Kabanata I
Bayan ang tumawag at Bayan ang Dumalo
Nang umagang yaon ng ika-19 ng Oktubre ng 1990 ang maluwang na lansangan ng Cervantes ay nagsisikip sa tao. Walang maluwag-luwag kundi ang pinakagitana na siyang pinaglalagusan ng magagarang karwahe, kalesa at kalesing kinasasakyan ng lalo pang magarang mga maginoo na kung hindi sa mga pulis na nagbabantay roon ay nangag-utos marahil sa kani-kanilang kotserong sagasain ang gayong kakapal na taong nakaaabalapa sa kanilang paglakad.
Nagsimula ang nobela sa paglalarawan ng maraming taong nakatayo sa lansangang Cervantes at naghihintay sa pagbubukas ng Dulaang Opera upang daluhan ang malaking pulong na iyon sapagkat ayon kay Aguilar, ―Bayan ang tumawag at bayan ang dumalo.‖ Subalit nabigo ang taong-bayan ; hindi pumayag ang may-ari ng teatro na ipagamit ito sa kanila dahil sa pag-iwas na masangkot sa pag-uusig ng pamahalaang walang tainga sa panawagan ng bayan upang makamtam ang kalayaan mula sa mga Amerikano. Hindi naman nawalan ng loob ang nagsidalo.Nagpaibang-araw sila; ipinagpaliban lamang ang pakikibaka.
Samantala, sa paghihintay rin sa pulong na iyon, nagtagpo sa unang pagkakataon ang pangunahing tauhan ng nobela, si Luis Gat-Buhay at si Don Nicanor Gutierrez, ama ng kanyang kasintahang si Eduarda (Danding) at kilalang may-kaya sa lunsod. Sakay ang don ng kanyang karwaheng walang-habas at paragasang dumaraan sa Cervantes. Pinigil ni Luis ang karwahe sa pagsisikap na huwag makasagasa ng mga taong natitipon sa harap ng dulaan.
Kabanata II
Bagot at Pawisan nang dumating sa Tayuman
Nagpatuloy ang nobela sa pagdating ni Don Nicanor sa kanyang bahay sa tayuman kung saan ginaganap naman ang isang piging. Naroroon ang ilang kumakatawan sa naghaharing-uri noong panahon iyon; Si Victorino Rojalde, ang mangangalakal at kapitalistang aral sa lalong mabibisang paraan ng pagpapatubo na natutuhan niya sa madalas na paglalakbay sa pinakamasisiglang sentro ng komersiyo sa buong mundo; si Juancho Balani, kilalang sugarol; si Manuel Barrientos, ang madasaling notary na pikit –mata kung magpakalango; at si Nora Titay, ang may bahay ni Don Nicanor na laging siyang-siya sa pag-aasikaso sa ganoong uri ng panauhin. Kainan, inuman, at pagsusugal ang inatupag ng marami sa piging na iyon- malaking katumbalikan ng naganap sa mga bigong naghintay sa harao ng Dulaang Opera.
Kabanata III
Gabi at Umuulan
Isang gabi pagkaraan, nagtagpo ng lihim sina Luis at danding sa tahanan ng huli. Ipinaalam ni danding sa kasintahan kung paanong ipinagkasundo na siyang ipakasal ng kaniyang mga magulang kay Rojalde. Inamin ng dalaga na bagaman mahal niya ang binata, hindi naman niya matatalikuran ang kaniyang tungkuling tumalima sa mga magulang na itinuring niyang pangalawang Diyos dito sa lupa. Nanggipuspos si Luis sa ganitong narinig sa katipan subalit wala siyang nagawa kundi tanggapin ang pasiya nito. Sa halip na si Danding ang sisihin, sinabi niyang ang salapi ang humusga ng kaniyang karapatang angkinin si Danding dahil karaniwang empleado lamang siya, at ang pananampalataya ang umagaw sa laya ni Danding na piliing pakasalan ang lalaking minamahal. Noong gabing iyon, naghiwalay ang magkatipan nang nagkakaunawaang walang kahihinatnang anoman ang kanilang pag-iibigan.
Kabanata IV
Hapon. Dadalawang Araw pa ang Nakakaraan
Sa kabanata na ito naibuhos lahat ni Danding ang kanyang mga hinanakit sa kanyang puso tungkol sa kanyang pagpapakasal kay Rojalde. Lahat ng kanyang mga kamag-anak ay iisa lamang ang sinasabi ito ay ang kanyang pagpayag sa pagpapakasal kay Rojalde na hindi naman niya iniibig dahil ang kanyang tunay na minamahal ay si Luis. Dalawang araw pa lamang ang nakakaraan,si Don Nicanor at Nora Titay ay nag-uusap na nang masinsinan tungkol sa kung paano mapipilit ng huli ang anak na si Danding na tanggapin ang pagpapakasal kay Rojalde. Idiniin ng lalaki sa asawa na hinding-hindi niya mapapayagang mapakasal kay Luis ang dalaga. At wala nang higit na mabigat pang dahilan kaysa pagkakautang nya ng sampung libong piso kay Rojalde upang tanggapin ni danding ang pag-ibig nito. Sa pagkakataon na ito din ay napilitan si Danding iwanan si Luis dahil ayaw niyang suwayin ang kanyang mga magulang at wala na siyang magagawa pa doon kundi ang sumunod sa utos ng mga magulang.
Pero sa pag-uusap ni Don Nicanor at ng kanyang asawa na si Titay nag aalangan si Don Nicanor dahil parang gusto ng kanyang asawa ay hayaan munang makapag isip muna ang kanilang anak. Pero nagpupumilit si Don Nicanor na dapat ay may resulta na sa pag payag si Danding tungkol sa pagpapaksal nito kay Rojalde. At nang malaman ni Don Nicanor na may iniibig ang kanyang dilag ya para siyang nawalan ng buhay dahlia ayaw niyang mapunta ang kanyang anak sa isang dukha lamang na wala naman ipapakitang yaman sa kanila. Si Rojalde ang makakatulong sa kanila para sila ay mas yumaman ayaw niyang mapahiya sa ibang tao kung kaya‘t hinihikaya‘t niyang mapapayag ang kanyang anak sa pagpapaksal kay Rojalde. Sa ganoong ayos ay dumating si Rojalde sa kanilang pamamahay
KABANATA V
ANG TIKAS NI ROJALDE AY NAPALARAWAN SA PINTO
Dumating si Rojalde sa pamamahay ng mga Gutierrez at nakipag-usap ito kay Don Nicanor at nangangamusta tungkol sa kanilang mga ipinangako. Sa pag-uusap na iyon ay kinakabahan si Don Nicanor sa dahilang wala pa siyang insaktong sagot na nakukuha mula sa kanyang dilag na si Danding dahil may katipan ito na si Luis Gat-Buhay. Sa panahong iyon ay nasa pighati si Danding dahil sa pagkakaalam niya ay wala na siyang magagawa kundi ang sumunod sa kanyang mga magulang na itinuturing niyang pangalawang Diyos sa lupa. Sa pag-uusap ni Rojalde at Don Nicanor ay ipinaalala ni Rojalde ang pagkakautang ni Don Nicanor sa kanya at ang pangako na ibinigkas nito sa kanya. Nang itinanong ito ni Rojalde ay sumagot agad si Don Nicanor na pumapayag na ang kanyang dilag na maikasal ito sa kanya kahit hindi pa malinaw ang sagot ni Danding ay inunahan niya na ito dahil sa takot na baka ano ang gawin ni Rojalde sa kanyang pagkakautang. Lumiwanag ang mukha ni Rojalde sa ibinigkas ni Don Nicanor na habang nagsasalita ay nakatingin sa itaas na parang may malalim na pag-iisip. Sa ganoong ayos ni Don Nicanor naalala niya ang kanyang mga ginagawa noong una kung paano niya hinihikayat ang mga tao maglaro sa juweteng, ang gumawa ng mga istoryang wala namang pawang katotohanan at sinasabi niya rin sa mga tao ang kanyang mga napapaginipan na may mga simbolo daw para manalo sa pustahan. Hanggang dumating ang panahon na may malakas tumaya at halos hakot ang panalo. Mula noo‘y nagipit si Don Nicanor at nagsimulang magka utang kay Rojalde. Noong una ay kumuha siya ng limang daang piso ang sumunod ay labindalawang piso at ang pang huli ay sampung daang piso. Sa kanyang pagkakautang pwede na sanang makahanap ng bagong hanapbuhay si Don Nicanor kung hindi niya lang sana sinalihan ng paglalaro.
Natapos ang pagwawalang kibo ni Don Nicanor ay nagising ang kanyang gunita sa kanyang kausap na ipina alala pa rin dito ang kanyang pagkakautang at sinabi niya naman ulit na pwede na nilang itakda ang kasal ng mga ito. Sa pagkakarinig non ay tumayo na si Rojalde para maka alis na at bitbit nito ang mga salita na ibinigkas ni Don Nicanor na itatakda na ang kanilang kasal sa Mayo. Sa ganoong sitwasyon ay nasa loob ng kwarto si Danding at ang kanyang Ina na si ñora titay at napagdesisyunan na rin sa wakas ni Danding na siya ay magpapakasal na kay Rojalde sa kadahilanang matagal na pala nakasangla ang kanyang katawan dahill na rin sa kagagawan ng kanyang pinakamamahal na Ama.
KABANATA VI
MALUNGKOT NA NAKAUPO SI LUIS SA HARAP NG ISANG malaking aklat-talaan.
Si Luis Gat-Buhay ay isang binatang may 24 na taon. Ulila at siyang nagkakalinga sa kanynag mga kapatid na pawing babayi. Wlang inaasahan kundi ang kanyang sahod sa buwan-buwan. Mula nang maisip ng mga mangagawang Pilipino ang pagtatayo ng mga kapisanang magtatanggol sa kanila, siya ay nakisaman agad-agad. Sa mga unang pang sandali‘y inakalang ang katungkulan niya‘y makisama sa mga walang inuusig kundi ang isa nilang karapatan. At mula noo‘y taimtim na naglingkod sa layon ng mga maralita. Si luis ay isang taong may pananaw sa sarili lao na lipunan kahit siya ay isang dukha lamang ay ni rerespeto pa rin niya ang pagpapatakbo ng Pamahalaan dahil kahit ano man ang kanyang gagawin ay wala namang manyayari kundi ang tanggapin ang nangyayari sa paligid. Pero kahit ganon ang nangyayri sa lipunan nila ay naniniwala pa rin siyang darating ang isang araw na magkakapantay din ang mga pananaw nito na walang panginoon at walang alipin, walang nakakataas at mababa. Isa pang kasamaang ibig niyang maalis ay iyang pananagisag ng lahat ng kagalingang sarili sa ano mang gawin, maging sa pagkaawa, maging sa paggawa ng magaling, maging sa paggawa ng kaliit-liitang bagay at ang sarilingbudhi na tunay na kabaitan ay di man lamang masinag sa ano mang ayuin na tao.
Maraming adhikain si Luis isa na rito ang kanyang mga layon na maitupad man kung sakali pero malabo namang manyari. Isa rin sa mga layon ni Luis ay ang pananaw ng mga magulang ni Danding naalala niya ang sinabi ni Danding “ikaw ay dukha, wala kang bibili sa akin” sa salitang iyun ay napasok sa gunita ni Luis na malabong mangyaring mapasakanya ng buo si Danding dahil ang gusto ng mga magulang nito na dapat ay kung mag-aasawa man si Danding dapat ay may maipagmalaki sa buhay. Sa udyok ng ganitong pagkukuro, si Luis
ay napatindig at nakatingin sa mga taong parang nagpupulong at pinag uusapan ang kanilang mga antas sa lipunan, sila na nga raw ang mahirap sila pa ang pinipintasan. Sa ganoong ayos ng pag-uusap ay naitugon ni Luis sa kanyang isip na may Diyos, may pananampalataya, at may kapinsang dapat kumandili. Babalik na sana si Luis sa kanyang ginagawa may nakita siyang tao na hinahabol ng pulis at ng isang espanyolang babae na nagsasalita sa espanyol. Silang lahat ay walang maibigkas kundi ang tumingin na lamang sa nangyayris sa harapan nila ang taong hinahabol pala ay nagkasala kumuha ito ng pagkaing hindi naman binyaran. Napaisip tuloy si Luis na kay pait ng pamumuhay ang mga huling salitang naipulas ni Luis sa kanyang mga labi nang pagbalikan ang ginagawa.
KABANATA VII