• Tidak ada hasil yang ditemukan

Te Rautaki Reo Māori 2003

3.5 He Rautaki Reo

3.5.8 Te Rautaki Reo Māori 2003

I puta mai Te Rautaki Reo Māori i a Te Puni Kōkiri i te tau 2003. I puta mai i raro i ngā āwangawanga ki te reo, me te anga whakamua ki ngā āhuatanga kia kotahi ai ngā mahi whakaora reo mō ngā iwi, otirā kia noho hai tūāpapa, hai tauira mō ngā rautaki a tēnā, a tēnā e hiahiatia nei kia toko ake ā rātou ake mahi. I kitea ko ngā hua tuatahi i puta i ngā rangahau i tātakihia i waenganui i ngā tau 1999 me te 2001 (p. 14). Heoi anō, e mārama ana he mahi anō kia pūmau ai, kia ita ai te reo. Ka whakataukīhia ko te rua tekau mā rima tau te roanga ake o te tirohanga nei me ōna momoeā i whakaatahia mai nei, arā (p. 4);

He taonga te reo Māori, he mea whakapūmau ki te iwi Māori i raro i te Te Tiriti o Waitangi, ā, mā te iwi Māori anō hai arataki ngā mahi whakaora i te reo

Māori; 


He mea nui te kōrero i te reo Māori i tētahi rārangi mahi whānui;

ko te wāhi matua mō te tukutuku i te reo ki ngā whakatupuranga hōu ko ngā whānau Māori, i roto i ō rātou kāinga me ō rātou hāpori;

He mea nui rawa te ngākau rarata me te tautoko mai ngā o ngā tāngata katoa o Aotearoa ki te reo Māori;

He mea nui kia paiaka hōhonu te reo mō ngā tau rua tekau mā rima kai mua i te aroaro.

Hai āpitihanga ki ngā whakataukī o runga ake nei, e rima ngā whāinga hai tautoko i te whakatutukinga i te moemoeā;

1. Te whakapakari i ngā pūkenga reo

2. Te whakapakari i ngā whakamahinga i te reo

3. Te whakapakari i ngā whāinga wāhi mō te akoranga

4. Te whakapakari i te kaha o ngā hāpori ki te kawe tikanga mō te reo 5. Te whakapakari i te mana o te reo i waenganui i te iwi whānui

Kia whakawhānui ake ngā whāinga nei kia kite mai ai ngā mātāpono matua e kawe nei i ēnei kaupapa me te mea hoki, koia nei ngā rautaki mō te whakaora reo puta noa.

Te whakapakari i ngā pūkenga reo

Hai te tatūtanga mai o te tau 2028, ka taea e te nuinga o te iwi Māori te kōrero i te reo Māori, ā, kua pakari ōna mōhiotanga ki te kōrero, ki te pānui, ki te tuhituhi i te reo anō hoki. E ai ki ngā tatauranga o te tau 2001, e 25% o te iwi e mōhio ana ki te kōrero Māori, heoi, e 9% noa iho e matatau ana ki te reo, 13% ki te pānui i te reo, 15% ki te whakarongo i te reo, ā, 11% ki te tuhi i te reo. Ahakoa rā, he maha ngā momo taumata o te mōhiotanga ki te reo Māori.

Te whakapakari i te whakamahinga i te reo

Kia tae ki te tau 2028 ka whakapikia te kōrerotanga o te reo i te marae, i roto i ngā kāinga Māori, me ētahi atu wāhi e kōrero ai i te reo. E ai ki te rautaki te reo Māori nei a Te Puni Kōkiri, ko te marae te tino wāhi e kōrerotia ana te reo, ahakoa hui

mai, ahakoa mahi haka mai, ahakoa wānanga mai, ahakoa mahi whakaratarata mai. Heoi anō te kāinga! He tokoiti ngā kaikōrero kai roto i ngā kāinga, he kaha noa atu te reo haunui, te reo Pākehā e whāngaitia ana ki ngā tamariki. E 6% ki te 18% te maha o te tangata Māori e kōrero ana i tōna anō reo ki roto i te kāinga.

Te whakapakari i ngā whāinga wāhi mō te akoranga

Kia tae ki te tau 2028, ka āhei ngā Māori katoa me ērā atu tāngata o Aotearoa ki te toi o ngā akoranga reo Māori. Ka noho tonu te rāngai mātauranga tētahi wāhanga nui mō te whakaora i te reo i roto i te rua tekau mā rima tau kai mua i te aroaro, i te mea, mā konei e piki ake ai te tokomaha o te hunga e mōhio ai ki te kōrero Māori. Mā roto i te mātauranga ka taea te tuku reo ki ngā tamariki kāore i te tino kaha te tukunga o te reo i roto i te whānau. Hai tauira ake i ngā kōrero nei;

Kōhanga Reo

Kura Kaupapa Māori Whare Wānanga Wānanga Māori

Te whakapakari i te kaha o ngā hāpori ki te kawe tikanga mō te reo

Hai te tau 2028 kua kaha ake ngā iwi ki te whai i ō rātou anō reo, ā, ka riro tonu mā rātou ngā mahi whakaora reo e hiki, e kawe kia whai wāhi ai ngā reo motuhake o tēnā iwi, o tēnā iwi. Me noho anō ko te iwi Māori kei te aroākapa o ngā mahi, inā hoki, he taonga te reo Māori nō rātou. Mā te Kāwanatanga e tuku ngā ratonga tautoko, arā, mā te taha ki te mātauranga me te whakapāoho reo, engari kāore te Kāwanatanga e āhei ki te whakapiki i te kōrero a te whānau i te reo. Kai a rātou te mōhio, ko rātou anō hoki te mea tino kaha ki te kawe mai i ēnei mahi nui.

Te whakapiki i te mana o te reo i waenganui i te iwi whānui

Hai te tau 2028 kua kaha te whakanui i te reo e ngā tāngata katoa o Aotearoa, ā, ka tū tahi te motu katoa i runga i te whakaaro kia tiakina te reo. Ko te tūmanako ia kia ngākaunui ai, kia manawanui ai te tangata ki te reo, hai taonga tongarerewa ka

pūmautia e te katoa, mō te katoa. I te mutunga iho, kai te iwi Māori, kai te Kāwanatanga ngā kawenga nunui. Kai te Māori te kawenga o te reo tuku iho, o te reo tuku atu ki ngā whānau, ki ngā kāinga, ki ngā marae, ki ngā hapū, ki ngā iwi, ki ngā hāpori. Kai te Kāwanatanga te kawenga kia taunaki mai ai tikanga mai, ā-ture mai, ā-pūtea mai hai whakawhanake i ngā rauemi, i ngā pāohotanga, i ngā aha rānei, i ngā aha rānei.