DIE SKRIFBESKOUING VAN DIE REFORMATORE
DR. L. F. SCHULZE I
Die tem a is m et opset só geform uleer w ant om hier te praat van ’n (formele) „inspirasieleer” of „inspirasie-teorie” van die reform atore sou ’n anachronism e wees.
D át die Skrif deur God ingegee of geïnspireer is (die Vulgaat vertaal die Theopneustos van 2 Tim. 3:16 m et divinitus inspirata), het die Kerk van die begin af geglo. Omdat die Kerk voortdurend met die Skrif besig was, tref ons ook deur die eeue altyd bepaalde voorstellinge van die hoedanigheid van die inspirasie aan. Met name was dit die geval toe die K erk teenoor die ekstatiese gees- dryw ery van die M ontaniste opnuut moes gaan rekenskap aflê oor die aard van die Skrifinspirasie. Uit reaksie teen die Monta- nisme is die vroeëre gangbare entoesiastiese opvatting van die inspirasie prysgegee en is d aar m eer klem gelê op die „menslike faktor”1)- H. Crem er tipeer hierdie verandering in opvatting as
’n inruiling van die entoesiastiese vir ’n m eer „m eganiese” kyk op die inspirasie, w aar die klem op die geestesoutoriteit van die Skrif as w onderbare boek gelê is2).
H. B avinck, G eref. D ogm atiek, 4 e dr. I, 374.
2. RE, 3e druk, IX , 184 w . Otto W eb er tip eer in sy G rundlagen der D ogm atik, I, 254 d ie m eg a n iese in sp ira sie as. „A u ssch altu n g w enn nicht ih res B ew u stsein s, so doch je d e n fa lls ih rer S elb stta tig k eit und also im Grunde ih rer Z eu g en h a ftig k eit.” D it val sterk te b etw yfel o f d ie term „ m eg a n ies” en sy om sk ryw in g ’n g elu k k ig e k eu se is. D it word veral by A u g u stin u s d u id elik . Lg. w ord as eksp on en t van d ie m eg a n iese in sp ira sie g e sie n v an w eë sy b ek en d e beskouing van d ie S k rif as
„diktaat van d ie H e ilig e G ees” en van d ie bybelskryw ers as „sekreta- risse van d ie G ees.” D at dit eg te r by A u gu stin us kom to t u itsk a k elin g van d ie m en slik e a k tiw iteit kan n ie aangetoon word nie. H y bring in te e n d e e l d ie m en slik e a k tiw ite it in d ie volk g esig sv eld . V gl. die k on k lu sie van A. D. R. P olm an. H et W oord Gods bij A u gu stin us, 45:
„E lke g ed a ch te aan e en m ech a n isch e in sp iratie is h ier vo lstrek t u itg e sloten . D e B ijb elsch rijv ers zijn g e e n klerken, g een w illoze organen van de G eest, m aar w erk en en sch rijven m et v o lle v eran tw oord elijk h eid .” V gl. ook d ie op m erk in g v a n D ie te r S ch ellon g in C alvins A usle- gung der sy n o p tisch en E v a n g elien , 106: „D ie C harakterisierung d ie se r L ehre als der ein e r .m ech a n isch en ’ Inspiration ist ein e V ergröb eru n g.”
In hierdie lyn h et A ugustinus verder gedink toe hy teenoor die aanvalle van die M anicheërs en Porphyrius homself van die Skrifinspirasie moes rekenskap gee3). Hy wys sy opponente op die selfgetuienis van die Skrif, die kerk se belydenis van die inspirasie en gaan dan breedvoerig in op die goddelike en m ens
like kom ponente van die Skrif. Hy bring dit egter nie to t ’n uitgew erkte, teoretiese beskouing oor die inspirasie nie4). Trouens kan ons dit ook verstaan as ons bedink d at die kanon in hierdie einste eeue in die sentrum van die belangstelling gelê h et terw yl die inspirasie, w at geen direkte „stry d p u n t” was nie, aan die periferie van die kerklike aandag geleë was.
In die laat-M iddeleeue is daar kragtig teruggegryp op die oudkerklike inspirasie-opvatting. Teenoor die willekeurige u it
breiding van die leer is beide in konsiliêre en opposisiekringe (Wicliff) w eer gepraat van die bybelskryw ers as „hand” en as
„sekretarisse van die Gees” . By Occam en Biel bereik die laat- Middeleeuse skrifprinsipe sy duidelikste vergestalting. Hier o n t
staan, volgens die tipering van K ropatscheck, die „boekreligie”5).
Die inspirasie dien hier om die bloot formele gesag van die Skrif te stut.
W atter erfenis L u ther en die ander reform atore ook al aan Occam en Biel te danke het, één ding is duidelik: d at daar tussen hulle en die laat-Skolastiek óók ’n ingrypende verskil bestaan.
W at die Skrifbeskouing betref, form uleer W eber die verskil soos volg: „Die R eform atoren haben das ,sola scriptura von ganz anderen G esichtspunkten her gewonnen als die Theologen des ausgehenden M ittelalters, nam lich nicht von der formalen aucto- ritas, sondern vom In h alt her.”6). Hoeveel van die tradisionele inspirasiebeskouing ook oorgeneem is (to t in die term inologie toe!), neem dit die feit nie w eg d at hulle veel konkreter as die Skolastiek m et die Skrif om gegaan het. Die inspirasie is nie ’n gegewe om die form ele gesag van die Skrif te „bew ys” of te ondersteun nie, m aar dit kom te r sprake in verband m et die inhoud en die k arak ter van die Skrif, veral w at betref sy betrou-
3. P olm an, aw., 40. D ie M an ich eërs se teen w erp in g e teen d ie S k rif h e t A u g u stin u s gen oop o m D e co n sen su E van gelistaru m t e skryw e.
A s h ierd ie noodsaak om d ie b yb el te e n la sterin g e te v erd ed ig n ie b estaan h e t n ie, sou A u g u stin u s hom w aarsk yn lik n ie so b reed v o erig oor d ie aard van d ie in sp ira sie u itg e la a t h e t nie.
*. Polm an, aw., 49, m e t v e r w y sin g na H. J. V ogels: St. A u gu stin s S ch rift
„D e con sen su E v a n g elista ru m ”, 79.
5. W eber, aw., 255: F. K rop atsch ek , D as S ch riftp rin zip d er lu th e r isc h e K irch e, I, 444.
6. A w ., 355.
baarheid, sy pedagogiese inslag en sy „n ut” vir ons7), ’n Formele inspirasie-teorie w ord egter nie deur die reform atore gegee nie.
’n Mens soek tevergeefs in die Institusie ’n hoofstuk of selfs
’n paragraaf oor „Die inspirasie van die Bybel”7a). U itsprake oor die inspirasie lê as min of m eer terloopse opmerkinge verspreid oor die w erke van die reform atore. Dit is weer eens verstaanbaar as ons daaraan dink dat dit nie die inspirasie was nie, m aar die regverdiging deur die geloof w at in die brandpunt van hulle belangstelling gestaan het.
Dat die inspirasie presies op hierdie of daardie wyse plaas- gevind het en ook só moes plaasvind, resp. dat God nie anders gew erk het of kon gew erk h et nie — dit alles sou ’n inspirasie- leer word w at vrug was van ’n m eer rasioneel-analitiese benade
ring om die Skrif as formele gesagsinstansie te beskerm teen die aanslae van die rasionalisme van die 17e en 18e eeue en teen die historism e van die Romantiek.
II
Hierdie toedrag van sake m oet ons op ’n dubbele m anier ver- sigtig stem: ten eerste, w at ons terminologie betref, naam lik om versigtig te wees m et uitdrukkinge soos „inspirasie-leer” en
„Inspirasie-teorie” om dat ons daarm ee ’n skewe historiese beeld van die Reformasie skep; ten tw eede, om nie in die gedagtes van die reform atore oor die inspirasie ons eie beskouinge en die eietydse probleemstellinge in te lees nie — baie van ons pro- bleemstellinge w as vreemd aan hulle tyd, en wie meen om al die antwoorde op vandag se problem e by hulle te vind, doen niks anders as om die geskiedenis subjektief in te kleur nie.
Dit beteken egter nie dat die Reformasie niks vir ons te sê het nie. Ons h et inderdaad hier m et ’n rigtinggewende impuls
7. Sch ellon g, aw„ 126: lm U m gang m it d er historia evan gelica w ie auch m it der a lttesta m en tlich en G esch ich te sie h t es so anders aus, w eil C alvin d ie G esch ich te direk t a u f ih ren N utzen hin b efraat und den M enschen in ih r direk t m it dem W illen Gottes kon fron tiert sie h t.”
H ieru it m ag on s eg te r n ie (m e t d ie m oderne p roblem atiek van die g esk ied en is op d ie o o g ) k o n k lu d eer dat die fe ite lik e verloop van d ie g esk ied en is v ir C alvyn b etek en islo o s w as nie. D ie h isto riese betroubaar- heid van d ie b y b else m ed ed elin g e w as in d ie tyd van d ie R eform asie sonder problem e en is a lg em een aanvaar. C alvyn betrek d ie g esk ied en is op sy n u ttig h eid v ir ons om dat d ie h istoria n ie apart van d ie m isericor- dia tot ons kom n ie en ook n ie sod an ig deur ons begrvp m oet word nie.
Calvyn gaan dus n ie d ie w eg van M elancthon nie. Lg. onderskei die g elo o f sorgvu ld ig in n o titia en fid u cia en betrek d ie e erste aspek op d ie historia d e C hristo en d ie fid u cia op d ie m isericord ia D ei — iets wat ons goed ken u it vraag 21 van d ie H eid elb ergse K ategism us! Ook B ucer h et hom u iteesp reek oor d ie n u t van d ie Skrif. V gl. P. Stenhen":.
T he role o f th e H oly S p irit in th e T h eology o f M artin B ucer, III: „It is certain ly not en ou gh to stop w ith th e h istorical sen se, for th e B ib le w as w ritten for our in stru ctio n . . . The purpose o f th e B ib le is practical — th at w e m ay know God and J esu s C hrist w hom h e has sen t.”
Ta. Sch ellon g. aw.. 86: „. . . denn sch on der In sp iration sb egriff ist n ich t C alvinisch, s o n d e m e in e In terp retation .”
te doen w at vir ons w at in die reform atoriese tradisie staan, in die huidige probleme nog die rigting kan aanwys w aarin ons moet trag om die problem e op te los.
Met dié gedagte voor oë wil ons trag om die bogenoemde kort tipering van die Skrifbeskouing van die Reformasie in nadere besonderhede uit te w erk. W eens die rykdom aan m ateriaal beperk ons ons to t Calvyn as verteenw oordiger van die reform a
toriese beweging terw yl ons net sporadies na die ander belang- rike reform atore sal verwys.
W at Calvyn betref, begin ons m et ’n paar algemene stellings na aanleiding van konkrete uitsprake van Calvyn. Vervolgens probeer ons om Calvyn uit sy eie w erk te verstaan. Met ander woorde die betekenis van Calvyn se konkrete uitsprake w ord in die lig van ander uitsprake geïnterpreteer om so deur te dring to t die bedoeling van hierdie hervorm er. Ten slotte word die inter- pretasie gekontroleer m et ’n besondere verwysing na sy Evan- gelie-harmonie.
Die laasgenoemde w erk van Calvyn bied ’n goeie geleentheid om sy posisie en beskouing nader te bepaal, w ant dit kan ver- gelyk word m et heelw at ander „harm onieë” w at destyds die lig gesien het. Ons sal ons beperk to t een van die mees uitgesproke en histories belangrike evangelie-harm onieë van daardie tyd, naam lik dié van O siander3).
III
1. Calvyn stel dit duidelik d at die Heilige Gees die O uteur van die Woord van God, van die „leer” en van die Skrif is9).
Oor die vraag hoe Calvyn hom die outeurskap voorstel en w at hy presies daaronder verstaan, loop die meninge van die biograwe en navorsers wyd uiteen. Calvyn moes as vader staan vir elke denkbare inspirasie-teorie w at in die loop van die eeue ná die Reformasie onstaan het. Hy is getipeer as die „bron van die klassiek-protestantse inspirasieteorie” (Seeberg) en óók as „Va
der van die w etenskaplike bybelkritiek” (J. A. Cramer), hy was verteenw oordiger van die grafiese (verbale) inspirasie (O. Rit- schl), w at op „die wyse van die em anasie voorgestel” moet word
s. A u g u stin u s se werk b ly h ier b u ite besk ou in g. D at sy in v lo ed op d ie reform atore ook in h ierd ie verband ’n g ro o t rol g e sp e e l h et staan vas.
Sy E v a n g elieh a rm o n ie in d ie aan geh aald e w erk e van Polm an en V ogels.
V gl. ook ’n o o r sig te lik e b esp rek in g by S ch ello n g , aw., 47 vv.
Kom m. Hand. 20:33: sic en im sua co n sta t verbo D ei au ctoritas, quum a gn oscim u s eiu s sp iritu m e ss e autorem . M eesal word God as auctor verbi o f d octrinae aan ged u i. C hristus is ook auctor verbi. V gl. die
sita te en verw ysin g s by W. K rusche, D as W irken d es H eilig en G eistes nach Calvin. 161. V gl. Inst. I. 9, 2: il (d ie H eilig e G ees) v eu t estre recognu d e nous en son im age, la q u e lle il a im p rim ée aux E scritu res.
II e st l’au th eu r d’ic e lle s.
(Noesgen) én hy was iemand by wie daar van ’n inspirasie by die te boekstelling van die Skrif geen sprake kan wees nie (H.
Heppe, W. Niesel, Doumergue)!10).
Geen w onder nie, w ant by Calvyn is geen „sisteem ” oor die inspirasie te vind nie. Trouens, in die trefw oord-register van die uitgaw es van die Institusie van sowel Benoit as dié van Beveridge ontbreek die w oord „inspirasie” eenvoudig. Sonder om hier by voorbaat vir een van die standpunte k an t te kies, moet ons eers verder in Calvyn se eie w erk soek om vas te stel w at hy presies m et hierdie uitspraak van die O uteurskap bedoel.
2. Calvyn gee self van hierdie outeurskap van die Heilige Gees op talryke plekke ’n nadere omskrywing. Aan die hand van die pragtige en indringende opsomming van K rusche11), kan ons dit kortliks soos volg weergee.
2.1. Die Bybelse skryw ers (getuies) word m et ’n hele reeks uitdrukkinge omskrywe: hulle is organe en instrum ente van die Gees; mense deur wie se mond Hy gespreek het; hulle is gewisse en outentieke (geloofwaardige) skryw ers of notarisse van die Heilige Gees; hulle is skryw ers of griffiers onder die mond van God12).
J". K rusche, aw., 161. „Man kann h ier w erklich a lles fin d en ”, m et ver- w ysin g na ’n opsom m ing van al d ie standpunte by D. J. de Groot, C alvijns op vattin g over d e in sp ir a tie der H eilig e Schrift, p. 12-32.
V erw vsin gs na d ie w erke van b ogen oem d e outeurs by K rusche, p.
161-162.
n . K rusche, aw., p. 162 v. Daar is ook talryk e verw ysings na d ie w erke van C alvyn w aar h ierd ie u itd ru k k in g gev in d kan word.
Vgl. v ir die u itd ru k k in g „ o rg a n e” o f „ in stru m en te” van d ie H eilig e Gees: C alvini Opera, d eel 23, kolom 6 ( = C.0 .2 3 ,6 ); C.O. 24, 205; 24, 274. Verder: C.O. 23, 85: sp iritu s per os P etri testatur; C.O. 23, 38: sp iri
tu s per os M ose refert; C.O. 32, 642: le sainct E sprit, qui a parlé par la bouche de D avid; Inst. IV , 8, 9; certi et au th en tici am anuenses;
d ieselfd e w oord in die F ra n se vertaling: n otaires authen tiq u es. T en slo tte tw ee b elan grik e sin n e u it ’n preek oor D eut. 31:22-30 (C.O.
28, 647): notons, que ce m ot „d’E scritu re” em porte que M oyse n ’a point e sté au th eu r de la Loy n e du C antique: m ais qu ’il a esté seu lem en t escrivain ou g r e ffie r sou s la b ou ch e d e D ieu. T oit ainsi qu’un secretaire escrira c e que lu y sera ordonné: a in si n otam m ent il est ici d eclaire que M oyse a escrit c e qu ’il a v o it receu de D ieu, et non pas ce qu’il a forgé en son cerveau. D ie la a ste sin sn ed e is n ie maar by w y se van h ip o tetiese kontras aan d ie b etoog aan gelas n ie, maar dit kom ju is n eer op h ierd ie la a ste woorde: d ie sk ryw er o f sek retaris sk ryf n eer a lleen d it w at h y on tvan g h et, d it w at hom b ev eel is en n ie d it w at hy- s e lf b edink en u it sy brein v o o rtsp in nie.
V ersk eie van d ié u itd ru k k in g e (b v. „organ e” ) stam reed s u it d ie tyd van die kerkvaders, terw yl A u g u stin u s ook snreek van d ie b evel om te skryw e (B avin ck , aw., I. 374; P olm an , aw., 4 1 ). D ie u itd ru k k in g certi et au th en tici am en u en ses h e t C alvyn m oontlik van B ucer. w at dit reed s in 1536 geb ru ik h et, o o r g en eem (K rusche, aw. 162). M eeste van d ie b eeld e is dus n ie oorspronklik n ie, maar d it is sterk b eeld e — m oontlik té sterk na d ie sm aak van H ep p e en N iesel. H u lle gaan al h ierd ie u itd ru k k in g e verby, m o o n tlik om dat d it n ie inpas in h u lle in terp reta sie van C alvyn nie!
2.2. Die werk van die O u teu r1") ten opsigte van die „skryw ers”
w ord ook deur verskillende uitdrukkinge omskrywe: die Heilige Gees h et die bybelse getuies die w oord in die mond gelê, die woorde in hulle m ond laat invloei; die Gees h et aan die bybel-
„skryw ers” die w oorde gedikteer. Laasgenoemde uitdrukking kom baie by Calvyn voor en is seker die mees tiperende aan duiding van die w erk van die Heilige Gees ten opsigte van die bybelskryw ers14).
2.3. Die trefkrag van hierdie dictare is wyd: dit h et nie n et betrekking op die inhoud van die Skrif nie, m aar ook op die vorm. Bepaalde redew endinge, uitdrukkingsvorm e en styleien- aardighede word uitdruklik aan die Heilige Gees toegeskryf. Cal
vyn kan selfs p raat van die „styl en taal van die Heilige Gees” 15).
Ons noem nog tw ee bepaalde voorbeelde in dié verband: die Heilige het gewil d at Ps. 119 volgens die letters van die alfabet opgebou m oet word, sodat dit, n et soos die Onse Vader, die geestelike besit van alm al sal word; en Hy het gewil dat die kruisroep „Eli, Eli, lam a sabachtani?” in die „siriese” taal meege- deel sal word om dit des te b eter in ons gedagtes in te p re n tK).
Met hierdie gegew ens in die hand is dit baie maklik om die konklusie te trek: „Dus is Calvyn die vader van die ortodokse (verbale) inspirasieleer! D it is tog glashelder!” Hierdie konklusie is ook inderdaad al vele male geponeer.
D it is tog b e te k e n isv o l dat C alvyn d ie H eilig e Gees en d ie b y b el
skryw ers n ie as auctor p rin cip a lis o f prim arius en au ctores secu n d a rii tip eer nie. Daar is n e t e é n O uteur van d ie Sk rif en d it is God. Só h et d ie kerkvaders d it ook reed s g esê. V gl. B avinck, aw., I, 374 oor d ie op vattin g van d ie kerkvaders: „. . . d e sch rijv ers w aren de handen d es H eilig en G eestes, zij w aren d e au ctores n iet, m aar a lleen scriptores, scribae; auctor der H e ilig e S c h r ift is God a lle e n ” (V gl. Iren aeu s, A dv. H aer, II. 28: die S k rif h e t é én ou teu r en é én d o el!) D ie term au ctor secu n d ariu s is k la a rb ly k lik ’n la tere k onstruksie, V gl. ook K rusche, aw., 165-166.
14. C alvyn praat van: in os su g g e r e r e , o f van: ori in serere ori in d cre.
V gl. sy kom m en tare op Jes. 40:1 (C .0 .3 7 , 4 ), D eut. 18:18 (C.O. 24, 27 4 ), N um . 23:4 (C.O. 25, 2 7 9 ). D icta re kom d ik w els voor. Ons noem n et ’n paar gev a lle: Inst. IV. 8, 8: idipsum tarnen non fa ceren t (d .i.
d ie a p o stels) nisi ex D om ino, h oc est. p raeeu n te e t verba quoddam m odo d icta n tc C hristi S piritu: (C.O. 38, 3 1 4): quod d icta b a t sp iritu s san ctu s, ob ed ien ter p ro m u lg et (d it is J e r e m ia ) tanquam fid e le eiu s organum ; C.O. 24, 34 (kom m . E x. 2 :1 0 ): quod n ob is u tile erat d ictavit sp iritu s, e t quasi in os illiu s su g g esit. S u g g e r e r e en d ictare staan d ik w els by m ekaar soos in lg. sitaat. V e r d e r e v erw y sin g s na d ie geb ru ik van d ictare by K rusche. aw.. 163.
1'. In ’n preek oor I Kor. 10:15-18 (C.O. 49, 666): A in si done r eten o n s le sty le et la n g u a g e du S. E sp rit. V g l. ook Inst. I, 8, 2: m ais par te ls ex em p les (d .i. d ie e le g a n te sp reek w y se van d ie p r o fe te ) le sa in ct E sp r it a vou lu m o n strer qu’i l n ’e sto it p o in t desp ou rveu d’elo q u en ce, quand a illeu rs il lu y p la iso it d ’u se r d ’un s t ile g r o ssie r et rude. S u lk e u it
d rukkinge kom ook bv L u th er voor: „D er Hl. G eist sp rich t k ein en K u ria lstil” (sita a t b y K rusche, aw., 164 aant. 2 09).
ic. C.O. 32, 502 en kom m . Matt. 27:46 (C.O. 45, 779).
Hoef ons nog verder te gaan? Dit skyn oorbodig te wees, w ant die slag is gelewer. Calvyn het tog self hier nader verklaar hoe hy die O uteurskap van die Heilige Gees ten opsigte van die Skrif sien.
Die reform atore h et al baie gely onder ons oorhaastige konklusies, w aarin ons hulle term e interpreteer en hulle uit- drukkinge lees soos ons dit graag gelees wil hê. W ant ons staan voor die eienaardige situasie d at die reform atore óók dinge gesê het w at eenvoudig nie inpas in die „sisteem ” w at ons so haastig uit hulle uitsprake konkludeer nie. Daarom m oet ons verder gaan en vra: w at het Calvyn m et „skryw ers”, „organe”, ensovoorts bedoel? W at h et hy m et dictare bedoel? Hoé en in w atter verband gebruik hy dié uitdrukkinge en hoe „funksioneer”
hulle in sy werk? W at is die draagw ydte van „die taal en styl van die Heilige Gees”?
Calvyn moet dus self (w eer eens!) hierdie tweede reeks uit
sprake verklaar.
3.1. Die getuies van C hristus (in hulle spreke en skrywe) word aangedui as organe en instrum ente, as „skryw ers” (escri- vains) en griffiers. Nou is dit opvallend w at sekere (tradisionele e n /o f later geliefde) beelde, sover ek weet, by Calvyn ontbreek.
Die Augustiniese beeld van die apostels as „hande” van Christus kom by Calvyn nie voor nie17)- Ook die aanduiding calamus (riet, rietfluit of pen) ontbreek. Dit lyk na ’n klein verskil om van
„skryw ers” te p raat en nie van „lewendige penne van die Heilige Gees” soos Calov byvoorbeeld la ter sou doen nie18). In wese maak dit ’n groot verskil of jy ’n sekretaris of m aar net sy pen is!
Calvyn „verdinglik” nie die bybelskryw ers nie. Hy gebruik orga- niese of personale beelde om hulle aan te dui!
Dit op sigself is ’n belangrike saak. Hierdie toedrag van sake word verder bevestig as ons let op die verband w aarin Calvyn van die „skryw ers” praat en die interpretasie w at hy self aan die begrip gee. Die eerste w at opval is dat die term „skryw er”
(amanuensis, notaire, ens.) baie seldsaam by Calvyn voorkom 10).
,7. Vgl. Polm an, aw., 41 oor d ie verband waarin A u gu stin u s dié b eeld gebruik. „Hand van God” is d ie naam w at aan d ie H eilig e G ees se lf toegek en word. Inst. I l l , 1. 3: il (d ie H eilig e G ees) nous e st propose . . . com m e la m ain d e D ieu , par la q u elle il exerce sa vertu (A ct. 11, 21).
> \ . . . S. «criptores fu erin t tantum calam us, m anus vel am anuenses sp iritu s S. (a a n h a lin g by K rusche, aw., 166, aant. 22 0 ). D is op
vallend dat am an u en sis h ier d eu r d ie begrip calam us g eïn terp reteer word!
K rusche, wat die w erke van C alvyn so rgvu ld ig nagegaan het. vind dat daar. a fg esien van d ie laaste tw ee v erw y sin g s in aant. 12. nog n et tw ee plek k e is waar C alvyn hom van d ie woord bedien, t.w. in ’n preek oor I.tik. 1:1-4 (C O. 46. 6 ) en d ie n ite e n se ttin e van Jer. 29:25 CC.O.
38, 606). H y skryf: . . . d ieser B e g r iff is t fü r Calvin k ein esw eg s kenn- zeichnend (aw ., 164).
Insiggewend is ook die alternatiew e term w aarm ee hy hierdie begrip verklaar, naam lik minister, bedienaar!20). Die bedienaar is as ’n w are bedienaar ’n outentieke getuie en skrywer. Teenoor die auctor of auctor principalis21) staan as teëpool (en daaraan georiënteer) nie die auctor secundarius of die amanuensis nie, m aar die minister. D it is die bedienaars self w at spreek en skrywe, m aar hulle w eet van wie hulle hulle doctrina h et22). Ons sien hier die bybelse getuienis m et hul spreke en skryw e m et hulle beperktheid, bepaaldheid en afhanklikheid. Hulle is net bedienaars en nie auctor nie. Tog word hulle nie daarmee gedegra- deer to t dinge („riete” , „fluite”, „penne” )nie. Inteendeel hulle is geroepe, „aangestelde’ amptelike en gevolmagtigde bedienaars en ook as sodanig „skryw ers”23).
Teenoor die begrip minister staan dus dié van auctor. Teenoor die begrip „skryw er” staan dié van „privaat persoon”24)- Die
„skryw ers” was geen privaat persone nie, m aar as’t w are
„publieke” amptelike gevolmagtigdes. Dit is dan ook opmerklik dat, oral w aar Calvyn die verskillende begrippe vir „skryw er”
gebruik, die aksent glad nie op die aktiw iteit van die „skryf” lê nie, m aar wel op die feit dat hulle optrede amptelik was en nie privaat nie. Calvyn wil m et die beeld van die „skryw er” die feit van hulle outentieke, betroubare getuienis uitdruk25).
B eson d er belangrik is d ie reed s g en o em d e preek oor Luk. 1 waar C alvyn die ,.skryw er” as m in iste r in terp reteer — p resies in die ander k oers as w at Calov d it doen! H y skryf: ils so n t m in istres . . . de sa parole: c ’est á d ire qu’ils on t e sté ord on n ez d e D ieu com m e se s n otaires a u ten tiq u es.
In A frikaans. „ H u lle is b ed ien aars . . . van sy woord; d.w.s. d at h u lle deur God verord in eer ( = bestem , b ev estig , a a n g estel) is as sv o u ten tiek e n o ta risse” V gl. ook C.O. 46. 9: ils so n t nom m ez „M in istres”, c’e st á dire, tesm oin s a u ten tiq u es. (..H u lle word .b ed ien aars’ g en o em , d.w .s. o u ten tiek e g e tu ie s ” ). O pm erklik dat d ie m in ister hier op d ie voorgrond staan terw y l d ie ..o u ten tiek e sk ryw ers” of ..g e tu ie s” d ie ..bedienaar” nader om skryf. Ons m o et K n i«ch e dus to eg ee as h y op
m erk. „Der zen trale B e g r iff zur C h arak terisieru n g der O ffenbarungs
— zeugen is t v ielm eh r ganz o h n e Z w eifel der d es m in ister (aw . 164;
bogen oem d e sita te ook daar. aant. 2 1 1 ).
C.O. 46. 164. . . . les h om m es m o rtels en son t m inistres: m ais il faut v en ir á l’au teu r p rin cip al . . . (S ita a t m eer v o lled ig by K rusche, aw..
165, aant. 213 asook v erd ere v erw y sin g s na d ie kom binasie van „ o u teu r”
en „bedienaar” ).
C.O. 46. 163: V gl. ook d ie slo to p m erk in g in aant. 12.
-:f. D ie am anuenses in d ie In s titu sie w ord in d ie F ran se verta lin g „ n otaires iu rez du sa in ct E sp rit.”
C.O. 53. 338 (p reek oor I Tim . 4:1-2): . . . le s sain cts P rop h etes . . . n ’esto y en t pas p erso n n es p rivees; C.O. 46. 164 (p reek oor Luk. 1:65-681:
Zacharie n’a p «in t parlé en h om m e privé, m ais que le S. E sp rit l’a possed é . . . (s ita te by K ru sch e. aw., 166. aant. 2 2 2 ). K rusche sê tereg:
..D ie Inspiration reiszt den zeugen aus se in e r p rivaten und s t e llt ihn sozu«agen in e in e a m tlic h e S p h are (d. 166).
D at d ie gew ig vir C alvyn inderdaad op d ie am n telik e en d ie betrou- baarheid van d it w at h u lle g etu ig , lê. word d u id elik as C alvyn in sv voorw oord to t d ie a p o k riew e b oek e (C.O. 9. 827) d ie verskil tu ssen d>e k a n o n iek e en d ie ap ok riew e b oek e v erg ely k m et ’n g e tu ie n is van ’n notaris, w at d eu r sv h a n d e gegaan en d eu r hom v er se ë l is, teen o o r die g esk rif van ’n p rivaat persoon (v g l. K rusche, aw., 166).
3.2. W at beteken die aanduiding van die inspirasie van die Gees as ’n „dikteer?”
Ten eerste m oet ons opm erk d at ons hier ’n histories belaste term het w at uit die tyd van die kerkvaders stam. Tweedens is dit opvallend d at Calvyn al die geliefde term e van A ugustinus óók tesam e m et die dictare gebruik26). Nou w eet ons d at Calvyn
’n uitnemende kenner en ’n getroue dissipel van Augustinus was. Hy kan byvoorbeeld heftig teenoor Pighius opmerk dat hy (Calvyn) oor die uitverkiesing nie ’n w oord m eer gesê h et en wil sê as A ugustinus nie. Dit is dus die moeite w erd om insake hierdie term e ook te vra of Calvyn nie hier in die lyne van Augustinus beweeg nie.
Kortliks kan ons, w at die hantering van die term e betref, vasstel dat geen een van hierdie term e by Augustinus ’n dogma- tiese fiksering het nie. Hy p ra a t van die „inspirasie” van die bybelse getuienis en skryw ers, m aar hy gebruik óók die term om verskillende werkinge van die Gees in die gelowiges te karakteriseer. Hy praat byvoorbeeld van die inspirasie van die geloof of van die goeie wil, of van die liefde of van ’n vrome onrus27). Hy sal die uitleg van ’n moeilike skrifgedeelte aandurf vir sover die Gees hom dit sal inspireer28). Tog inderskei hy tussen die inspirasie van die bybelskryw ers en dié van die ge
lowiges: daar is in die tw ee gevalle ’n essensiële onderskeid in die effek van die inspirasie. Dieselfde ruimheid tref ons in die begrip dictare aan. Die evangeliste h et as lede „onder diktaat van die Hoof” geskrywe. H ieronymus moet die Skrif verklaar omdat die Gees hom dit nie alleen gee nie, m aar dit ook dikteer-9).
D ictare beteken dus hier: „beveel”30). Die woord kan ook beteken:
gelas, aandring, iemand aan sit om iets te doen. In w atter sin die woord in De consensu Evangelistarum , I, 54 vertaal moet
A u gu stin us gebruik naas d ictare d ik w els inspirare, su g g erere en gubernare, (P olm an , aw., 4 2 ).
2T. Polm an, aw.. 43, m et v erw y sin g na D e gratia C hristi, 43; D e gratia et lib ero arbitrio 3, 9; E p ist. 130, 2.
Enarr. in Ps. 126, 1. P olm an m erk te r e g op: „D aaruit b lijk t on w eerleg baar, dat deze term bij A u g u stin u s n og a llerm in st dogm atisch g efix eerd i s ”, (p. 4 3 ).
E pist. 82, 1, 2: non tantum donante, verum etiam d ictan te spiritu, (sita a t by P olm an, aw. 4 3 ).
^1. So Polm an, aw., 43-44. V gl. ook ander v erta lin g s van die sitaat u it aant.
2 9 ). C unningham (L etters o f S a in t A u g u stin e, 318): n o t o n ly g iv en you, but exp ressly ch argin g you; K ran zfeld er (B ib l. der K irchenváter, V II. 314) D enn der H e ilig e G eist h at es dir nich t nur verlieh en , sondern er b e fie h lt es dir. (B e id e sita te by Polm an, aw., 4 3 ).
word, is onseker31). Die w oord suggerere beteken w aarskynlik
„indagtig m aak” of „h erinner” terw yl gubem are ook vir die algemene leiding van God gebruik word. H ieruit is in elk geval duidelik d at geen inspirasieteorie op een of almal van hierdie term e gebou kan w ord nie.
By Calvyn kan ons daadw erklik dieselfde tendense vasstel.
Die term inspirare kom nie baie voor nie. Calvyn gebruik dit in ieder geval ook in ’n algemene sin32). Dié woord h et dus geen domatiese gewig by Calvyn nie. Calvyn h et ’n groter voorliefde vir dictare en gebruik dié term ook m eer genuanseerd as A ugus
tinus, m aar ook by eersgenoem de h et dit geen dogmatiese fikse- ring nie. Dit w ord duidelik as ons die gebruik van dictare by Calvyn kortliks oorsien.
3.2.1. Hy p raat dikw els van quasi dictare (en ook van quasi suggerere) w aarby hy duidelik ’n figuurlike spreekw yse te kenne gee33). As dié taalryke Calvyn m et sy fyn onderskeidinge ’n quasi, tanquam of quodam m odo neerskryf, mag ons nie argeloos daaroor heen lees asof dit per toeval daar staan nie!
3.2.2. Die w oord w ord (net soos by A ugustinus) gebruik om
’n bevel van die Heilige Gees uit te druk (bv. by die vrou m et bloedvloeiing w at die soom van Jesus se kleed m oet aanraak en by die kiesing van M atthias34). D ictare beteken hier: die mens
31. P olm an, aw., 44.
Of C alvyn o o it in sp ira re gebruik i.v.m . d ie S k rifleer, kon ek n ie v a sstel n ie. In sy k om m en tare op II T im . en II P etr. kom d ie w oord n ie voor nie. N óg K rusche n ó g S ch ello n g b eh a n d el d ie w oord o f g e e e n ig e verw y- sin g s na C alvyn se w erk e w aar d ie w oord voorkom . T een oor P ig h iu s kan C alvyn eg te r op m erk d a t d ie m en slik e oo rleg en d ie b esk erm in g van h o m self d eu r God in d ie m en s g e ïn sp ir e e r is. V gl. R ec. d es O puscules, 319: . . . l’in d u strie d e con su lter. et se garder a e ste in sp irec d e D ieu au x h om m es. In II P etr. 1:20 en II Tim . 3:16 kom u itdrukkinge voor w at reed s h ierb o aan ged u i is en „ tip ie s” van C alvyn is. So m erk h y by II P etr. 1:20 on d er m eer op: Sum m a est:
hoc esse rectae in te llig e n tia e in itiu m , d u m fid em , quae D eo debetu r, trib u im u s sa n ctis e iu s prop h etis. S an ctos D ei hom in es ap p ellat, qui in iu n ctu m sibi m u n u s fid e lite r ex seq u en to s divinam in suo m in isterio personam su stin u erin t. Im p u lsos fu is s e dicit, non quod m en te a lien a ti fu e r in t . . . sed quia n ih il a se ip si sau si fu erin t, tantum o b ed ien ter seq u u ti sin t sp iritu m d ucem , qui in ipsorum ore, tanquam in suo sacraria regnebat.
Ook II Tim . 3:16 b ek lem to o n d ie in sp ira sie as ’n n ie u it jo u s e lf sp reek nie: . . . quod scim u s D eum nobis loquutum esse, certo q u e p ersu asi sum us, non ex su o sen su loq u u tos esse P rophetas, sed ut eran t S p iritu s S an cti organa, tantum p ro tu lisse quae cred itu s m andata fu eran t. Q uisquis erga v u lt in S crip tu ris p roficere, hoc secu m in p rim is con stitu at, L eg em e t P rop h etas non esse doctrinam h om in u m arbitrio proditam , sed a sp iritu sancto dictatam . . .
Inst. IX, 8, 8: . . . e t verb a quodam m odo d ictan te C hristi S piritu; C.O.
38, 432: . . . e t quasi illis verb a dictat; C.O. 24, 34 (b y Ex. 2 :10): quod n ob is u tile erat d ic ta v it S p iritu s, e t quasi in os illiu s su g g esit. (s ita te by K rusche, aw., 167 aant. 2 2 6 ). In lg. sita a t word d ie d icta re d u s om- sk ryf as quasi su g g erere!
'54. V gl. sy kom m entaar op Mat. 9:20 (C.O. 45. 2 5 7 ): hoc illi a sp iritu fu is s e dictatum ; Ook in d ie kom m entaar op Hand. l:2 3 v . word d ie s e lfd e s in sn ed e gebruik.
179
se doen en late is nie m eer aan sy eie goeddunke onderw erp nie, m aar hy m oet God onvoorw aardelik gehoorsaam.
3.2.3. Die w oord word voorts betrek op die belydenis voor die wéreld en op die besluite van die konsilies. As die dissipels, voor die wéreld gedaag w ord, hoef hulle hul nie te bekommer oor w at hulle sal sê nie, w ant die Gees sal hulle dikteer w at hulle m oet sê. (Matt. 10:20). Hier word inderdaad van ’n woordelikse diktaat (verba dictare) gespreek, m aar dit word nie op die Skrif of hulle te boekstelling van die Skrif betrek nie, m aar op hulle sprake en belydenis voor die m aghebbers van die wéreld. By Hand. 15:28 m erk Calvyn op d at as die apostelkonvent effens onafhanklik van die Gees (seorsum a spiritu) begin het, sou die grondreël (axioma) genegeer word, naamlik dat deur die konsilies niks besluit sou w ord nie behalwe dit w at deur die Gees gedikteer is35). Tensy ons die vergesogte gedagte wil deur
voer dat die „besondere inspirasie” ook op die belydenis en belydenisvorming en op die kerklike besluite en dogmavorming van toepassing is — dan het ons die reform atoriese grond nie meer onder die voete nie! — sal ons wel versigtig moet wees om nie so gem aklik uit die dictare ’n verbale inspirasieleer af te lei nie. Die sin van „dikteer” is hier veeleer: om niks uit jouself te sê of te wil sê nie, m aar om jou God toe te vertrou, w at sorg dat sy w aarheid sal seëvier. Die dictare eis dus d at die eie-ek van die getuies en skryw ers to t swye gebring word. Dit beteken nie dat die mens nou ’n „stok en ’n blok” word vir wie die woorde een-een ingegee of voorgesê moet word nie. Dit beteken wel dat die mens deur God geleer m oet word, w ant die natuurlike mens ken die dinge van God nie en kan dit ook nie verkondig nie. Hierdie „negatiew e” funksie van dictare (niks u it jouself sê nie, dit wil sê niks vleesliks sê nie) is van fundamentele belang by Calvyn36). D aarvan getuig die reeks uitdrukkinge w at as antitese by dictare staan, byvoorbeeld ex scipso, ex corde, suas im aginationes proferre, ensovoorts.
By die dictare kom dus nóg die eie aandrif, nóg die eie (vlees- like) gedagte te r sprake. Inteendeel, hier lê die Gees beslag op ’n mens sodat sy denke en spreke as getuie onder die absolute
M. C.O. 48, 363. n ih il a c o n ciliis d eterm a , praeter sp iritu s dictata.
M. K rusche. a.w., 168: D iese n eg a tio n ist der H erzpunkt von C alvins Inspirations — „L eh re” . B y d ie 27 verw y sin g s w at hy maak na plekke waar d ictare teen o o r d ie ex sein so staan, kan ons nog die een u it die In stitu sie (IV , 8, 8 ) byvoeg. N ad at h y van d ie Gees se diktaat aan d ie d issin els gep raat h et (V gl. aant. 33) v ervolg hy: Car le S eig n eu r Iesus a lim ité to u t le u r am bassade en c e ste sorte, leu r com m andant d’aller et en seig n er, non p o in t c e qu’ils auroyent forgé á la v o lée d’eux-m esm es, m ais se u le m e n t to u t c e qu’il leu r avoit en ioin t.
beheer van God kom, sodat die mens (nie in ekstatiese sin nie)
„buite hom self” is.:;T) die onrein lippe word rein, die onverstandige h art word reseptief gem aak vir die goddelike openbaringshandele en -spreke w at b etroubaar outentiek deurgegee moet w ord38).
Dictare beteken dus positief: alleen God se woord spreek en ook die volle W oord spreek; outentiek getuig sonder vleeslike leuenagtigheid en onverstandigheid — en daarvoor sorg God self deur die dictare!
3.3. Dat die uitdrukking: „taal en styl van die Gees” nie só letterlik verstaan m oet word dat dit hier om ’n w oordelikse
„ingee” van Gods W oord gaan nie, word duidelik uit die v erras
sende „tekskritiese” opm erkings van Calvyn. Ons volstaan deur daarop te wys d at hy sommige tekste of uitdrukkinge as ran d glosse beskou w at in die teks ingesluip het, en dat hy die „foute”
nie net op rekening van die afskryw ers sit soos Bavinck39) meen nie, m aar ook op rekening van die bybelskryw ers!40). Sulke
„foute” is vir ’n verbale inspirasie fataal en ondenkbaar.
4. Dit is duidelik d a t die gegewens in verband m et „skryw ers”
en in verband met dictare vanself korreleer. Dit gaan om beveel en gehoorsaam , voorgaan en navolg41).
Met hierdie gegewens in gedagte kan ons vervolgens let op die Evangelie-harmonie van Calvyn in vergelyking m et dié van Osiander.
C alvyn praat van m en s o f sen su s o f lin"ua sp iritu giibernari Cresp.
regi, d irigi. (V erw y sin g s by K rusche. aw.. 169 aant. 23 1 ). V gl. ook:
in te llig it ita se fu isse g u b ern atu m D ei sp iritu , u t d issim ilis e ss e t a se ip so (C.O. 40, 86, oor E seg. 3:14).
3S. C.O. 38, 231 (Jer. 15:18): quia sp iritu s sanctus e t m entem eiu s, et sen su s om nes, e t lin gu am sic d ir e x it, u t n ih il esset illic hum anum . V oorts m oet ons opm erk dat C alvyn (a n d ers as C alov la ter d oen en soos B avinck w el la ter d o en ) on d ersk ei tu ssen openbaring en Skrif.
God openbaar en v e r lig voordat Hy in sp ireer (C.O. 25, 279 — waar d ie inspirasie van d ie p r o fe te in te e n s te llin g to t d ie w oord elik se voorsê van B ileam se p ro fesie te r sprake kom !) D aarom gaan dit by d ie in sp ira sie om die o u te n tie k e w eergaw e, d eu rgaw e, g etu ien is van d ie openbaring. C alvyn praat daarvan dat d it w at van God g e g e e is van hand to t hand v erd er g e g e e word (a D eo traditum acceptum d e m anu in m anum tradere, C.O. 42, 203; 37, 9; 39, 11; 44, 94, e.a.) D it is g een w oord elik se in g ee n ie (d ie b vb elsk ryw ers is n ie g ram ofoon p late n ie ).
, T og lei d ie G ees h u lle ook by d ie k e u se van w oorde sodat daar n ie v le e s lik e en filo s o fie s e fo r m u lerin g e in slu ip n ie — quasi d ictare! D it gaan dus n ie n et om d ie in h ou d w at g e ïn sp ir e e r is nie.
B avinck, aw., I, 384.
O orvloedige m ateriaal in d ie verband by K rusche. aw., 173 vv.
41. V gl. ook S ch ello n g se k on k lu sie: ,,D icta re” en th a lt w ie .,praeire” . . . das M om ent der V erord n u n g zu ein em A m t, d es B e fe h ls und dam it der A u to risieru n g . . . (aw ., p. 8 6 ).
181
In sy voorw oord sê O siander d at hy die harm onisering van die evangelies onderneem h et in die oortuiging dat die evange- liste sodanig geïnspireer is dat hulle geen woord of letter in hulle boeke sou invoeg nie, tensy dit deur die w aarheid van die geskiedenis vereis is en deur die Gees geapprobeer is. Die Heilige Gees het die evangeliste nie in die steek gelaat sodat hulle aan die gebrekkigheid van hulle gedagtes uitgelewer w as om on- sekerhede vir die w aarheid op te dis nie. Alhoewel self onbe
kwaam, is hulle deur die Gees bekw aam gemaak.
W at die bekw aam m aking inhou en w atter konsekwensies daaruit voortvloei, toon O siander m et behulp van ’n viertal tekste aan:
4.1. M att. 10:20: Hierby m erk hy op dat as die Gees reeds by die mondelinge, onvoorbereide spreke die gedagtes en woorde lei, hoeveel te m eer sal Hy dit by die te boekstelling doen, w at wel sorgvuldiger voorberei word en baie m eer mense moet bereik?
4.2. M att. 15:17-19: Hier argum enteer hy van die mindere na die meerdere: As daar reeds van die mosaïse w et geen jota of tittel kan wegval nie, hoeveel te m eer geld dit dan nie van die evangelie van Christus; w ant die Evangelie is „ministerium spiritus ac vitae” ; dit is m et ander woorde deur die Gees ingegee ,,et in aeterno dei consilio ab aeterno praedestinatum ”42). Die tiperende van Osiander se beskouing kom in hierdie m erkw aar
dige konklusie aan die lig, en lê daarin dat die evangelie van Christus m et die geskrew e evangelie in sy viervoudige gestalte ge-identifiseer word.
4.3. In aansluiting by Joh. 12:49 en ander Johannestekste word hierdie gedagte nog verder gevoer: die evangeliste vertel w at hulle van Christus gesien het, en dit h et Christus, soos Hy self uitdruklik sê, van die V ader ontvang. Daarom moet ons glo dat alles w at die evangeliste te boek gestel het, van ewigheid af vasgelê is. Anders m aak ons Christus to t leuenaar.
4.4. Luk. 10:16(a): M et hierdie w oord van Christus sluit Osiander af: „Wie julle hoor, hoor My”(!)
Vir die evangelie-harmonie beteken dit dat die evangeliste, alhoewel hulle verskeie persone is en op verskeie plekke en tye skryf, tog één en dieselfde sê. Die evangelie-harmonie moet dan hierdie „eenheid” van die evangeliste aan die lig gebring en daar
mee die inspirasie van die Skrif aantoon. In ’n sekere sin „bew ys”
die evangelie-harmonie die inspirasie.
42. L atynse aan h alin gs b reed voerig by S ch ellon g, as., 81.
O siander was baie ingenom e m et sy w erk43). D at hy inderdaad h ier ’n pynlike stuk m onnike-w erk gelew er het, is onteenseglik.
Hy h e t die vier evangelies w oordeliks in een laat sm elt so d at ’n enkele, nuwe, sam ehangende verhaal to t stand gekom het. Elke afsonderlike w oord van die vier evangelies h e t behoue gebly en is in die nuwe teks opgeneem. Slegs by parallelle w aar net verskil
lende sinonieme of w erkw oordsvorm e voorkom en geen verdere variasies nie, is ’n keuse vir die beste lesing gem aak terw yl die v ariante (net sinonieme en tempus!) in die kantlyn aangeteken is.
Bowendien h et O siander by elke w oord deur middel van letters as simbole aangedui (a) w aarvandaan die w oord geneem is; (b) of dit uit ’n enkele evangelie kom en uit welke; (c) of dit parallel by verskeie evangelies voorkom en by welke! ’n Onvermydelike konsekw ensie van sy m etode w as dat hy in die lompheid van die sinne alleen verstaanbaarheid en vloei kon k ry deur ryke ii)ter- punksie en die reëlm atige toevoeging van ’n kai w at nie in die oorspronklike teks staan nie!44). Hierdie arbeid word pragtig deur Schellong tipeer: „Das U nter nehm en lásst sich an ehesten — sofern es nicht ironisch verstanden w ird — m it einem Puzzlen- piel vergleichen”45). Nodeloos om te sê d at hierdie mees konse- kw ente evangelie-harmonie, hierdie opus magnum van O siander nutteloos was.
W at ons wel interesseer, is die onderliggende Skrifbeskouing w at die hele projek dra. Of O siander w erklik so oorspronklik in sy beskouinge was, hoef nie hier beantw oord te w ord nie.
Feit bly staan d a t ons h ier by die eerste geslag Reform atore reeds so ’n m erkw aardige u iteensetting van die verbale inspirasie aantref. Nie A. Calov of Joh. G erard of Flacius is die vader van die verbale inspirasie nie; ook nie Calvyn, soos O. Ritschl bew eer nie — dit w as Osiander. M et O siander as aanknopingspunt kan ons ’n beter oorsig oor die posisie van Calvyn verkry. D it geld des te m eer om dat Calvyn die w erk van O siander geken h et en hom ook doelbewus m et O siander (kontroversieel) besig gehou het. Die vraag is: hoe h e t Calvyn op die verbale inspirasieleer van O siander gereageer?
4-’. D ie naam „ E v a n g elie-h a rm o n ie” h e t d eu r O siander se werk ’n v a ste term gew ord. D it h e t in 1537 by F ro b eriu s in B a sel versk yn . V gl.
Sch ellon g. aw., 46: W er es (d ie w erk ) n ic h t k en n t, kann e ig e n tlic h n ich t restlo s von der A u to r ita t d er E v a n g e lie n ü b erzeu gt s e in ”, m et v erw y sin g na O sian d er se voorw oord.
B reed v o erig e b esp rek in g van d ie w erk by S ch ello n g , aw., 43 vv. In teres- sa n th eid sh a lw e ’n e n k e le v o o rb eeld , nl. d ie ro ep in g van M attheiis. D ie tek s is ’n sa m e ste llin g van M att. 9:9, Mark. 2:14 en Luk. 5 :2 7 (b ) — 28 en lees, tesa m e m et d ie ran d varian te in h ak ies, soos volg: K ai pará- goon o Iéso u s e k e ith e n , e id e n (e th e á sa to ) anthroopon telo o n en . ono- m ati L eu ei, ton tou A lfaaiou . K a th ém en on ep i to teloon ion , M atthaion legom en on , K ai le g e i (e ip e n ) autooi. A k o lo u th ei moi. Kai K atalip oon apanta. anastas é k o lo u th é se n autooi.
45. aw., 43.
183
Die perikoop M att. 5:17-19 speel, soos ons reeds gesien het,
’n deurslaggewende rol by Osiander, as sleutel beide vir die synoptiese probleem en vir sy skrifbeskouing in die geheel. Ook Flacius het hierdie perikoop op dieselfde wyse en met dieselfde motivering (naamlik van die Skrifinspirasie) gebruik"5).
Calvyn betrek hierdie gedeelte op die onderrig van die w et en nie op die doen van die w et nie, aangesien die mens van nature daartoe onbekwaam is en selfs die gelowige die w et nie kan vol- bring nie. Die goeie leerm eester sal aandring op die gehoorsaming van die w et en sal daarteen w aak dat die gesag van die w et ondermyn word. Hy sal ook met sy lewenswandel ’n voorbeeld wees. Hier kom die doen van die w et dan wel in die gesigsveld, dog nie as vervulling (impletio legis) nie m aar as voorbeeld (examplum). „W et” is vir Calvyn hier die lewensvoorskrif, die tien gebooie. Opmerklik dat Calvyn hom hier nie uitlaat oor die skriftelike fiksering en die geïnspireerdheid van die woorde nie.
Dit gaan vir Calvyn hier om die gesag van die w et as w et van God. Ons mag nie ligtelik oor die wet heenstap en die gesag daarvan misken nie. Christus sê dat die waarheid van die w et onw ankelbaar en vas is soos niks anders ter wéreld nie. Die sw aartepunt lê dus op die gesag van die wet, die w aarheid van die wet, w at Christus in sy doctrina vir ons bekend maak. Vandaar word die lyn verder deurgetrek na die egte en suiwere leer van die kerk. Dit is dus opmerklik dat Calvyn hierdie andersinds so „fundam entele” perikoop nie gebruik as bewys van die inspi
rasie nie47).
Die gebruik van die beelde w at Osiander en Calvyn aanwend om die „harm onie” van die evangelies aan te toon is ook insig- gewend. As Osiander oor die harm onie van die evangelies praat, gebruik hy ’n beeld uit die musiek om dit te verduidelik — en natuurlik ook hoe hy deur sy w erk hierdie harmonie eers hoor
baar maak! Calvyn daarenteen gebruik net die begrip „harm onie”
en nie Osiander se beeld uit die musiek nie. Ter verduideliking gebruik hy tw ee beelde uit totaal ander lewensfere om die har
monie van die evangelies te verduidelik48). Dit kon nie anders as met opset geskied het nie. O siander se beeld was te veel op
IV
4B. Sch ellon g, aw. 83 m et literatuu rverw ysin ge.
Ibid. p. 84. D ie b esp rek in g van h ierd ie teks in die In stitu sie (II, 17, 14) gaan in d ie se lfd e riffling. Op ’n verd ere plek in d ie In stitu sie (II. 8, 59) kom d ié g e d e e lte w eer te r sprake in d ie p olem iek teen d ie R.K. on d ersk eid in g van v e r e e e flik e son d e en doodsonde: d ie g erin g ste oortred in g van d ie w et is m isk en n in g van Gods so ew erein iteit.
4<. D ié b eeld e kom n et in d ie voorw oord van sy E vangelie-harm onie voor en nie in d ie kom m entaar s e lf nie.
184
sy eie w erk toegespits en h et ook niks m eer uitgedruk as’ dat uie evangelies byeen hoort en onderling ooreenstem nie. Die eerste beeld, w at Calvyn van A ugustinus oorneem, is dié van die Quadriga: die evangelie is die triom fw a w aarop die Here sy intrek in hierdie w éreld neem 4"). Daarmee word die evangelies totaal anders gekarakteriseer as w at Osiander met sy musikale en letterlike strakheid doen. Hier kom oog vir die verkondigings- karak ter van die evangelies. Boonop word ’n ander kloof w at Calvyn van O siander skei hier sigbaar, naam lik dat hier onder- skei word tussen Christus en die evangelies. Christus benut im
m ers die evangelies om in eie Persoon sy intog in hierdie w éreld te hou. D aardeur w ord die diens van die getuies (evangeliste) nie w aardeloos nie, w an t dit is juis deur hulle w at Hy to t die mense kom en vir hierdie taak het God hulle ook geroep en aangestel. Christus is die oorw innaar en die Koning w at juis deur dié dinge w at die evangeliste van Hom berig die mense onder sy septer bring en die Kerk so grondves en regeer.
Hierdie Augustiniese beeld is fundam enteel. Al die afson- derlike trekke van die beeld tref ons steeds weer aan in die geskrifte van Calvyn. Telkens hoor ons d at die evangelies deur God verorden is, en hierm ee hang saam onderskeid tussen die verkondiging en die Verkondigde50). M aar dis ook die evange
liste w at verordineer is, geroep is, aangestel is om getuies en bedienaars van die W oord te wees. Daarom m aak Calvyn hom nie moeg om vas te stel of, volgens die tradisie, die skryw er van M arkus ’n leerling en sek retaris van Petrus was nie'11) en hy toon aan dat Paulus nie H ebreërs kon geskryf het nie; m aar verder bemoei hy hom nie m et die outeurskap nie. D at die bybelskryw ers am ptelik opgetree h et as geroepenes van God, is vir hom vol
doende. Die beklem toning van die outoriteit van die Skrif en van die Skrifleer as am psleer moet ons lei to t sekerheid. Ons geloof is nie afhanklik van tw yfelagtige mensewoorde nie en hoef
J”. C.O. 15, 712. V gl. D e C on sen su Eu. I, 7, 10; S ch ellon g aw., 85.
S ch ello n g , aw. 8G: „D as W ecen der C alvin ’sch en A uspragung der Inspi- ration sleh re lig t in d er V erord n u n g der E van gelien durch Gott, zu der d ie U n tersch eid u n g zw isch en d er b ib lisch en V erk ü n d igin g und dem in ihr v erk ü n d igten H errn g ch ö rt.”
In sak e d ie outeurskap van Markus sê Calvyn: ,.Qua de re non e st an xie n obis laborandum , quia n ostra parvi refert. m odo teneam us leg itim u m ac d iv in itu s ordinatum e ss e testem , qui n ih il n isi p raecunte d icta n teq u e S p iritu sancto p ro d id erit”. (cR . 453) T een oor O. R itschl w at in d ie d icta re ’n aanduiding van d ie v erb a le in sp ira sie sien , h e t K rusche a fd oen d e aangetoon dat d ie w oord h ier m et b ev eel vertaal m oet word en w vs op die a m p ie lik e en o u to rita tiew e o p tred e van d ie skryw er.
V gl. K rusche: D as w irken d es d es 111. G eistes nach Calvin, 167 vv.;
S ch ellon g, aw., 86.
185
nie onseker en w ankelend te w ees nie. K orellaat m et die ampte- like k arak ter van die getuies en hulle getuienis is die w oord persuasio, certitudo, securitas w at Calvyn so vele male in ver
band m et die geloof gebruik. Schellong m erk tereg op: „Amt und Gewissheit sind die zwei Angeln, in denen die Schriftlehre Cal
vins h ángt”, (p. 88). Hierdie am ptelike outoriteit of inspirasie geld — dit h et reeds duidelik gew ord m aar ons m oet dit beklem toon — die mondelinge getuienis sowel as die te boekstelling van die Skrif en die prediking in die kerk. Tog h et die bybelskryw ers hier in hul outoriteit ’n besondere rang. Dit lê daarin dat Calvyn nog iets van hulle sê, naam lik d at God hulle die opdrag gegee het om nie n et mondeling te getuig nie, m aar ook skriftelik sy waarheid vir alle tye vas te lê. Hulle het die skrifte ook versamel (Lukas) en bew aar. Daarom is daar in die onderskeie evangelies ook ’n wonderlike ooreenstem m ing. Beteken dictare nou nie tog m éér as beveel nie? Gaan Calvyn nie van die am psroeping tog oor om hom rekenskap van die inspirasiegebeure en die to t stand- koming van die Skrif te gee nie? Inderdaad, as God beveel, sorg Hy d at dit gedoen word. God roep ook nog só to t die prediking van hierdie w oord w aaroor Hy sy hand hou. „ .Inspiration’ m eint also den ganzen A kt des W erdens der Bibel, von den Vorstufen der mündlichen Verkiindigung an bis zu r D urchsetzung der Schrift in der Kirche. Und w enn die Schrift in der Geschichte der Kirche in ihrer A u to ritat verschüttet wird, ist es w ieder G ott selber, der ihr zu neuer Geltung verhilft, der aberm als und w eiterhin, inspiriert.’ ”52). K rusche se konklusie gaan in dieselfde koers as hy skryf: „Calvin . . . zeigt . . . das Inspiration flir ihn nicht ein Pradikat sein kann das der Bibel zukommt, sondern, dass dam it ein Handeln Gottes des Heiligen Geistes gem eint ist das den biblischen zeugen in ihrem Sprechen und Schreiben w iderfáhrt.
Der naheliegende Schluss, weil die biblischen Zeugen inspiriert w aren, ist auch die Bibel inspiriert, wiirde übersehen, das dann beide Male m it Inspiration etw as sehr vershiedenes bezeichnet ware; im einen Falie ein pneum atischer Akt, im anderen die supranaturale Q ualitát eines Buches (.Inspiriertheit’)”53).
Die verkondigde Here hou die getuies en hulle diens in sy hand en skep daardeur steeds w eer gehoorsame onderdane.
Daarom noem Calvyn die Skrifw oorde dikwels speculum, speci
men, imago van die W oord van God, en dikwels sê hy dat God
„quodommodo” in die Skrif spreek. Hy laat egter ook dikwels laasgenoemde w oord weg en identifiseer die spreke van God met die Skrif. Hy kan dit doen om dat dit vir hom gaan om die duide-
r’2. Sch ellon g, aw., 91. H y verw y s na C alvyn se b rief aan K arel V: God h et L u th er verw ek; sy m in isteriu m h et d ie g e m een tes g egron d ves en gevorm .
53. K rusche, aw., 128. Sitaat by S ch ello n g , aw., 91.
likheid, betroubaarheid van die promissio Dei en om die persuasio en securitas van die geloof in hierdie belofte. Dit moet tog duide
lik wees d at die konfrontasie m et die Skrif op die ontm oeting m et die lewende God, die Deus loquens afstuur. Ons kan teen die aanslae en verdraaiing van die Satan alleen stand hou as die duidelikheid en betroubaarheid van die Skrif ook in ons duidelik en betroubaar deur die Gees, w at Here van die Skrif is, bevestig word. Bowendien is die konfrontasie m et God se spreke ook:
opname onder die kinders van God en gem eenskap m et sy Seun.
In die Christusgem eenskap loop alle lyne saam w at to t dusver getrek is. Hy, die Here kom op die Quadriga om sy Kerk te stig en in sy gem eenskap te bew aar.
Die tw eede beeld is ook aan A ugustinus ontleen. H ier w ord die evangelies m et vier basuine vergelyk w at na al vier die w indstreke geblaas w ord om die Kerk uit die ganse wéreld te versam el54). Ook hierdie beeld bevat ’n kerugm atiese elem ent m aar die beeld h et hom veral geleen to t spekulasie oor die viertal evangelies. D aar w as dan ook inderdaad ’n oorweldigende tradisie van spekulasies oor die viectal en oor die funksie van elke evangelie in hierdie viertal. Nou is dit opmerklik d at Calvyn nêrens enige belangstelling vir hierdie spekulasies toon nie en geen behoefte h et om die betekenis van die viertal aan te dui nie. Ook dit is betekenisvol om sy houding teenoor die Skrif te verstaan.
V
Dit is duidelik d a t Calvyn in ’n ander lug asem haal as Osiander. D aar is wel ooreenkom ste: albei skryf ’n evangelie- harm onie en die opset is vir albei dieselfde: dit gaan om die agting van die goddelike gesag van die Skrif en dat hierdie gesag nie tw yfelagtig w ord nie, w an t dan w ankel die geloof. Ook Calvyn kan hom, nes O siander (en hierin h et A ugustinus hulle voorgegaan) nie voorstel d at daar gedeeltes van die bybel is en ook gedeeltes van die evangelies is, w a t m ekaar w eerspreek nie.
Hierby hou die ooreenkom ste egter op.
Die verskille is groter. Formeel is daar al verskille: w aar O siander al vier die evangelies kom m entariëer, doen Calvyn dit n et m et die eerste drie. Hy sien die synoptiese evangelies as vlees en die Johannes evangelie, w at ap art uitgelê w ord as die
„siel”. Johannes is die prim êre w at lig op die synoptiese evan
gelies werp. W aar O siander die vier evangelies in een enkele nuwe geheel vleg, gaan Calvyn in navolging van A ugustinus en
54. CR 15, 712; D e co n sen su E v. I, 2, 3.
Bucer uit van Matt, en voeg die ander evangelies eintlik in hierdie
„geraam te” in. Tog word die tekste van die onderskeie evangelies nie ineen gevleg nie, m aar langs m ekaar afgedruk.
W aar Osiander die klem van die „soveel te m eer” op die tc boekstelling laat val, lê Calvyn daarop klem dat die getuienis (ook skriftelik) alleen ’n getroue weergawe van die openbaring moet wees, (by die „briew e” val openbaringe en weergawe saam) Christus en die evangelie, openbaring en Skrif word hier nie ge- identifiseer nie. Dit sou prakties uitloop op vergoddeliking van die Skrif5'’).
Calvyn se beskouing is só wyd d at dit in die verbale inspira- sie-teorie nie inpas nie en in geen ander teorie nie. Ons kan
„elem ente” van om trent alle teorieë hier vind — to t die aktualistiese van Barth! M aar ons moet oppas vir vereniging.
Die wonder van die inspirasie is só groot, dat ons dit nie in ’n rasionele teorie kan vasgryp nie. Ons kan ons teorieë sonder vrees láát, w ant God sorg self dat sy Woord altyd w eer gehoor en begryp word — ook te midde van die historiese vrae en vraagtekens van vandag.
B avinck, aw., I, 385 oor die p ro efsk rif van N ietzsch e o f d ie H eilig e Skrif s e lf God is!
