:a Viet va Han dii cho nhirng phong tuc tap quan do bj xem la "man rg"'*. Vu khi cam trong tay eiia cac trang dinh vao ngay Hoi dong long la nhiing loai vu khi thuang ngay luyen tap va hang diing trong cac tran chien dau voi giac dot nhap vao lang, hoac tran vao cac lang ban. Do la giao mac, dinh ba, gay bay, sao truong... Sau khi chem da, lam le uong rugu, an the, eac cuoc bieu dien quan sir cuoi ngua danh roi, miia khien, miia quyen... da duge thue hien trong khong khi manh Met, soi sue vai sir ehung kien xac nhan ky thuat cao duge thay vo' ren day gat gao hang ngay. Mua khien thi phai mot tay cam khien mot tay cam giao. Phai quay khien that nhanh, phai trao giao tir tay trai sang tay phai moi ggi la dat yeu cau. Nhirng nguai tap nhay, phai diie eat vao chan quan, luc dau due cat den cang chan, sau dan den goi, roi den ve diii, chat cirng nhung cat ma nhay, den khi bo eat ra, chi tot mot cai nhe nhang la tii' san da nhay len mai nha. Den ngay hoi, mgi tai nghe duge bgc 16, va
^ Nhiep. nhiip. nh4p. h6p. hiip. ngum... deu ciing mot nghla.
•* Vi nhu tu cao toe. nhupm rang, an trau, xam minh, tuc cuoi hoi don gian...
^ Lang gpi la ong Doc Bach, cung la nha su tu a chiia lang.
8 Le Thi Nham Tu\et
chinh trong cac cuoc thi the nay, dan lang bkxi duge nguoi tai. cu 6uoc nguoi cam quan va to chirc duge luc lugng chien dau thuang true ggi la quan ba ca . Doi quan na\ CO mot cai ehieng diing danh hieu lenh ggi la ehieng ba ca^. Khi c6 hieu lenh eua ehieng ba ca danh ba hoi chin tieng thi cac trang sT trang bj da\ du vu khi lap tiie tap hgp de u:ng chien. Ke ca da cam quan bang hieu lenh ciia ehieng ba ca. Tir nhirng /z/j ong mgc tre da>' tir duai mgc len, cao tren hai tam nguoi. keo dai nhang nhit. quan quit triim khap xom lang ket nghTa voi nhau ay, quan ba eo da bao ve huong 6e.
Tue ket nghTa nhu the c6 egi nguon rat lau doi cua ehe do cam hon nhan ngi tgc thai cong xa thi tgc - eon ton tai mai ve sau nay tren nhieu viing nong thon. dong bang va trung du Bac bg va Bac Trung bg, dia ban sinh tu CO truven ciia nguai Viet, nguoi Muong. Voi each ggi eo truyen: ket cha. di cha an. cha nu&c nghia, ket uac... la nhung tieng de chi sir gan bo giira hai hoac nhieu lang voi nhau, de ket nghTa. uac hen, lien minh voi nhau trong mgi sinh hoat van hoa vat chit, van hoa xa hoi va van hoa tinh th^n eua mgi thanh vien eac lang xa.
Nhirng bieu hien tieh cue. nhirng gia tri dao dire tinh than cua tuc ket cha thi nhieu va dang duge nhkn manh: tinh th4n ton trong Ian nhau (giua cae lang kit nghTa trong do khong it cap lang kit nghTa la hai
" Co Thugng gom lang Dau. lang Dau. Co Trung a6m lang Tiec. lang Khau. lang Ha. Co Ha g6m lanVsau va Son-Toan.
Theo cac cu gia truven Iai. ehieng do bSng \ang c6 tieng keu lanh lot goi quan each 3 cav s6.
lang nguai Viet va nguai Muong); sir thuang >eu diim bgc. quan tam san soc Ian nhau (khi eo thien tai, dich hga), tinh thin cong dong dan chii (giiip nhau v6 tu, lanh manh. het long), tinh than guong mlu tu trgng trong quan he giua nhan dan cae lang xa ket nghTa... Cu nhu vay bat chap mgi rang buge xa hoi ngay cang manh me ciia ke xam luge am muu dong hoa - ''ngir&i Viet xua khong biet tet, khong biet nam (cua lich Trung Hoa), ci'c lay ngay si'ni thang tam lam ngay hoi, gia tre di chiic tung nhau, coi do la ngay dau nam..." (Sach 777a/ binh hoan vu ky- - ghi chep xung quanh nuoc Trung Hoa, Nien hieu Thai Binh. the ky X, dau nha Tong) - sinh boat van hoa c6 truyen cua nguai Viet da duy tri nhu mot sinh hoat chinh tri de doi dien voi chinh sach dong hoa o suot ca thai chong Bac thuge. Va eu nhir the, nguoi Viet vai bdu trai rieng ciia minh da kien tri bam dat bam lang, bam chdc dia ban sinh tu ciia dan toe ma dau tranh de sinh ton vd phdt trien.
Tren day da ghi Iai mot vai phong tuc lien quan den vai tro lang xa trong cuoc dau tranh bao ve noi giong va doc lap dan tpc - ben canh v6 van tue le c6 truyin khae: diic trong dong. diing trong dong, cao toe, nhugm rang, sam minh. an tr§u cau, ma nhieu nguoi da nhac den - v6n duge duy tri xuyen suot thai ch6ng Bac thuge.
Se la mot thieu sot, neu nhu bai viet nho nay khong nhac den vai tro gia dinh, trong do ehinh la vai tro nguai phu nir.
Oil cho le giao Trung Hoa da c6 it nhieu tang cuong sir ap chi trong gia dinh va
Tap chi Dan toe hoc so 5 - 2009
cung CO ehe do phu quyen voi du thir phong tue de kim ham phu nu- vao mot khuon kho eua dao Tam tong. vai nhirng giao hod ve hon nhan gia dinh ciia bgn quan Iai nha Han thi bao gia ke thii eung vap phai luc lugng phu nir chong doi rat manh me, deo dai, vai tinh than dan tgc dam da, vai nhieu ve dep tinh than cua hg. Dieu do da duge the hien a eho, trong thai dai ehe do phu quyen a Viet Nam vai tro phu niJ trong gia dinh va ngoai xa hoi van duge de cao.
Co the dan ra a day mot tinh hinh ma nhieu nguoi da biet. Do la ngi thue ve sir di dan rat manh me eua nguoi Trung Hoa xuong Viet Nam, lien tuc trong muai may the ky: Tan Thuy Hoang, tir the ky III truac Cong nguyen da phai hang ehuc van nguai Tau sang phuong nam, chii yeu la dan ong, de dong hoa nhung dan tgc khong phai Tau a cac mien dat tir song Duong tro xuong phia Nam. Han Vu De a the ky 1, khi phai Ma Vien tran dep cuoc khai nghTa va khang chien do chj em Ba Trung lanh dao cung dong thai dua nhieu nguoi Tau xuong Viet Nam. Do la nhiSng Ma Luu Nhan ma bien nien su' Trung Quoc da ghi nhan hg vao a den tan viing song Gianh. Lai c6 mot lang toan la nguai Tau a thai Duong (the ky Vl-lX) da duge thanh lap ra a 25km phia Nam Ha Ngi hien nay lang Hue Cau ma khao c6 hoc da vica dao duac a duai lang Hue Cau bay gia.
Hay thu- hinh dung Iai xem, nhung nguai Trung Hoa ay den song 6 Viet Nam, phan Ion la dan ong, de lam nhiem vu dong hoa, tat phai lay nhirng nguofi phu nir Viet Nam lam vg. Van de gia dinh a day da chuyen thanh van de dan tgc. Neu nhirng nguoi dan ong ay la gia truong thue su thi hg da bien* duge vg eon hg thanh nguofi Tau. Nhung Uch su da cho thay ket qua la khong phai nhirng phu nir ay ciing con cai hg da hoa thanh nguai Tau, ma ngugc Iai.
Cai lang Hue Cau (each phat am chech di cua Hoa Kieu) bay gia la mot lang Viet Nam mot tram phan tram, voi nghe thu cong rat Viet Nam va noi tieng la nghe nhugm vai den.
Ai ve Dong Tinh, Hue Cau
Dong Tinh ban thuoc. Hue Cau nhiiom tham Qua mot so vi du nho do, eo the thay mot sir thue Ion: Do la, chinh nhirng nguoi phu nu Viet Nam a trong suot hon 1000 nam bj Bac thuge do da gop phan gin giir cho Viet Nam khoi bj mat, khoi bi dong hoa (nhu nhieu mien Hoa Nam khae da bi dong hoa) va dieu nay da cho thay mot he luan ro rang: Trong cuge vat Ion nghin nam do - cuoc dau tranh dan toe vd van hod, phu nir Viet Nam da thang, dan tgc Viet Nam da thang.
