VÒ T¦ T¦ëNG F. W. NIETZSCHE

(1)

CÇN THèNG NHÊT TRONG §¸NH GI¸

VÒ T¦ T¦ëNG F. W. NIETZSCHE

NguyÔn TiÕn Dòng^(*), Hoµng §øc B×nh^(**) Friedrich Wilhelm Nietzcshe (1844-1900) lµ nhµ t− t−ëng §øc lõng danh trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn. VÒ mÆt triÕt häc «ng ®−îc t«n vinh lµ

«ng tæ cña chñ nghÜa hiÖn sinh v« thÇn, ng−êi ®· khai sinh ra kh¸i niÖm siªu nh©n ®Çy tranh c·i trong triÕt häc nh−ng l¹i lµ nguån c¶m høng nghÖ thuËt cho v¨n häc vµ ®iÖn ¶nh; VÒ Thi ca «ng chØ ®øng sau Goeth; VÒ v¨n häc «ng ®· t¹o ra sù bÊt ph©n gi÷a v¨n vµ triÕt v« cïng tinh tÕ trë thµnh sù ch©m ngßi cho phong c¸ch J-P-Sartre (1905- 1980), F.Sagan (1935-2004),... Tuy vËy khi ®¸nh gi¸ vÒ triÕt häc Nietzsche, ng−êi ta th−êng r¬i vµo hai th¸i cùc lµ ca ngîi t− t−ëng cña

«ng lªn ®Õn tËn m©y xanh hoÆc g¹t bá hoµn toµn. Víi bµi viÕt nµy, c¸c t¸c gi¶ muèn gãp mét tiÕng nãi chung ®Ó cïng ®i ®Õn sù thèng nhÊt b−íc ®Çu vÒ mét t©m hån §øc ®Çy tµi n¨ng nh−ng b¹c mÖnh nµy vÒ ph−¬ng diÖn häc thuËt.

iÖn chøng vÒ mèi quan hÖ gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn t−îng chØ ra r»ng, kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c hiÖn t−îng ®Òu ph¶n ¸nh ®óng b¶n chÊt, thËm chÝ cã hiÖn t−îng ph¶n ¸nh sai lÖch b¶n chÊt.

Do vËy khi xem xÐt hoÆc ®¸nh gi¸ hiÖn t−îng, ng−êi ta kh«ng ®−îc bá qua bÊt cø mèi liªn hÖ nµo mµ sù vËt hiÖn t−îng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp n»m trong liªn hÖ ®ã.

Tr−íc hÕt, cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng, triÕt häc cña Nietzsche lµ triÕt häc

®Ò cao søc m¹nh cña b¶n n¨ng víi t−

c¸ch lµ nguån lùc, lµ c¸i ®µ cña tån t¹i.

V× vËy b¶n n¨ng trong quan niÖm cña Nietzsche kh«ng ®ång nhÊt víi søc m¹nh mµ lµ sinh lùc ®Ó t¹o ra søc

m¹nh. XÐt theo khÝa c¹nh ®ã, dÔ dµng nhËn thÊy quan niÖm vÒ b¶n n¨ng cña Nietzsche kh«ng gièng víi quan niÖm cña chñ nghÜa ph¸t xÝt.. ^(*)(**)

Nietzsche lµ ng−êi c¨m ghÐt chiÕn tranh, lªn ¸n nhµ n−íc §øc g©y chiÕn tranh víi c¸c n−íc Ph¸p, ¸o. ¤ng xem

®ã lµ sù lõa dèi cña nh÷ng ng−êi cÇm quyÒn, mét viÖc lµm kh«ng trong s¹ch nóp d−íi chiªu bµi quèc gia d©n téc.

Nh−ng nh÷ng nhËn ®Þnh nµy sÏ r¬i vµo vµo biÖn minh ®¬n thuÇn cho t− t−ëng Nietzsche nÕu nh− kh«ng chØ ra r»ng

(*) PGS. TS. TriÕt häc, Tr−ëng khoa Lý luËn chÝnh trÞ, tr−êng §¹i häc Khoa häc, §¹i häc HuÕ.

(**) ThS. TriÕt häc, Phã gi¸m ®èc Së Gi¸o dôc vµ

§µo t¹o Thõa Thiªn HuÕ.

B

(2)

ngay trong häc thuyÕt cña Nietzsche còng cã nhiÒu yÕu tè ®Ó chñ nghÜa ph¸t xÝt lîi dông.

Nietzsche kh«ng chØ lµ nhµ triÕt häc, «ng cßn lµ nhµ th¬, nhµ v¨n vµ víi mét t©m hån ®Çy chÊt nghÖ sÜ nªn trong c¸c t¸c phÈm cña «ng mét ý t−ëng cã thÓ

®−îc hiÓu theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau.

Chñ nghÜa ph¸t xÝt ®· chép ®−îc nh÷ng ý t−ëng cña Nietzsche, ®Ò cao sù cuång say, ®am mª trong c¸c t¸c phÈm cña «ng

®Ó khÝch lÖ tinh thÇn cña nh÷ng tªn ph¸t xÝt trong chiÕn trËn. Bªn c¹nh ®ã, trong t− t−ëng cña «ng còng chøa nhiÒu ®iÓm mµ sù tiÕp cËn nÕu thiÕu quan ®iÓm biÖn chøng sÏ thÊy d−êng nh− cã sù

®ång ®iÖu víi quan ®iÓm ph¸t xÝt, ch¼ng h¹n quan ®iÓm cña «ng vÒ quÇn chóng.

Nietzsche ®· x©y dùng siªu nh©n tõ viÖc h¹ thÊp vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n vµ «ng r¬i vµo chñ nghÜa h−

v« lÞch sö. H¬n n÷a, trong chõng mùc nµo ®ã «ng ®· sa vµo quan niÖm phi ®¹o

®øc, «ng kh«ng thÊy ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ æn ®Þnh cña ®¹o ®øc cho dï thùc tiÔn kh«ng ngõng vËn ®éng vµ biÕn ®æi. Vµ cuèi cïng th× «ng vÉn kh«ng tho¸t khái c¸i ®Þa vÞ giai cÊp cña «ng. Nietzsche muèn ®Ëp ph¸, muèn lµm ®¶o lén nh÷ng gi¸ trÞ ®ang hiÖn hµnh nh−ng kh«ng ph¶i lµ cho sè ®«ng mµ chØ cho mét sè Ýt, bëi v× trong m¸u thÞt cña «ng

"lµ dßng gièng quý téc". Khi gi¶i thÝch nh÷ng hiÖn t−îng nµy, L−u C¨n B¸o (1)

®· cã nh÷ng ®¸nh gi¸ hîp lý vÒ mÆt häc thuËt khi «ng cho r»ng chñ nghÜa ph¸t xÝt lîi dông mÆt h¹n chÕ trong t− t−ëng triÕt häc Nietzsche, råi xuyªn t¹c söa ch÷a qu¶ng b¸ Nietzsche lµ ng−êi dù b¸o sù ra ®êi cña chñ nghÜa ph¸t xÝt. Vµ trªn thùc tÕ Nietzsche kh«ng ph¶i lµ nhµ lý luËn tiªn phong cña chñ nghÜa ph¸t xÝt. L−u C¨n B¸o chøng minh

r»ng, mçi tªn ph¸t xÝt ®Òu cã ®Çy ®ñ hai

®Æc ®iÓm lµ ®éc tµi vµ theo chñ nghÜa S«vanh bµi Do Th¸i. Cßn Nietzsche trong rÊt nhiÒu t¸c phÈm cña m×nh ®·

lªn ¸n hai ®Æc ®iÓm nµy. Ch¼ng h¹n, th¸ng 6/1886 trong th− göi mÑ m×nh, Nietzsche ®· ®¶ kÝch chñ tr−¬ng dïng b¹o lùc cña Bismarck, Thñ t−íng Phæ,

®Ó më réng l·nh thæ. ¤ng viÕt:

"Bismarck cã mét tr¸i tim l¹nh lïng tµn nhÉn, dòng c¶m vµ kh«ng dao ®éng nh−ng «ng ®¸nh gi¸ thÊp ®¹o nghÜa vµ søc m¹nh cña nh©n d©n" (1, tr.149).

Theo Nietzsche, Bismarck ®ang theo

®uæi nh÷ng môc tiªu tÇm th−êng v×

"môc tiªu cao th−îng quyÕt kh«ng thÓ thùc hiÖn b»ng thñ ®o¹n gian ¸c" (1, tr.149). §èi víi ng−êi Do Th¸i kh«ng nh÷ng «ng kh«ng coi th−êng mµ cßn ®Ò cao tè chÊt cña hä: "Ng−êi ta, kh«ng tha thø cho ng−êi Do Th¸i v× hä cã trÝ tuÖ vµ tiÒn b¹c,... T«i chØ muèn ®em b¾n bá bän bµi Do Th¸i". ¤ng chñ tr−¬ng x©y dùng mét ch©u ¢u thèng nhÊt, mét ch©u ¢u cña nh÷ng ng−êi ch©u ¢u vµ «ng lµ thµnh viªn cña ch©u ¢u ®ã. Bëi thÕ Nietzsche kh«ng thÓ lµ kÎ chung ®−êng víi chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ l¹i cµng kh«ng thÓ lµ nhµ lý luËn cña chñ nghÜa ph¸t xÝt. Thùc tÕ ®· cho thÊy râ Nietzsche vµ chñ nghÜa ph¸t xÝt lµ ®èi lËp nhau.

Trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh, nhÊt lµ ý chÝ quyÒn lùc, Nietzsche ®· xem ý chÝ sèng (nguån gèc cña sù sèng) lµ nÒn t¶ng cña mäi ho¹t ®éng nh−ng «ng l¹i kh«ng ph¶i lµ kÎ coi träng quyÒn lùc cña giíi thèng trÞ. ý chÝ quyÒn lùc kh«ng

®ång nghÜa víi søc m¹nh cña quyÒn lùc.

¤ng chØ muèn kh¬i dËy c¸c søc m¹nh cña ý chÝ, ®ã chÝnh lµ quyÒn lùc chi phèi tÊt c¶.

§iÒu nµy chøng tá r»ng, viÖc xÐt

®o¸n vµ thÈm ®Þnh mét t− t−ëng kh«ng

(3)

ph¶i lµ mét c«ng viÖc ®¬n gi¶n. Marx lµ ng−êi ®· ®Æt nÒn mãng cho c¸ch xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ t− t−ëng cña mét triÕt gia.

Khi nhËn xÐt vÒ c¸c nhµ duy vËt siªu h×nh thÕ kû XVII - XVIII, Marx ®· chØ ra r»ng : "ThËm chÝ nh÷ng nhµ triÕt häc ®·

lµm cho c¸c t¸c phÈm cña m×nh mang mét h×nh thøc cã nh− hÖ thèng (vÝ dô nh− Spinoza) th× kÕt cÊu thùc tÕ bªn trong hÖ thèng còng hoµn toµn kh¸c biÖt víi h×nh thøc mµ trong ®ã «ng ta tr×nh bµy hÖ thèng mét c¸ch cã ý thøc" (2, tr.710). Tr−êng hîp Nietzsche còng ph¶i

®−îc xem xÐt d−íi sù chØ ®¹o ®ã. NghÜa lµ ph¶i tu©n thñ nghiªm ngÆt nh÷ng nguyªn t¾c cña phÐp biÖn chøng duy vËt khi ®¸nh gi¸ tõ nguyªn nh©n xuÊt hiÖn cho ®Õn néi dung vµ sù th©m nhËp cña t−

t−ëng ®ã vµo trong cuéc sèng.

Nguyªn nh©n vÒ sù ®¸nh gi¸ nµy cã thÓ ph¶i bµn luËn thªm nh−ng phÇn lín çc nhµ nghiªn cøu ®Òu thèng nhÊt lµ ë em g¸i cña Nietzsche. Khi Nietzsche r¬i vµo ®êi sèng thùc vËt, dù ®o¸n ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ kinh tÕ vµ tinh thÇn cña çc t¸c phÈm cña Nietzsche trong t−¬ng lai, tõ n¨m 1891, bµ ®· t×m çch thu thËp çc b¶n th¶o vµ ghi chÐp cña Nietzsche vµ b¾t ®Çu chØnh lý theo ý cña m×nh. Toµn bé t− t−ëng cña Nietzsche

®−îc bµ s¾p xÕp thµnh 19 tËp vµ cho xuÊt b¶n. ViÖc nµy ®· mang l¹i cho bµ kh«ng chØ lîi Ých to lín mÆt kinh tÕ mµ cßn ®−îc chÝnh quyÒn ph¸t xÝt trao tÆng b»ng TiÕn sÜ danh dù.

Tuy cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ thËm chÝ lµ sai lÇm nh−ng vÉn cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng triÕt häc Nietzsche ®· ®Æt ra ®−îc mét sè vÊn ®Ò mang tÝnh dù b¸o, phª ph¸n tõ bªn trong x· héi t− b¶n (hay cßn gäi lµ phª ph¸n tõ phÝa h÷u). Khi t×m hiÓu sù phª ph¸n cña Nietzsche ®èi víi x· héi t− b¶n kh«ng thÓ ®ßi hái «ng

ph¶i nªu ®−îc b¶n chÊt cña chÕ ®é ®ã, chØ ra tÊt yÕu ph¶i lµm çch m¹ng ®Ó xãa bá x· héi ®ã. Çch m¹ng x· héi ®èi víi häc gi¶ t− s¶n lu«n lµ mét çi g× ®ã rÊt kiªng dÌ. B¶n th©n Nietzsche còng chØ muèn ®¶o ho¸n gi¸ trÞ vµ dõng l¹i ë

®ã. V× vËy, khi nãi Nietzsche phª ph¸n x· héi ph−¬ng T©y th× còng cã nghÜa lµ Nietzsche kh«ng ®ång t×nh víi hiÖn tr¹ng cña x· héi ®ã vµ dù b¸o t×nh tr¹ng

®ã sÏ ngµy cµng lµm cho con ng−êi bÞ tha hãa.

MÆc dï ®Ò cao ý chÝ quyÒn lùc nh−ng Nietszche l¹i cã çch nh×n nhËn vÒ nhµ n−íc t− b¶n kh«ng mÊy thiÖn c¶m bëi v× nhµ n−íc t− b¶n lµ hiÖn th©n cña lý tÝnh. Theo «ng, quyÒn lùc chÝnh trÞ lµ hiÖn th©n cña çi ¸c, lõa dèi, ®¸nh c¾p nh−ng l¹i ®−îc kh¾c d−íi çi mÆt n¹ s¹ch sÏ vµ nh©n tõ. V× vËy, «ng gäi nhµ n−íc lµ mét Idola kiÓu míi (Idola theo tiÕng Hy L¹p cæ lµ sù ph¶n ¸nh xuyªn t¹c nªn ®−îc dÞch ra tiÕng ViÖt lµ ngÉu t−îng hoÆc ¶o ¶nh) cÇn lo¹i bá ®Ó cã con ng−êi (tõ cña Nietzsche - ¸m chØ nhµ n−íc lµm tha ho¸ b¶n chÊt ng−êi).

Nietzsche viÕt: "Nhµ n−íc lµ c¸i g×

thÕ? Nµo! H·y dáng tai lªn, ta sÏ nãi cho anh em. Nhµ n−íc lµ con quû l¹nh lïng nhÊt trong sè nh÷ng con quû l¹nh lïng,... Nhµ n−íc th× dèi tr¸ trong tÊt c¶

c¸c ng«n ng÷ vÒ thiÖn vµ ¸c, trong tÊt c¶

c¸c lêi lÏ nhµ n−íc ph¸t biÓu, Nhµ n−íc

®Òu nãi dèi,... ChØ khi nµo Nhµ n−íc chÊm døt n¬i ®ã míi khái sù cã con ng−êi kh«ng d− thõa" (4, tr.98-101).

Nietzsche nh×n x· héi ph−¬ng T©y víi con m¾t cña mét ng−êi trong cuéc, kh«ng gièng nh− nh÷ng ng−êi kh¸c vå vËp hay ®¾c chÝ víi c¸i bÒ ngoµi hµo nho¸ng mµ tõ trong lßng nã, «ng ®· dù b¸o con ng−êi, con ®Î cña hoµn c¶nh ®ã sÏ ngµy cµng thiÕu hoµn chØnh, lÖ thuéc

(4)

vµo hoµn c¶nh sèng. VÒ ®iÓm nµy, Nietzsche ®· ®Æt nÒn mãng cho c¸c quan niÖm cña c¸c trµo l−u triÕt häc hiÖn ®¹i ph−¬ng T©y nh− chñ nghÜa hiÖn sinh, chñ nghÜa nh©n vÞ. C¶ hai trµo l−u triÕt häc nµy ®Òu lªn ¸n chñ nghÜa t− b¶n ®· lµm tha ho¸ con ng−êi.

Víi chñ nghÜa hiÖn sinh, m¸y mãc kü thuËt ®· biÕn con ng−êi thµnh nh÷ng c¸i m¸y v« hån, ®¸nh mÊt chiÒu s©u t©m linh, cuéc sèng cµng hiÖn ®¹i th×

con ng−êi cµng c« ®¬n. Víi chñ nghÜa nh©n vÞ, x· héi ph−¬ng T©y lµ mét céng

®ång r«-bèt, v× vËy con ng−êi kh«ng t×m thÊy c¸i t«i cña m×nh.

Vµo nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû XIX, Nietzsche ®· kh¸i qu¸t c¸c ®Æc ®iÓm cña con ng−êi ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i tõ ba mèi quan hÖ: m«i tr−êng x· héi, kinh tÕ vµ t©m lý. Theo «ng, con ng−êi ph−¬ng T©y hiÖn t¹i tån t¹i trong m«i tr−êng ø thõa kü thuËt, lÊy kü thuËt lµ th−íc ®o sù ph¸t triÓn cña trÝ tuÖ nªn mäi gi¸ trÞ cña cuéc sèng chØ ®−îc ®Þnh

®o¹t ë bªn ngoµi. §ã lµ con ng−êi kh«ng cã chiÒu s©u t©m linh, khÐp kÝn trong c¸i vá bäc cña c¸c tiÖn nghi vËt chÊt! Hä gièng nh− nh÷ng hép s¬n ®−îc ký hiÖu b»ng nh÷ng b¶ng mµu s¾c loÌ loÑt.

"Ng−êi hiÖn ®¹i cã h×nh d¹ng kú dÞ, gièng nh− nh÷ng hép s¬n. Thµnh phè v¨n minh lµ quª h−¬ng cña mäi hép s¬n, n¬i ®Êy ng−êi ta dïng ®å trang søc loÌ loÑt trang ®iÓm nh− hép s¬n, gi¸ trÞ cña cuéc sèng x©y dùng trªn nh÷ng vËt phÈm bªn ngoµi. Bªn ngoµi ®−êng vÖ, mÆc ¸o quÇn loÌ loÑt, tinh thÇn trèng rçng, sù sèng thiÕu néi dung" (1, tr.138).

Kh«ng chØ vËy, con ng−êi ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i ngµy cµng r¬i vµo xu h−íng ch©y ú trong ho¹t ®éng vµ vËn ®éng vÒ mÆt sinh häc. Thñ ph¹m g©y nªn t×nh tr¹ng nµy còng chÝnh lµ c¸c ph−¬ng tiÖn

kü thuËt vµ sù lÖ thuéc cña con ng−êi vµo chóng. Nietzsche dïng h×nh ¶nh con rÖp ®Ó so s¸nh. Khi con rÖp sèng trªn nh÷ng chiÕc ghÕ ph«t¬i th× nã kh«ng cßn muèn ho¹t ®éng n÷a v× nã cho r»ng kh«ng thÓ cã ë ®©u tèt h¬n thÕ n÷a vµ nh− vËy nã ph¶i t×m çch tho¶ hiÖp ®Ó kh«ng cã sù x¸o trén (v× ý t−ëng nµy mµ cã nhµ y häc ®· cho r»ng Nietzsche ®· dù b¸o ®−îc mÆt tr¸i cña sù ph¸t triÓn trong ®êi sèng kinh tÕ vµ sù lÖ thuéc vµo çc ph−¬ng tiÖn kü thuËt, nhÊt lµ sù l¹m dông çc thµnh qu¶ cña khoa häc sÏ dÉn

®Õn bÖnh tËt mang tÝnh x· héi nh− bÖnh vÒ tim m¹ch, bÖnh bÐo ph× vµ héi chøng

®¸i th¸o ®−êng).

Trong chõng mùc nµo ®ã, khi bµn vÒ con ng−êi cña x· héi ph−¬ng T©y hiÖn

®¹i, Nietzsche ®· dù b¸o ®−îc sù lªn ng«i cña ®ång tiÒn trong tÊt th¶y c¸c quan hÖ ®êi sèng, kh«ng lo¹i trõ c¶

trong lÜnh vùc chÝnh trÞ vµ quan hÖ quèc tÕ. §©y lµ hËu qu¶ tÊt yÕu cña viÖc sïng b¸i gi¸ trÞ vËt chÊt. TiÒn b¹c trë thµnh gi¸ trÞ thÈm ®Þnh cao nhÊt. Theo mét sè häc gi¶ ph−¬ng T©y, Nietzsche ®· dù b¸o ®−îc sù xuÊt hiÖn cña c¸c quan hÖ thùc dông trong lèi sèng cña con ng−êi hiÖn ®¹i. §ång tiÒn ®· ®i vµo trong mäi ngâ ng¸ch cña cuéc sèng. Con nghª vµng sÏ giÕt chÕt mäi høng thó v« t− vµ sù cao th−îng cña con ng−êi. §èi lËp víi

¸nh kim lÊp l¸nh, con ng−êi trë nªn xØn mèc t©m hån, ch¹y theo lèi sèng toan tÝnh dÉn ®Õn sù ghÎ l¹nh vµ v« c¶m vÒ t©m hån. Nietzsche viÕt: "Sôp l¹i tr−íc

®ång tiÒn Mü: c«ng viÖc lµ cho ng−êi ta tÊt bËt kh«ng thë ra h¬i - tay cÇm ®ång hå ®Ó suy nghÜ vÊn ®Ò, khi ¨n c¬m còng d¸n m¾t vµo tin tøc th−¬ng m¹i, ®êi sèng cña con ng−êi nh− lu«n lèi sèng sî nhì viÖc, bãp chÕt mäi th¸ch thøc cao th−îng" (1, tr.138).

(5)

Nh÷ng dù b¸o vÒ con ng−êi cña x·

héi ph−¬ng T©y cho thÊy, Nietzsche ®·

thËt sù l¹c h−íng khi gi¶i thÝch c¸c hiÖn t−îng x· héi. Kh¸c víi nh÷ng ng−êi m¸c xÝt, Nietzsche chØ ®−a ra gi¶i ph¸p lµ con ng−êi ph¶i biÕt v−ît qua chÝnh m×nh, cßn yÕu tè cèt lâi lµ ph¶i thay ®æi c¸c nÒn t¶ng t¹o ra sù tha ho¸ ®ã th×

Nietzsche l¹i kh«ng thÊy. Do vËy sù nh×n nhËn cña Nietzsche vÒ con ng−êi vµ x· héi ph−¬ng T©y chØ dõng l¹i ë ý nghÜa häc thuËt, sù ph¶n kh¸ng cña Nietzsche còng chØ dõng l¹i ë sù ph¶n kh¸ng. Nh−ng dÉu sao Nietzsche còng h¬n h¼n mét sè nhµ triÕt gia, nhµ t−

t−ëng ®−¬ng thêi lµ kh«ng lªn tiÕng ca ngîi b¶o vÖ chÕ ®é hiÖn hµnh mµ b−íc

®Çu nh×n thÊy nh÷ng dÊu hiÖu c¨n bÖnh trÇm kha cña x· héi ®ã vµ ph¶i ®îi ®Õn sù ra ®êi cña chñ nghÜa Marx míi cã gi¶i ph¸p thËt sù khoa häc ®Ó läc bá vµ ph¸t triÓn nã.

T− t−ëng cña Nietzsche kh«ng chØ giíi h¹n ë n−íc §øc mµ cßn lan réng ra c¶ ch©u ¢u, nh÷ng ¶nh h−ëng cña nã còng kh«ng dõng l¹i ë thÕ kû XIX mµ ®·

b¸m rÔ s©u vµo mét sè trµo l−u triÕt häc lín cña thÕ kû XX, thËm chÝ lµ thÕ kû XXI. ¶nh h−ëng cña Nietzsche r¶i ®Òu trªn c¸c lÜnh vùc t©m lý, th¬ v¨n vµ ©m nh¹c, ®Æc biÖt lµ triÕt häc. Theo ®¸nh gi¸ cña L−u C¨n B¸o, th× "cã ng−êi nãi, nÕu chän trong nh÷ng nhµ t− t−ëng cña thÕ kû tr−íc hai ng−êi cã ¶nh h−ëng lín nhÊt trong thÕ kû nµy th× nªn chän M¸c vµ Nietzsche. ThËt vËy, hai «ng ®Òu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nhµ triÕt häc kiÓu kinh viÖn, ¶nh h−ëng trªn nhiÒu h−íng kh¸c nhau ®· v−ît lªn thêi ®¹i cña m×nh, ®· v−ît ra ngoµi vßng luÈn quÈn cña häc thuËt, ®· lµm chÊn ®éng c¶ ý thøc x· héi ph−¬ng T©y" (1, tr.6). C¸c t¸c gi¶ cña M−êi nhµ t− t−ëng lín còng

cho r»ng: "Sau khi «ng chÕt kh«ng bao l©u th× nh÷ng tr−íc t¸c cña «ng ®−îc dÞch thµnh nhiÒu thø ng«n ng÷, truyÒn réng ra kh¾p thÕ giíi. ¤ng ®· dµnh ®−îc mét vinh dù mang tÝnh toµn cÇu mµ «ng cho r»ng ®¸ng lý «ng ph¶i giµnh ®−îc tõ tr−íc" (5, tr.276).

Nh÷ng ý kiÕn trªn ®Òu thèng nhÊt kh¼ng ®Þnh Nietzsche lµ nhµ t− t−ëng lín cña ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i vµ thõa nhËn trong t− t−ëng cña «ng kh«ng chØ

®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò cña thêi ®¹i «ng mµ cho mäi thêi ®¹i nh− sè phËn con ng−êi, gi¸ trÞ vµ phÈm h¹nh cña con ng−êi trong ®êi sèng x· héi,... V× vËy, nã kh«ng chØ thuéc vÒ lÜnh vùc triÕt häc mµ lµ ®èi t−îng cña nhiÒu lÜnh vùc nghiªn cøu nh− t©m lý häc, v¨n häc, ©m nh¹c,...

Sù ¶nh h−ëng cña Nietzsche trong lÜnh vùc triÕt häc in dÊu s©u ®Ëm trong chïm triÕt häc nh©n sinh (giíi nghiªn cøu Trung Quèc hiÖn ®¹i cho r»ng Nietzsche lµ ng−êi s¸ng lËp ra triÕt häc nh©n sinh). Chñ nghÜa Freud, mét trong nh÷ng trµo l−u t− t−ëng lín cña thÕ kû XX, ®· t¹o ra kh«ng Ýt sãng giã trong häc thuËt còng chÞu ¶nh h−ëng quan

®iÓm vÒ ®éng lùc thóc ®Èy ho¹t ®éng con ng−êi cña Nietzsche lµ ë b¶n n¨ng, c¸i chØ dÉn cho con ng−êi kh«ng ph¶i lµ lý tÝnh mµ lµ ý chÝ cña sinh tån. Freud tõng nãi "«ng ta (tøc lµ Nietzsche) hiÓu biÕt thÊu suèt vÒ chÝnh m×nh h¬n (con ng−êi) bÊt kú ng−êi nµo kh¸c tõng sèng hoÆc sÏ sèng".

Trong lÜnh vùc v¨n häc, rÊt nhiÒu nhµ v¨n ®· t×m thÊy c¶m høng s¸ng t¸c tõ t− t−ëng cña Nietzsche nh−: Thomas Mann, Hermann Hesse, AndrÐ Gide, AndrÐ Matreaux, Anbert Camus... ë lÜnh vùc s©n khÊu næi lªn ba t¸c gi¶ lín lµ: August Strindberg, Luigi Pirandello vµ Bernard Shaw. B. Shaw ®· ®Æt tªn

(6)

cho mét trong nh÷ng vë kÞch hay nhÊt cña m×nh lµ Con ng−êi vµ siªu nh©n (1905). TriÕt lý cña vë kÞch ®−îc rót ra tõ quan ®iÓm ®¹o ®øc cña Nietzsche.

¤ng ®· thõa nhËn: "Danh tiÕng cña t«i cã ®−îc lµ nhê t«i ®Êu tranh kh«ng ngõng ®Ó buéc c«ng chóng xem xÐt l¹i nÒn ®¹o ®øc cña hä" (5, tr.227). LÜnh vùc

©m nh¹c lµ mét lÜnh vùc rÊt khã ®Ó c¸c t− t−ëng cña triÕt gia x©m nhËp. §Æc biÖt lµ viÖc phæ nh¹c cho mét t¸c phÈm triÕt häc th× cµng hi h÷u nh−ng ®iÒu nµy

®· ®−îc x¶y ra víi t¸c phÈm Zarathustra

®· nãi nh− thÕ, t¸c phÈm thuÇn tuý nãi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña triÕt häc ®· ®−îc c¸c nhµ so¹n nh¹c lõng danh Mahler, Delius vµ Schoenberg phæ nh¹c.

®−îc giíi häc thuËt Trung Hoa quan t©m tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX. Cã lÏ ng−êi ®Çu tiªn cña Trung Hoa ®−a Nietzsche lªn diÔn ®µn häc thuËt lµ V−¬ng Quèc Duy n¨m 1904 víi bµi viÕt

"Shopenhauer vµ Nietzsche". Tõ 1919

¶nh h−ëng cña Nietzsche ®èi víi mét vµi trÝ thøc lóc bÊy giê qua c¸c bµi viÕt vµ dÞch thuËt cña Lç TÊn, Qu¸ch M¹c Nh−îc, Cï Thu B¹ch, Mao ThuÉn, Cao Hµn, Phµn §»ng,... Trong thêi gian

"C¸ch m¹ng V¨n hãa", t− t−ëng cña Nietzsche bÞ r¬i vµo quªn l·ng vµ ®−îc

®¸nh gi¸ lµ mét hiÖn t−îng kh«ng b×nh th−êng vÒ mÆt x· héi vµ häc thuËt. HiÖn nay, ë Trung Quèc, Nietzsche ®· ®−îc giíi thiÖu réng r·i vµ nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· ®−îc xuÊt b¶n cña c¸c

häc gi¶ cã uy tÝn nh− Chu Quèc B×nh, Nh÷ TÝn,...

ë ViÖt Nam nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XX, NguyÔn §×nh Thi ®· cho ra m¾t cuèn "TriÕt häc Nietzsche" vµ «ng trë thµnh ng−êi ®Çu tiªn ë n−íc ta nghiªn cøu vÒ nhµ t− t−ëng §øc g©y nhiÒu tranh c·i nµy.

Nh÷ng nhËn ®Þnh vÒ t− t−ëng cña Nietzsche ®−îc rót ra tõ lËp tr−êng phÐp biÖn chøng duy vËt trªn ®©y ch−a thÓ lµ nh÷ng kÕt luËn cuèi cïng vÒ t−

t−ëng Nietzsche mµ chØ ®−îc xem lµ sù tæng hîp nh÷ng ®iÓm cÇn ®−îc thèng nhÊt trong häc thuËt ®Ó cã mét c¸i nh×n chung vÒ mét triÕt gia cho ®Õn tËn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XXI vÉn cßn ph¶i tranh luËn vÒ mÆt häc thuËt.

trÞ cña triÕt gia - F. W. Nietzsche - tÝnh biÖn chøng cña sù ph¸t triÓn lµ thÕ ®ã.

Vµ còng chÝnh v× thÕ, nh÷ng kÕt luËn

Tµi liÖu tham kh¶o

1. L−u C¨n B¸o. Phridric Nits¬. HuÕ:

ThuËn Ho¸, 2004.

2. M¸c - ¡nghen toµn tËp. TËp 29. H.:

ChÝnh trÞ quèc gia, 1995.

3. M¸c - Phridrich ¡nghen tuyÓn tËp.

TËp 1. H.: Sù thËt, 1980.

4. F. Nietzsche. Zarathustra ®· nãi nh− thÕ. H.: V¨n häc, 1999.

5. V−¬ng §øc Phong, Ng« HiÓu Minh.

ThËp ®¹i tïng th− - 10 nhµ t− t−ëng lín thÕ giíi. H:. V¨n hãa Th«ng tin, 2006.