wat
hom
nie maklik laat ontleed nie; die surrealis stelhom
ten doelom
die onderbewussynteregistreerwat ’nnagmerriedroomis. Dictionary of
World
Literature*
stel dit so: ..Surrealism aims to transcend the accepted limitations of reality to bring intoliteraturematerial hithertounused, thedream and theauto- matic associations, and to synthesize the experience of the conscious minds.
The
surrealist permits his work to organizeitself non-logical, so that the pattern
may
approximate that of the unconscious itself.”Persoonlikheteknog geenkritiekoor diewerkgelees waarin dié fynere trucs van Rabie se werk bespreek
word
nie. Diesurrealistiese tegniek
word
gewoonlik afgemaak met woorde soos: griltig, grusame beelde, sonder meer. Onlangs het ek in die voetnoot van ’n student by Gesprek onder ’n donkermaan
dievolgendegelees: Surrealisties,geen motivering,situasie met mal mense.
(Ek
haal ad verbum aan).Ek
weetnatuurlik nie of dit net ’n bloteingewing van die studentself. of ’n notatjievan sy lektor is nie. In sekere mate het die student gelyk: hierdie stuk hetmet ’n neuropaattemake, maarseker niemet malmensenie. Hierdie anekdote haal ek slegsaan
om
te toon hoeduister die surrealistiese kuns vir ’n derdejaarstudent kan wees, en miskien ook vir die intellektualis.As
mens darem nou nie die grondgedagte van ’n verhaal snap nie, is ditnet so waardeloos soos ’nsurrealistieseskilderywat mens ongeag verbystapomdatjyditniebegrypnie.
Waar
ek poogom
die fynere trucsvan Rabie sesurrealisme te ontleed, besef ek dat ek op ’n gevaarlike terrein beweeg;ekkan maklik,soosdie genoemdestudent,indie diep,glansende duisternis mistas. Hiergaan ek slegsvoel-voel langs dingewat die surrealistiese stukke in
my
onderbewussyn wakker geroep het, volgensUys
Krige sevoorskrif. Virmy
bespreking sonder ek driestukkeaf, nl. Drie kaalkoppeeettesame, Skellemodder.Die
man
metdieswaarbeen.In die stuk: Drie kaalkoppe eet tesame kry ons ’n surrealis- tiese uitbeelding van ’n werklikheidsverwringing soos ons dit
op ’n surrealistiese skilderykan sien. Diestuk isvol spannings- lyne en vlakke wat deurmekaar skuif waaruit die beeld op- getower moet word, dis ’n vermenging van aksie en droom.
Die drie kaalkoppe sit
om
’n tafel in ’n restaurant. Die ligte gloei op hullekaalkoppe, metaalagtig en gepoleerwatmens
laat* Shipley, Joseph: Dictionary of
W
orld Literature,p.403.36
dink aan oopgekraakte eierdoppe.
Met
drillendemonde
enwange
verorber hulle vraatsugtig die een na die ander dis tot groot vermaak van die kafee-gangers sodat hulleom
die eterssaamdring
om
alles noukeurig gade te slaan.Terwyl hulle nog so gulsig met kwylende
monde
eet, gebeur die wonderbaarlike; dis juis hier waar die drie. soos dit in die titel staan, betrekword
as ’n magiese getal. Sodra dienuwe
dis voor hulle neergesit word,
neem
die inhoud daarvan mens-like vorms aan: arms. bene, borste van
maagde
en selfs 'n kinderhofie, rosig gekook. Die omstanders hyg van walging, maar daaraan steur die drie kaalkoppe hulle nie; hullemonde
maal maar voort soos meulensom
die mensvlees te verslind.Die een kaalkop sien ’n jong, sagte meisie vir ’n hoender aan, steek sy vurk daarin en skeur haar lit vir lit stukkend.
Die tweede kap ’n
man
se boonste helfte af; die derdemaak
symond wyd
oopom
’n vrousehoofmet een hapaftebyt.Die kafee loop leeg in afgryse. Die hele episode ontaard nog in groterwonderbaarlikhede: die kaalkoppekan naderhandnie die kos raaksien nie, weens hulle oë wat verdrink onder die bultevanhullewange; hullebyt hulleeievingersaf. Uiteindelik bly daar van die drie kaalkoppe slegs drie kaal eierdoppe oor wat die kelner soos verrottepampoendoppe
in die vuilisbak gooi.In die laaste sin keer die verhaal tot die realiteit terug: die kelner dek stilswyend die tafel vir die volgende dag, wanneer
’n voorval desgelyks
hom
heel waarskynlik gaan herhaal.So
voltrek die verhaal
hom
min of meer in die restaurant: logies onwerklik, surrealisties bo-werklik. Drie kaalkoppe eet tesameis nie slegs ’n fantastiese verhaalsonder meer nie. Die surrealis wil op skokkende
wyse
’n lewenswaarheid tuis bring. Hieruit spreek ’n fel aanklag teen die materialisme van ons eeu, nl.die materialis wat op die vettigheid van die land teer totdat sy oë daarvan uitpeul.
Maar
m.i. het dit nog ’n verdere implikasie: dit geld ook volkere wat ander probeer inpalm ten koste van menselewens, soos die drie kaalkoppe mensvlees sonderwalgingverslind.Watter
wrange surrealistiese pensketsie kry ons nie in SkelleModder
nie? Dis ’n stuk vol lig- en skaduwee-effekte.Hierin gaan dit
om
’n boggel uit ’n Franse strafkoloniewat in sy ontredderde toestand in die grootstad menslike warmtekom
soek.
Hy
is een van die uitgeworpenes wat in sy doodsangs teruggedryfword
na die wêreld van symedemens
wathom
in sy roesemoesvan geluksaligheid nie eensraaksien nie.Naby
’nkafee sak diebandiet in die
modder
neer; syhoesword
minder, diemodder om
sy hoofword
oranie gevlek, aasvoëls beginom hom
heenfladder, maar dit lyk of hulle eerbied betoon aan diemens
waí nog nie heeltemal dood is nie.Weldra
sak hulle ophom
toe; lappevleesword
rondgestrooi, terwyl die kelnerewe
op sygemak emmers
vol ys vir die kafeegangers aandra.As
die móre aanbreek, tree ’n verbyganger vieserig
om
die hopie 37bene, loop dan ongeag verder terwyl die kafeeterrasweer eens begin rank met eksotiese blomme. ’n Swaar-belaaide kar
kom
die straataf, huiwerendkyk die drywer nadie hopie mensvlees terwyldiewiele diepspore daarinsny.
Skelle
Modder
is ook ’n verhaal onthef aan die reële, maarjuis daardeur
word
die realiteit so sterk belig. Die surrealis se skoktaktiek van kontrasterende beeldeword
’n aanklag teen ons Westerse beskawing wat so ’n hoë peil bereik het, maarvir die enkeling in sy vereensaming het die grootstad seekat- pootmonster geword, die cauchemar of
wakende
nagmerrie waarvan Krige in sy Inleiding praat. Die twee Wêreldoorloë het die beskawing ’n groot stoot vorentoe gegee, maar vir die enkeling hetditslegsangsenskrikgebring.Hierdie enkelwees van die menssyn
kom
telkens voor in Rabie se verhale, bv. in Dieman
met die swaar been. Dis die verhaalvan JeanThomas
wat inIndo-China ’n chroniesesiekteopgedoen het; gevolgliksieklik en bynagedurig indiehospitaal.
Een
aand sak hy neer in die Luksemburg-tuine, met die angs- roep Medelye. Soos motte vergader die nuuskierigesom
hom,’n ambulans
word
ontbied. JeanThomas
in sy doodsangs klou aan diebeenvan ’n skraalman
vas.As Thomas
indieambulans na die hospitaal vervoer is, ontbind die skare soos die speke van ’n wiel. Net die skraalman
bly oorom
verlaas die plek van die tragiese voorval te aanskou.As
hierdie skraalman
langs Boulevard Saint-Michiel afdaal, begin sylinkervoet, waaraan die sterwende geklou het,te sleep.Dit het skielik swaar geword soos die plaveisel waarop hy staan. Verbygangers staar
hom
net aarselend aan, en stap dan verder.Nou
eers besef hierdie skraalman
hoe gevoelloos diemens
teenoor symedemens
staan.Hierdie verhaal watnaderaandie realiteitstaan asdievorige twee het ook sy diepere implikasie. Die sterwende
man
het die gevoelloosheid van die skraalman
in sy onderbewussyn aangeraak wat in diebewussyn gekonkretiseerword
in die lam been. Hierword
die verantwoordeliksheidgevoel van een mens simboolvandieheleongevoelige samelewing.Die kernprobleem van die surrealis is dat hy
hom
losmaak van die tradisievaste mens, maar in sy ontredderde toestand nahom
terugkeerom
hulptesoek.Dis aanhierdie nihilismetewyte dat so baieinhullebestaan ondergaan.Ten
slotte: ek wil met hierdie bespreking geensins beweer dat Een-en-Twintig groot kuns is nie; daarvoor is baie van die verhale nog te ooglopend eksperimenteerkuns, bv. Gesprek onder ’ndonkermaan
isallergies aan oorladingwat ditonnodig duister maak.Van
die ander stukke kon Rabie maar gerusMoeder
koei agterweë gelaat het; behalwe dat die hele verhaal onoortuigend is, is dit banaal en souteloos.Aan
die ander kantis hierdie verhale belowend. Jan Rabie het ’n vernuwing in ons prosakuns gebring, en ek beskou