5.2 He Uiui
5.2.2 He kōrero tuku iho
He huhua noa ngā kōrero tuku iho a Ngāti Rangiwewehi mō ōna pakanga, mō ōna whenua, mō ōna hītori. Heoi anō, he rere kē te mōhiotanga kua tuku iho ki ngā uri.
Ākonga 1 - Ā! Ngā mōhiotanga mō te iwi rā. He kaha ki te tautoko i ngā tāngata
i ngā uri nō te iwi rā. He kaha ki te whakatū i ngā hui rere kē, hei whai huarahi hei tautoko i a mātou anō nō te iwi. Kāre anō kia tino rongo mō taua āhuatanga nō Ngāti Rangiwewehi. Heoi, ētahi wā i ngā hui me ngā tangihanga hoki, kei te rongo i te reo, ētahi kupu, torutoru noa ngā tāngata e kōrero nei i ngā mea tawhito. He whānui ngā kōrero, he rahi ngā wā kua rongo kōrero ahau mō ngā papanga ki te kaunihera. Mehemea he kōrero, mehemea he pakanga mō te awa,
he pakanga mō te wai, he pakanga rānei mō ngā moni e hiahia ana hei tautoko i tō rātou e hiahia ana. Āe! Te nuinga i haere atu ki tētahi o ngā hui. I noho ki waho e whakarongo, engari, heoi ko taku Pāpā i te kōrero ai i ngā take, ā, ko taku koroua hoki.
Ākonga 2 - Ehara i te mea he iwi nui nei, e rite ki a Ngāti Pikiao, Ngāti
Whakaue, a, kāre au i tino tupu ake i roto i ngā tino āhuatanga o te iwi. I whānau mai au i Taranaki me te noho i waenga i tōku whānau i Taranaki hoki. Kāre nui i ōku mōhiotanga e pa ana ki te iwi, ka tae atu au ki taua wānanga. Āe! Ehara i te mea he nui ōku mōhiotanga, engari, e mōhio ana au me tīmata au ki te uru i taua momo āhuatanga i tēnei wā no taku pakeke. Mai te wā, āhua neke atu ki te tekau tau pea, i nuku ki Rotorua. I pēpi rawa au i taua wa, kāre i tino aro, i tino uru ki ngā āhuatanga o te iwi. Kātahi anō au ka tino, he āhua aro ki aua momo āhuatanga o te iwi, nō reira, kei te haere tonu.
Ākonga 3 - Ko te whiu o te kōrero, i whiua ki Tarimano, ko Te Aongāhoro te
ruahine a Tawakeheimoa, kia rere ki mua ko Rangiwewehi e. He wāhanga nō tētahi waiata tawhito, nā Kato Flavell, koinā te mea tuatahi i whakaaro au. Inā whakaaro ki te iwi, kaha rangona i taua kīanga hoki i roto i ngā kōrero a ngā tāngata o ngā paepae. Ko Te Arawa te waka, ko Tīheia te maunga, ko Ngā Wai mimi o Pekehaua te awa, ko Tarimano te marae, ko Tawakeheimoa te tupuna whare, ko Te Aongāhoro te wharekai, ko Ngāti Kererū, ko Ngāti Whakaokorau, ko Ngāti Whakakeu, ko Ngāti Te Pūrei, ko Ngāti Okotahi, ko Ngāti Tāwhaki ngā hapū, ko Ngāti Rangiwewehi te iwi. Ko te pepeha i whakaakona mai i te wā e tamariki ana au, heoi anō i te wā e tamariki ana au kāre au i te tino mōhio ki ngā hapū. I roto i te haka o Ngāti Rangiwewehi, i te tau 2010, i whakaingoa ngā hapū, ka maumahara noa ki te haka rā.
Pakeke 1 - He tino pātāi tērā. Ko tāku ki tērā, ko aku mōhiotanga he āhua rere
kē. Na, ko aua kōrero mō te whakapapa me te hītori kāre e kore kua rangona e au. Engari ko te raru ko taku kaha ki te pupuri. Ka maumahara au i aua kōrero i taua wā tonu. I muri i tērā he uaua te whakamōhio atu he aha tāku i maumahara ai. Kei te mōhio ahau e aroha ana ahau ki taku iwi, ko ērā momo mōhiotanga.
Ka mōhio ahau he momo wairua ki tō te iwi, anā, ko ngā mōhiotanga, kāre au i te kōrero mō tētahi, mō ngā kōrero hōhonu, engari me mōhio au ki ērā momo mōhiotanga e whakaora ana i te iwi. Engari me kōrero ahau mō ngā momo waiata, kāre au i te tino mōhio i ngā mōteatea. Ko ngā waiata ka tino maumahara ahau mō Talasene ērā momo, engari ka puta i te wā i tupu a pāpā i Awahou me ngā tāngata o taua wā me ngā momo pakiwaitara.... I reira te mōhiotanga mō taku iwi, ērā momo kōrero e pā ana ki te awa, ki a Pekehaua, ki tōku koroua.
Pakeke 2 - I a au e tamariki ana, karekau ana he mōhiotanga kē atu i te īngoa o
taku koroua tuarua i a Hōri. E waru aku tau kua haere atu mātou ki Kānata noho ai, i waimarie au i taku kuia kua haere atu ki te noho ki tō mātou taha mō te kotahi tau, nā, he tamaiti pākiki au, ka nui aku pātai ki taku kuia, ka kōrero mai ia mō tōna pāpā, tana whānau. Nō reira, ka rongo i ngā kōrero mō Retireti Paul, Retimana me ētehi atu, Te whānau Hōro, ngā Wiremu, ngā Karaka koinā, ana kōrero mō ana whanaunga. A, ka hoki rawa mai ki konei, meatia taku kuia kia peka atu ki kite i aku whanaunga, nō reira te marae tuatahi ia haere ai au ko Te Awahou, tūtakitaki ai ngā tāngata i reira, haere hoki ki te whare o Ngārua Yates noho ai i tana taha. Nā, muri atu i tērā, kāre i tino roa i muri mai i tērā i tū te hui whānau, ngā uri katoa o Te Kapaiwaho, ana, kua tīmata kē au ki te ako i te reo Māori i te whare wānanga. Kua tīmata kē, kao i te whai tonu i te Hainamana i tērā wā, ā, i haere ki te hui whānau i Manoeka, Te Puke. Nō reira, koinā taku mahi i ahau i te whare wānanga, ngā hararei katoa kua hoki atu au ki Manoeka noho ai ki te taha o Wenerei, ko Wenerei te tungāne kēkē o taku kuia.
Ka noho ki tō rāua taha ko tana hoa a Mōrere kia harawene ai ngā tamariki, i te mea ko te pai o te koroua rā i harihari i au ki wīwī, ki wāwā kōrero ai ngā tāngata o te whānau, anā, ngā koroua, ngā kuia, anā, kātahi anō ka tino tīmata ki te whai i ngā kōrero mō Ngāti Rangiwewehi me Waitaha, koinā. Mai i taua wā, koinā tāku mahi. Waimarie au i a Wenerei i te mea he tangata kaha ki te kōrero me tana tuakana hoki i a Haututu, koirā hoki tētehi tino tangata. I te mea hoki ko ngā mea o Te Puke, o Manoeka ngā mea tino kaha ki te kōrero Māori, rātou katoa. Ka haere hoki ki ētehi ki Rotorua nei. Waimarie hoki i te mea i aku tūtakitanga i a Irirangi Tiakiawa, i te mea i a au i Ākarana kua haere atu, i te
noho ia i Ākarana i te taha o Māhia Wallace, nō reira, ka haere ki ngā hui o Te Arawa ki Tāmaki Makaurau, anā i reira ia, na ka kōrerorero mō te ao tawhito, mō ngā tūpuna. Nā, ko tētahi o aku pāpā, tino matatau ki te whakapapa, anā, ko Tame Macausland tērā. Koinā te pai i ētehi wā ka noho ki Manoeka ka taetae atu ērā atu o ngā pāpā ka tae atu a Rusty Hall, ka tae atu hoki a Bill Hall, Te Weu Hall, matatau rawa ki te kōrero Māori ahakoa he Pākehā rawa te hanga, i te mea na te kuia i whakatupu. Tae atu hoki ki a Haane Mānahi mā, rātou o tērā whakatupuranga taetae atu ki te whare o Wenerei ki reira kai waipiro ai, engari te pai o ngā kōrero.
Nā, ka haramai ki Rotorua, nā, ka kite i a Ngārua, Bunny Yates, anā, te hokitanga mai ki konei kua piri atu ki te marae. Me ngā kuia hoki, ngā kuia pērā i a Moengarau, āe, nō Ngāti Rangiwewehi, engari i te noho i Te Puke. I tēnei taha i te wā i noho roa ai e Te Nito Maxwell ki te marae, ka piri ki a ia kōrerorero ai. Āe! Waimarie i te mea i te ora tonu ngā tangata e matatau ki te kōrero Māori, me te mea hoki matatau ki ō rātou koroua, kuia, nō reira, he koroua, kuia tuarua, tuatoru ki a au. Nō reira, i te mōhio ahau ki ngā tāngata i te mōhio ki a rātou, anā, koinā taku waimarie. Me taku kaha ki te pākiki, i te hiahia kia mōhio i ngā mea katoa. He nohi, me te mea hoki ka huri atu ki te kōti whenua whaiwhai ai i ngā kōrero i ngā pukapuka mēneti me te hokihoki atu ki a Wenerei, ki a wai rā, ki a wai rā, ka pātai, engari, ko wai te whare o Te Riri.... Rata ana, rata ana rātou te nuinga o te wā ki aku tini pātai.
Pakeke 3 - Nā, he nui anō hoki ngā mōhiotanga mō Ngāti Rangiwewehi, ehara
i te mea i noho kūare ana au i ēnā mōhiotanga. He nui anō ngā mōhiotanga i whāngaihia mai ki a au i a au e tupu ana. Mā te waiata, mā te mōteatea, mā te whakapapa me ngā kōrero hoki mō ngā wāhi o Ngāti Rangiwewehi. Ngā wāhi i nohoia e te iwi, hei tauira, te īngoa hoki o ngā wāhi. Nā, ko ēnā wāhi ko Weriweri, ko Puhirua, ko Tarimano, ā, ko te Ngutuawa, ko Hamurana, arā noa atu ko ngā wāhi. Nō reira, he āhua whānui kē pea ngā mōhiotanga, he nui anō hoki ngā mōhiotanga mō Ngāti Rangiwewehi. Ka ākona e au i ngā tau e heke mai ana, me kī, kore pea te puna mātauranga mō taku iwi e mutu tau i konei, rā anō atu i ngā mōhiotanga hei akoranga māku. Ko te tangata matua i mōhio ai au i tōku taha o Ngāti Rangiwewehi, ko taku pāpā. Ko ia anō te tangata i waiata i
ngā waiata, i taki i ngā kōrero hei pūrākau, hei atu kē rānei i a au e tupu ana. Pēnā he kōrero i mua i te hekenga ki te moe, he kōrero rānei ka whakaakona mai. I kōrerohia mai e taku pāpā i rō akomanga kei te kura. I ngā tāngata kē atu, ana, ko ngā whanaunga nō Ngāti Rangiwewehi i te whāngai mai i ō rātou mōhiotanga. Nō reira, hāunga i taku pāpā, ko ngā whaea, ko ngā matua, ko ngā whanaunga, me kī, ngā uri o Ngāti Rangiwewehi kē.
He rere kē ngā mōhiotanga o tērā, o tērā ki ngā kōrero tuku iho mō Ngāti Rangiwewehi. He kaha nō ētahi te pākiki atu, te pātai atu, te whakarongo atu, te rangahau atu, ā, ko ētahi nā te whakarongo atu ki ngā kōrero, nō te tupu mai ki waenganui i te iwi. Ahakoa ngā mōhiotanga rere kē, kia whai wāhi tonu mai te āpiti atu ki tā rātou kete mātauranga.