PENGESAHAN PANITIA UJIAN
Skripsi yang berjudul “ Peran Mediasi Sebagai Upaya Penyelesaian Konflik
Agama” ini telah diujikan dalam sidang Munaqasah Fakultas Ushuluddin dan Filsafat
UIN Syarif Hidayatullah Jakarta, pada 2 Juni 2009. Skripsi ini telah diterima sebagai
salah satu syarat untuk memperoleh gelar sarjana Program Strata I (SI) pada jurusan
Sosiologi Agama
Jakarta, 2 Juni 2009
Sidang Munaqasah
Ketua/Merangkap Anggota
Sekretaris/Merangkap Anggota
Dra. Hermawati, M.A
Johratul Jamilah, S.Ag, M.Si
150 227 408
150 282 401
Penguji I
Penguji II
Dr. Amin Nurdin, M.A
Media Zainul Bahri, M.A
150 232 919
150 326 894
Pembimbing
DAFTAR ISI
KATA PENGANTAR
i
DAFTAR ISI
iii
BAB I Pendahuluan
A.
Latar Belakang Masalah
1
B.
Pembatasan dan Perumusan Masalah
8
C.
Metode Penelitian
8
D.
Tujuan Penelitian
10
E.
Sistematika Pembahasan
10
BAB II Mediasi dalam Kajian Ilmu Sosial
A.
Pengertian Mediasi
12
B.
Sejarah Mediasi
24
C.
Proses Mediasi
25
D.
Mediasi Dalam Praktek
31
E.
Manfaat Mediasi
34
BAB III Konflik Agama sebagai Realitas Sosial
A.
Pengertian Konflik
37
B.
Fungsi dan Tujuan Agama
42
C.
Pluralitas Agama Sebagai Kenyataan Objektif
44
D.
Konflik Umat Beragama Sebagai Realitas Sosial
49
E.
Kriteria dan Penyebab Konflik Keagamaan
51
BAB IV Mediasi dan Upaya Penyelesaian Konflik Agama
A.
Upaya Penyelesaian Konflik Agama
59
B.
Signifikansi Mediasi bagi Penyelesaian Konflik Agama
62
C.
Mediator Dalam Konflik Agama
80
BAB V Penutup
A.
Kesimpulan
95
B.
Saran-saran
96
! "
# $%" & $ $' ( $ $ " # ) (
# $ $ " % % $ $ *' $ + ! ,' # #%
+ ( # # $ -% $ " % *
" % ( $%" & ! % -% & " ' ( !
%&% " % $ $' (
# ! $ $ % &% $%
( ' & " $' ( " % $ - $ #' ' ( &% '$
.& ( ! $% % " ( " " % ( $%" %(
( % -% $' ( $ " ( & ! & (
- $ #' ' ! " " ( " % % % !
" $ ' ( "% &% & $ &% "
% $% % %$ " ! / % $
$ " % % ! $ ( $% * ( $% '
1
Laporan KPMM dalam Lokakarya dan Pelatihan Mediasi sebagai Solusi Konflik Menuju Rekonsiliasi di Maluku (Jakarta, 2001), h. 13
" $%$% &' 0'" $ % ( .! " & 1 (
$ ! $% & ( .& ( $' ( ( #'
% ! ( $ % ( ! $ -% -% $ % . %
( & ( &% (% % $ $%"
& ( & . & ( - & %& - $ & ( $ (
-( " % ( $ % % $ % % (
&% % $ ( " '( . ( $ - $
& %
( ( &% % ( - $ "
1 "% % ! %" "% ( $
1 "% $ ! %" "% ( ! %$
& & & " "% ( ! ( &% -%
%$ % ( - $ " " ( % ! 1 "% %
% % & % . % " & & $ " !
" &% % " ( $ $ ( ! !
" ( $ ' * ( &% ! ! "
( % " # &
' %&% ! ( " # ! $ & % (
- $ & " " 2 3" ( ( % $ "%( '
%-( 3 &% & &' - $ -% %( - $ ' & 4
2
%-% " $ $ ( & $ ( &% * '
' * $ " ' ( $ + & & $
% % # " (% ( ! $ $ ( &
( & ( % + %( ! "%
"'( ( $ ! ( & $ " & % ( $
(! - ( , **' $ 5 & ( - $
% ( $ $ ( ( (% % (! !
$%$% "'( ( ( * $ ( $ ('( $ ( '
" $ (! $ % " $ $ !
$ & / ( $ ( &% $ *% ( $ !
$ % % & % " $ (% ( (! ! (
+ % % " $ $ ( ! $% (
('( ( ( " & $ 1 & $ ! ( & &
( % % 6 7 $ ( (% % ! (# ! $ (%
% % $ & ( " % % ( $ $
& ' ( "( & ! 8 9 & ! %
( & ' $ ! (# # ( % ( " ( ! "%
" % % % & % -%-% $ $ ! :&
( ! %-% %-% ! ( (% % ! ! # "
& ;
< ' ' * %" & $ (
('( $ $ -% %" ' * ('( (%$% ('(
" & $%" % %( & $ $ %
% % & & - $ ( " %( & & ( % " (
-( -(% $ ! 1 % (! "% - $ $ &
' ( $%" ( " % % % ' $ 5 '' ( '
* (%* $ +" !' % #% $ % % " ( $ $ %
+ ( % %" ! ( &% $ $ % (% % " ( %-%
% % $ $ ! % ( "%
- $ & $%$% % ( ( (!
"% ! % & & " (! !
& & $ .& $ ' ( " % $ 5 '' ! & %
" $ $ ( ! $ $ % ' ! =
( ( .& ( $ $ ! ( (!
! " % % ( $ " ( $ " ! $ $ (
' $ ( ('( ( ' ( ( &% (! 1 "% ( &%
! % ( " % ( &% $ ( &%
& ( ! % % % 9 '( & % " $ $ ( !
3
Muhammad Wahyuni Nafis, "Konflik Agama atau Politik”, dalam Nur Achmad, Pluarlitas Agama; Kerukunan dalam Keragaman ( Jakarta: Penerbit Kompas, 2001) h. 84-85.
4
(! : ( & & $ .& $ :& ( ! $ " !
( % $ & ( & ( " - - !
( ' ' $ % % "
"' $ ( &% & ( % % & & $ %" ! " ! %
( &% >
( $ % % '( & % " % ( $ %-%
" $ ( % ! " ! % % -% & # " $
! ( &% (! ! " # ." # 6 * ( 7
( % ( " # (! % ( ( ('( $ "' !
& - ( - $ $ & *% ( ! $ ! # $ %
% % ! ( " (' $ ( +% % $ !
% ( - & $ " $ .& ( % ( $
% % '( & % ( ( % ! ! & & - $ !
" # (! ( &% $ ! "%
% % . ' * ! %" " '$% $
(! ?
' ( $' ( * ' ' * &% & & %
" ( " % % % ' * & $ & & $ $
& " #% ! & $ ( ! % &
' * . ' * ( &% $ * $ $ "% ( (! (
& & & - % " $' ( ( %
5
Walter A. Rosenbaum, Political Cultur, (New York: Praeger Publisher, 1975) h. 40
6
! ( " & % $ $' ( ! &
& " $ " % &% ' ' ! &%
& & $ " ! $% $ & & & $ $%"
! $ '& 5% ( ( ( ( ' * ( &
* ' ('( $ -% = 6 " 7 # $ ' * 7 $
$% % & " ! & @ 47 & $ $ .
$ ( %(% @ ;7 % $ . $
( ! & %-% % % #% % $
. ! @ $ =7 ( ! &
& ( * &% ( & ( $ $ ( $ %$ ' "
" ! $ " $
% % ( $ %* " # ! $ ( &% ' 5%
( &% ( & ' * % $ " '$% ('( (!
& " ( ' * %( & $ ( % $ & ' * %
%( & ( * ('( - $ $ '"' - % ('( '
- $ ( &% ' * $ & " !
" $ ( % $ ) $% % % $ & ( $ " ( & ' *
('( ( $ % " (! % % $ - $ ( %$
('( 1' * ( " % & ( (% - $ - $ "( ' ' A
7
Ted Robert Gurr, ed., “Introduction”, dalam Handbook of Political Conflict Theory and Research (New York: The Free Press, 1980) h. 2
8
' * ( & ( %$ ('( " % $ -%
( & $ ( " $ %" ! " ' * !
# " - $ $ (! % -% %" " (!
" ' * & ( & ! % " (' +
" ' * ! " $ " % " (' ( & &
$ "'( ( ' * ( &% ( & " (' ('(
$ " (" * % % ( &% ' * &
# ! % $ & "' "
$ " ! ( ' * ( &% ( ! %-% $ " " "' %
$ " % " ." ! & ' * ( %( " "
% % & + # (" ( * "' $ ( &% & ( %
" $ % #% %" " ' * ! ( & ( %B
% % " % ( " % ! # * " ! ( ' *
! $ ( . $ " (" * % % % %
+" "' " ! ( ' * % & # . # % $
'( ( $ ( & ( $ " $
1 " "' ! $ -% ' +" ( &%
$ " * ' ' $ ( &% " ! ( ' *
'( ( ' " $ $ ( ! $ ( & & "% (
% & ( $ %" ! " ! ( ' * + % $
9
" "' ( &% $ ( $ "' ! $ ' (
'( ( -% " $ " ! ( (
" % $ % ( " ! % $ & $
" % $ ( &% - $% & " ! &
% ! ( & C $ ( $ (! $ !
( & % " ! & ' " ( &
$ ' - $ " % & ( ! ( &% $ ( + $ '
$ " & $ " " '( ( % %
$ ( $ " '( ( " ! ( ' * $ " (% ( *
$ " (% ( * % $ ' ( * % % %* # " (% ( *
( &% % " % $ $ %(! % % #
% " ! & '( ( $ ' $ ( & $ ' %
-% % $ ! & $ ' * % % % "
$ % ( % % % -% "'( ( ! ( . ( $
%-% % % ! " %(! % $ ( $ "
& " ! ( ' * $ - $ ! " %& ." %&
" $ $ ( ( % $ ( " & $ .
" & $ % & ( $ 0 $ % $ # " (% ( *
$ 6 ( '7
10
Maswadi Rauf, Konsensus Politik: Sebuah Penjajagan Teoritis, h. 10
11
"' " (% ( * $ ( - & $ %(%
" $ " % ( " % ! &' - $ & & $ " %
$ % $ &% ( & " $ " ! %
( - " ! " %(% " $ " % ( " % $ $ (
$ " - ( ! ( ' $ % * %&
( " ! - $ $ ( &% $ ( $ ! $ $ (
( ( $ $ &% " ( $ " ." !
& ' * & ( ( "% %( $ " $ $
& ( & ( & (
& ( $$$$ %%%% %(%(%(%( ((((
& $ ( % #% ( ! $ & (
$ ( "( & $ ( %" ( ( % '$
" ! ( ' * ! & $ " $
" (% ( * & " ( * " ! $ " ( & '$
" $ ' * "' " ! ( ! $ % "%
! % " (' ' * $ "% % %( ( !
$ & ( $ " $ 2
" $ ( $ " - $ # ! * * $
" ! ( ' * B
, , ,
$ " % * $ '$ ( %$
"%( 6 & ! ( # 7 +% & $ " & $ (
" $ ( "%( $ % ( . % ( ! &
$ " $ ( $ " (' ' * ( % ( .
% ( ! ) $ ' $ ( $ " (' ' *
.& "%( ( &% %$ $ & ( $
% '$ $ ( " * ' " * $ (. ( 1 !
( # & ( & % ( "(
'$ $ ( " * $ (%$ % % % ( $ '&!
( . " $ ! 6'&- *7 $ & ( & !
( " $ $ ( & " ( -% !
+ & ' ( " $ ( %" "' " ! ( ' * !
%-% ' ( $ ( ' ( + " (' ' *
$ - ( ( & & $ ( ('( (
'$ " & $ 6 ' " *7 $ $ (
( & '$ " ! ( ' * %" ( ( % " $
"' ."' " ! ( ! ( " & ( $ '( (
$ ( -% $ - % ( $ " (" * - ('( -% $
" (" * - $ (
'$ (. ( $ " " % (
$ " ( " * ) ( '$ $ ( ( & "
$ ! ( * ' ' *
$ "% '$ " % ( #% " $ " $' " % (
( "( ! $ & ' +! * $ ! % /
%-% %-% %-% %-%
$ % $ %-% % % %
& "' " ! ( ' * $ '$ $ (
( " '$ ( &% $ " $ * * $ ! (
* ' ' * 1' * ! & % (
- $ # $ ( - $%" % %( $
- & " ! - $ (% &% & & " "
! (
( $%" ('( (! & $
$' ( ! " % ' * ! & % ( ( % - $
# $ $%" ('( & ( $' ( D %
" % % % $ 8" ' & - % ( & ( ( % #
$ " ! ( (%( ' * ! & % ( $ $' (
+ & & " $%$% ( & ( $ $% " %-%$
% % $ " $ % & $ $' ( ( "
% % % -% " $ $% ( ' & & ( $' (
$ (! & ! & $ & $ $ " $%"
& $ " ( # ' (
+ ( & (
+ ( & (
+ ( & (
+ ( & (
#% " $ '$ " $ ( " & ( $
" $ ( ( ( ( ( & & % & ( $
$ " $ % % ! % % ( ( "% ( * (
( %$ + % $ " $ % % $ - ( &
( " % %( ( '$' ' " %-% "
$ ( ( " & (
+ -% ! " $ & & $ & ( " (' $ ( ( #
' ( $ - % ('( ! "% " %-% *% (
$ ". " $ (
$ & & $ " " 1' * ( &
%-% ' * ( & ( ('( $
* ' ' * ('(
& E %" & & "' ' $ " & ( ! & (
$ ( ( & '$ ! ( 1' * !
"% 2 " % ( ( & (% % ( &
$ ( ( & "' " (% ( * $ ( $ $ ( %
&
& E %" & & " % %" ! & ( ( "% $ ( .
(
+ 1 / +D+
++ 1 /1 / +D++D+
+ 1 / +D+
$ ( $ ( $ ( $ (
$ ( %" F $ G $ " ! ( (% %
' * % " ( $ % " $ % " "
6 $ ' 7 + & " F $ ( G *% (
" $% " ( ( % & ! - $ $ (
('( (! '$ " ! ( ' * $ ( $
( ( % # $ '$ " ! ( " * 6 *
D8"' $ # ' ! " $ $ ( $ $ '
% $ ! ! ' ( $ ("% & ' '
" ( % # # & $ % *' 6 " '# (( ' ** # 7 % # (
'.& ' " # 4+ # ' ' 6& ( 7 $ %
( $ & ( $ & ( F $ G! H" #
$$ I 6& $ $ 7 % ( ' ! % $ (
6 $ ' 7 %( & $ $ ' ! & ( !
& & $ % ( F$ # % !G 6$
! % % 7 % % & (%$ $ (% % " '( ( $ (
+ # ' ' ( 6 ( 7 $ & ! ' ' $ ( $
" ( ! & %( - ( " $ ( (
& ! ! " $ & " ( & ! ! $ (%$
$ $ ( % ( $ ! $ & & " & ( % $ * (
! & ( $ - $ #% + ( % $ ! $ $ * ( !
$ & ' ' ) ("% (' % ' $) (' !
,'% # ! $ * ( $ ( ( & & % 2 ;
$ ' ( " '# (( # " ( ' $ ("%
(( ( # '* $ ("% (' % ' " # ' 6 $ ' 7 $ *!
$ ("% $ ((% ( $ ) '" '" ' ( #' ( $ ) ( $ $ )'% '
# $ ' ( ' $) (' ! ' $ ) '
$ ' #' '* $ ("% ' '% #' '* ( (' % ' &%
12
AS Hornby, ed., Oxford Advanced Dictionary of Current English, (Oxford University Press, 1987)
13
! $) ( ' ' $ " '# (( '* $ ' &! (' % ' ( " $ 6 $ ( %" ( &% " '( ( $ " ."
! & $ & % $ ( ' " ( (' %( "
6 $ ' 7 $ * ( (%. (% ! $ " (
& '"( .'"( " & *. * $
%" ! % % # " ( &% ( " ( $ '
$ " % $ ! $ ( J
" ( % ( $ (' %( " ( ( &% "
6 $ ' 7 $ " & ( % % ( &% " '( ( $ (
% % %" ! ( &% (' %( J" ! ( 7
% % /' 9 $ $ ( $ (% % " '( $%
" $ ( ( ' & $ ( & F $ G % %
& ' % ( " " ( " $ !
& & $ ( ( ( &% $ " $ " $ % $ $
" % - & % # " ! (% % " $ " & $
$ " " ( $ $ * ( ( &% $ ' $ "
( & F $ G & " " % % & ' % ( =
5''$" ( $ * ( $ ( ( & " '( ( '( (
" ! ( ( 6( 7 $ (% % " % $
$ & - $ " " ! & (
& % 6! & ( 7 # " (% % ( " (
'( ( ! % (
- ( ! #% %" ( " $ $ " & $ * (
$ %-% H $ ( I $ " $ ') ! ! 2
14
F $ ' ( " '# (( # ' ' ' " '" )' ) $ $ ("%
#' ' ' ! ' ' '% (' % ' ' " '& "
'* % $ " (' # $ F $ ' G
+ & (% % ( (' %( ' * $ ( &%
& % $ &%$ ! & ( $' ( $ & & " ('
' * % ( $ ( ( $ # % %
& $ ( % % $ " (' $ ( (% % ' *
$' ( % % & $ * ( $
" - ( ! #% %" " # $ (
6 % % "%& $' ( 7 ' C4J4CC;
" $ ( $ ( &% " $ " ( &% ? ! %2 G $ (
$ " ! ( ( % " '( ( " % $ " "
$ $ & % ' $ ' G ( $ ( &% $ ' !
%( # F& & % " ! ( ( G !
$ " " $ ' $ ( &% " $ " ( &%
> ! %2G $ ' $ " ! & ( * $ $
! & *% ( & % " " $ # & &
% " ! ( ( G
+ ' $ ' " ( $ ' ( ' + '
$ ' $ "% ! % % & "% %( !
$ ! & ( * ' (% * ." ! & (
% ! %( & "% %( % % " ( (
% ! ' ( ' & ( $ " ! ( $ *% (
" ( & " !' (! + $ $ ' & (
& ( $ " ." ! $ "% ! %&% *% (
( % % ( " + 0 " $ ' "% ! # & 6 7
& " ! & ( " $% (! ! $
& ' * ( & ( " ! $ ' *
-% $ % + % $ $ ! ( ' *
- $ & " $ " ( ' * " &
$ $ " & ! ( ' * +%" ! $ $
*' % ! ! & ( ( ! ! -%( % (
' * >
% % , ( '" 9 '' $ ( $ " ! (
' * " ." ! $ ! ' "
! & & % % % ! ( " ('
$ " ! & ( $ ' " ." ! & ?
( " & ( " ." ! & $ " $ ' $ % % $
( - % $ " $ ( ( %( $ -%-% $ ' $
( " ! $ ( %" " " ! (
( ( & % (% & % % 1 % $ ( (
>
%( +% K % %* $ ' ( 1' * ( -' - 2
'& "%( % 4CC =
16“…the intervention in a negotiation or a conflict of an acceptable third party who has
"% $ ( & " ! ( " " $ $ % " $
( $ ( ( " " "
& $ ( % $ ' ! '$
" ! ( ( ! $ " $ ' $% & " "
% (% " ( / - $ $ $ '# $ " '( ( $ (
$ ' %(% " $ " ." ! & % %
& " ( " $ $ ( " $ $ ( !
& %-% % $ " ! ( ( !
& ( * ' (% 6 . 7 (% ( " $ %
( - ( % ( ! % $ ( $
( & % " ! ( ( ! & ( * ' ' (% %
. (' % ' $ ( % " $ $ ! ( $ %
+ % " ! & ( ( &% " ('
$ ( * $ $ $ " %(% & ( $ (
$ ( $% % (% .% (% ( &
& % 2
$ ( $ ( &% " '( ( " ! ( ( & $ (
" % $
17
Daniel Sparingga menyatakan bahwa konsep damai ada dua hal; negative peace yaitu orang bisa damai tapi konflik bersifat laten; positive peace yakni di mana kedamaian telah diselesaikan secara menyeluruh. Daniel Sparingga, Konflik dan Resolusi Konflik: sebuah perspektif Sosiologis
4 $ ' & $ $ ' " " ! & (
$ " % $
; $ ' & % ( & % " " ! & ( % %
# " ! (
= $ ' $ "% ! &% "% %(
( " % $ & (%
> %-% $ ( $ % % # " % (
( " ! $ " $ " ." ! & (
% ( A
& ! (%( $ ( $ " ( & ( ( %
* " ! ( ( 6 ' * 7 ! " * * % %
% ( " $ " " ! & (
" ! $ ( %" " ! ( ' * !
$ % $ & & & $ ( ('( (! ( " 2
' ' % % $ " ' % - ' % ( $
" (' % $ . $ $ ( " ! - $
$ ' 6" % " 7 & ( " ' 6 ' ' 7 ' "'
6' ( ( 7 %"% ( ( 6 7
$ ( % (%( % ('( $%" %( $ & % $ (
- ( ( " % $ ) $% % (!
A (( ! & " & % (' %( ' * $ " ( (
/ ( ( &% %$ & % (% % ( ('( !
%&% ( " $ ) $% $ ( % % ( - $%" ! :
$ % ('( ( &% %$ $ ( &% ( & ( ('(
+ # ( $ ( ('( $ " & ( * "'( * $
* - $ $ & % ' % ( $ ("' ! - $ $
(% % " '( ( ('( 5 $ 5 $ &% % ! ,% % +'# ' ' !
) ( ' '* '$%# ' ' +'# ' ' ! ( * ( $% & %
" '( ( ('( ! &% ( & & $ ! ( ('( ! %
" '( ( ! ('( * 6" '# (( ( '* (('# ' 7 $ " '( ( !
$ ('( ( * 6" '# (( ( '* $ (('# ' 7 '( ( ! ('( * &
$ & % ! %2 ' '$ ( ( ( $ % % ( + $
" '( ( ! $ ('( * $ $ " ( 6#' " ' 7 $
' ) ( 6#' ) ' 7
$ ( %" & $ ( ('( !
$ ' "' ' 5 $ 5 ( & & $ & %
' '$ ( D % % % ' ( " $ ( ( # % %
& $ % % " % ' ( " ' '$ ( $
$ ( % (%( % ('( ('( ' ' & H ' '$ ( I
( & (% % " '( ( $ $%" ('( ! ( ! $
" H $ " ( I 6 $ " ' 7 ! $ % ' " & ' '
% % % -% " $ (% % " '( ( $ % $%" ! (%
19
$ ! $ ( ! $%" ('( ! ( "
$ ) $% ! % . % ( & %$ %
" ! (% $ % % ( .
' '$ ( " $ $ ( ! $ (% % # % % ! (
" " #% " % .& % ' '$ (
$ ( & & % 24C
,' # ' 6" ( ( 7 $ & % ' '$ ( !
" '( ( ! $ % $ % # " (
,' # ' - $ ( ( % " & $ $ $
! $ & $ $ " !
4 ,' " ' ( 6 ' " ' 7 $ (% % & % ' '$ ( $
" ." ! & ( % % % ! (
# " ( " % % ( ! (
" ( ( ! $
; & ' 6 & ( 7 $ (% % # % % # "
' " ' $ " " ! & % & % "
! $ " $%$% &
$ " ." ! & $ $ & % %
% %( " J" ( (
= $ ' 6 $ ( 7 " " $ & ( ! (
-" ! $ ( &% ( & $ ' $ "% !
20
% % % %( " ! ( &
" ( $ " ! $ " '( (
$ ( & ( " " ' * % % " % $% &
"
> ,' # ' 6 ' ( ( 7 $ (% % %( % %
" % . $ " ." !
& ( ( $ # " ! (% % ( " & (
,' # ' & % $ " $ #' # ' $ &% %
& " ." ! & ( % % % $ ( (
& $ $ $ ' $ #' # ' $% & "
! & ! & %" ! * % % # " ! (
( % & % "
? ' ' 6 ' ( 7 ! ( -% $ ' .
" # " ' $ ' '$ ( " " ( %-% ! *'
& % !
+ $ ' '$ ( ! # " $ " ."
! & $% ! "% ! % !
( & ( " & " $ ( % %
+ # * ( "% ! H- &% %I
A $-%$ # ' $ " ! ( " % ( %
" $
- % ('( " ! ( (% % ( % ' *
" $ , " ! ( ( ! $ % " $
$ " ." ! & 6$ ("% (7 ' " % ('(
$ ( &% ( & F ) ("% (' % ' F 6 * " ! (
( 7 4
$ " '$ " ! ( ' * ! % ' ( (
6#' # ' 7 '( ( 6 ' ' 7 & ( 6 & ' 7 $ $ (
6 $ ' 7 1 " & % * ("% (' % ' 6 7 ( &%
( .( $ ! & % " ! % %
! ( " $ " " ! & :"
$ ( . ( & % ( &% $ ( &% 2 ' ( ' '( '
& $ $ '
( . ( $ " & % * ("% (' % '
6 7 & $ % % ( . ( & $
$ & % ! ! % % % , ' H $ ( I
( # ' $ & % $ ( & & " $ ( * '('* ( ( "
#' * $ ! 6 ( 7 )' % (( 6 (% 7
"' 6" & $ ! 7 % ! 6 7 $ % L%
(' % ' 6(' %( ! % 7 6 ) $ +" # # ' 4CC?2;744
21
Untuk lebih jelasnya tentang penjelasan dan perbedaan dari keempat metode Alternatif Dispute Resolution (ADR) tersebut, baca H. Sudiarto, S.H., M.Hum., Zaenal Asyhadie, S.H., M.Hum., dalam Mengenal Arbitrase, (Jakarta: PT. RajaGrafindo Persada, 2004), h. 11-26.
22
,' * $ ! 6 ( 7 % $ ( !
$ ( ' $ ' $ $ ("% ( 6" ." !
& 7 & ( * ( $ $ &' $ ( " $ "%&
% " ( ' ( . ( " $ ' $ %(
( $ ( $ ( ( &% ( ( & !
#% ( % # ! $ ( ( $ ( !
% $ ' -% $ & ( $ " ( & ( ( $
(%( ! $ % " ! ( ! $ $ $ ( !
" ( " & (%( ( &% $ & *' % !
( " " $ ( . ( " ! & $ (
% % ( ' ( ". " (% $
" $ ( . ( " / (
%( $ & (%" ! ( . ( " $ "
% " ( $ &% % ! ( # (% $
&%
4 E' % (( 6 (% 7 ( . ( " ! &
6$ ("% (7 $ *' % $ ( ( % $ ( $
( # (% $ $ $ " ( $ " % ( "
(% $ & % ( $ ( & ' %
& - ( % % % - % $ " (
& $ " " % $ ( "
; "' 6" & $ ! 7 $ $ ( ! " " !
% $ $ ( ( & ! "% ! "% % %
'( ( ( ( $ $ $ " # "
( " ! 1 "% $
%( $ % $ $ ' % ( " (' %( %
- " ! ( ( & ! $ $ " ( $ % "
%( % #% $ " & $ ! $ " ( . ( "
6$ ("% (7 % & % & $% !
% % !
= % ! 6 (7 $ $ ( " ( ' $ '
! * ( ( " '( ( ! ( - $ ( ! " - $
$ ("% ( 6" ! & 7 ( $ $ ' !
' ' " '( ( $ $ ( ( ' $ ' $
& $ ! ! ( ' % -% ! % %(
( & ! ( ( % " % $% % " $ " $
( ( % ! % ( " $ " $
-% J" ! ( " $ $% & "
> % L (' % ' 6(' %( ! % 7 ( ! (' %( !
$ ( $ " '( ( $ ( $ %( ( (% $ ( $
" $ ( $ " '( ( * ( $ ' !
( ! % & & ! & $
% % # '% :" '* ((' '* $ (('# $ # '
'* ("% (' % ' , ' $ ) ( ! $ " '$
$ ( ! %2( $ ' * # ) $ ' (*' )
$ ' $ ) % ) $ ' 4;
+ $ ' ! -% $ ( & $ ( ' " '
%" $ ( ! %-% % ! $ % % $' '
%-%$ ! ' " ' $ % % $% & " ! ( $
& $ ( '$ " $ ' ! $ $ $
! & ( %( ( "% $ % $ $ " '( ( $
. $ ( $ ' ( # " (% ( * $' ' " "
! & 6$ ("% (7 % % ( .( % % "'( (
' " '
< # ) $ ' ! -% $ ( &% ( & $ ( !
& & ( ( " 6 ( .& ( $7 $ " '& (' ) %"
$ ( ! & %-% % % $ $ ("% ( $ "'( (
$ '( ( &% % $ " " $ ("% (
$ " $ . ( # % '$ (
$ ' %( $ " '( ( $ %( % ( .
$ ( ( "% " % ( $ " . !
$ " ( $ % " ( $ '
%( $ " " " '( ( $ ( $ %" ! $ ' !
23
' ( % * $ $ ("% ( ( %" ! .%" !
'( ( $ %" ! ( "
(*' ) $ ' ! -% $ ( & $ ( "
$ ' ( ( %" $ ( ! % % #
" ! & & ! $ ( % #% ! " ( $ $ ("% (
$ " & % % %&% $
% " % $ " & $ ! ( & $ ( $ (' %( $
" ! $ '$ ( $ ' %( $ "
% " $ " '* (( ' ( & % $ ( " '( (
$ ( ( (% ( J %&% % " & $ !
$ " %
+ $ ) % ) $ ' ! -% $ ( & $ (
' ) %" '$ $ ( ! & %-% % % #
( " & $ ( " $ . $ " $ ("% ( $
! ! $ ( " ( ' " $ ( $ '
%( ( ' ! $ % ( & $ .& $ !
$ " ( ( "% $ $ . $ (
! & ( $ - ' $ ' $ &
*' ( $ ( ( " (% ( " $ " $ ("% ( $
& " $ ( ( . ( ! $ $ "
+ + +
$ ( ( & (% % $ $ " ! ( (% % ' *
('( (%$ % #% ( - $ % % + (% $ % % )' %(
$ ( ( & (% % $ ('( & & $ & % ! !
" ( $ ( " % % $ ( " ! - $ (% %
'$ ! & ' " ( $ ( $ ( ( ( " $
'$
( - " & '$ $ ( (%$
$ ' (! &! ' $ ( %$
& & $ (! 0% % ' ! $ $ ' .
$ ' + % >;C.>;; ( 6& $ ( %
/%( 7 " $ ( # % $ % % - '
(! ' ! &% " $ ' $ !
& & $ .& $ ! % % # %( $ % # ((' " '"%(
"' ' #' # ' '#% ' " ( $ $ ' 4=
$ ( $ " $ ( & ( ( % '
" $ & %( $ " '( ( " ! ( ' * $ $%"
('( ! $ " ( ( $ " ! & (
$ % $ # ! & & $ & $ $ $ #
( " " " $ " % " $ % !
4=
$ ( ( " $ > 4CC $
$ I $ ( I $ % % ( " $ " %
% %( ! ! $ & " ! ( ' * $ ( %
%( $ ( ( $ # ( $ " " I $ ( I
( - % #% ! $' ' " $ & %( " $ (% %
( $ & " $ :$ ( $ ( ('( : $
$ ! ( & % % $ " -%
, , ,
, '( ('( ('( ('( ( $ ($ ($ ($ (
$ ( " $ % % ! $ % % (% % " '( ( ( #
(% % % $ $ ( " $ " - - % " (
- & 6" % 7 % " " $ % " '( ( $ ( $
" $ % $ ( ' C4J4CC;
& 2 F $ ' $ " " - & % " '( $% " ! (
( % $ ( $ % % F
% $ $ # " "% " & % $ (
$ % " & $ ( $ ( % % " '( ( $ (
%( $ % ( # (% ( " & ! $ (
"% " '( ( $ ( % " $ % $ % " $ $ %
( # ( 6 % %"7
Pada dasarnya jumlah tahap dalam proses mediasi sangat bervariasi.
Panjang pendeknya proses juga sangat bergantung pada berbagai faktor, mulai
dari masalah substansi (inti) persoalan sampai pada gaya mediasi yang
diterapkan.
Ketentuan jangka waktu pramediasi menyebutkan bahwa dalam waktu
paling lama 1 hari kerja setelah sidang pertama, para pihak dan atau kuasa
hukum mereka wajib berunding guna memilih mediator dari daftar mediator
yang dimiliki oleh pengadilan atau mediator di luar daftar pengadilan.
Para pihak wajib memilih mediator dari daftar mediator yang
disediakan oleh pengadilan tingkat pertama, jika dalam waktu satu hari kerja
para pihak atau kuasa hukum mereka tidak dapat bersepakat tentang
penggunaan mediator di dalam atau di luar daftar pengadilan. Demikian pula,
apabila dalam satu hari kerja para pihak tidak dapat bersepakat dalam memilih
seorang mediator dari daftar yang disediakan oleh pengadilan, ketua majelis
berwenang untuk menunjuk seorang mediator dari daftar mediator dengan
penetapan.
kesepakatan, mereka dapat meminta penetapan dengan suatu akta perdamaian.
Tetapi pihak penggugat memiliki kewajiban untuk mencabut gugatannya
apabila para pihak berhasil mencapai kesepakatan yang tidak dimintakan
penetapannya sebagai suatu akta perdamaian.
2.
Tahap Mediasi
$ ( $ $ " " ! ( # ( & ( $ - (
' % % *' %( $ . ( " "
1 " " % $ 2 7 " # " *' % %
-@ 47 " % "% $ " & *' ( @ ;7
" # ( @ =7 " & "% %( 4>
# " <' %
$ $ ( " " # " *' % $ '
& % " $ " " ( * $ " '( (
" % . % $ ( & %&% &
$ " " $ " ' " # ! ( & "
$ % $ ! $ " "
& " *' (
" *' ( " " & *' ( &
& ( % $ ! %"% $ $ ' $ ( $
25
& ( $ ( # " & $ & *' ( " $
$ ' $ ( $ " & $ + $ ! " " ( "
-% $ ( % $ ' ( . ( "
% % % ) ( ! * $ "'( ( !
$ ( $ ' $ " -% " ! % %
& *' ( & -% % $ $
" &' " % % -% " ! %
%"( "% $ ' & ( . (
" ( ( ( ) ( ! (
# " # (
+ " " # ( $ '
& - $ " " ( # & ( $ ( # " (
& " % % & % - ( (%. (% %
" (' ." (' !%(% $ % % $ * (
( $ ( ) % ( " #
$ * ( (% $ " (' % ( $ '
$ " - $ $ ' & % " "
$ * ( " (' ." (' $ (
$ ' % '$ '( ( " # (
( & " $% + (% % ! $ ' $ " &
" " & & " ( % ( $ " #
$ * ( $ " " $
(% $ ' ( & % " "
& $ ( & " " (% & " &
& " $ $ " (% % " % %
( . *' %( " $ ( ! $ "
' (% % " + (%. (% $ $ * ( $ (
%" ! % % & " ! ( * $ "
( . ( ! $ $ * (
$ & 1 "% %(
$ " " & "% %( $ ' & - $
" " % % & % " ! ( !
( .( $ ( %-% % ( % . % ! ( .(
$ $ " ( . ( ! $ $ * (
+ " " $ * ( " ! ( !
% %( ) % ( ! $
" % ' & ( " ( & $ ( & ( "
9 %"% " " ( $ ! %( % %( " !
( " $ ' " ! % ( $
& % " " ) % ( " $ $
! ( % ' & ( ! $ "
" & "% %( " " %( ( % $ "
$ $ & .& " ( - ! ( # & (
# " % $ " ) % ( "
$ ' $ " & % " " % % " ' & ( (
! $ ! % ( $ & % !
& ( " $ ! & $ ' -%
$ " & % & -% " " &% (! .(!
" - - . ( * ( % !
" " $ $ ! ( $ % 4?
% ( - % $ ( $ ' $ ( $ ! $ # "
% '$ $ ( $ (% % " # " ' *
& & " (%( $ ( ! $ %" ! $ %
-&% % 9 %"% $ ' & %( ( & % " "
%(! ! ( .( % % " $
! ! $ ( % & ( $ & - % %( 1 & (
(% % $ ( ' * -% ( % " $ &% $
' " " ! & ' * % % ( & ' " ' D
% " " %( $ " %(! " !
$ %-% % % " ' (% % ( " $
' " ' %" (% % " # $ ( $ $ ' $ "
& % " " ! $ & ( %.( % ! " # ! $
$ ' " '
26
$ ( ! (% ( ( & ( ! ( ( &% " -
-" ! ( ( + $ $ ( $ ( ( &%
$ $ " $ " ( ( & ! ! ( &% ' %
" - - % $ - " " & (% % % $ (%
" - - " ! ( ! ( # % % "% !
& & ( " % % % $ % %
' C4J4CC; $ ( &% & 2G - $ (
( ( " " " $ & % $ ' - &
% %( ( # % ( ( " ! $ # " $ $ $
' " " 1 ( " - & % %( " # &% "
% " ! " ! ( ( G M ( ! 6 7 $ 647N4
$ " " '( ( $ ( & ( ! $ ' & % "
" % % !%(% ( " & % " " !%(%
(% % " ( %-% $ ( ( # % ( $ ' *' %( "
% % & $% % ( $ * $ ' %( ! & "
" ( " % ! $ * " -
-$ ( -$ $ ( $$ ( $ $ ( $
$ " $ " ) ( %(%( ! $
" '( ( $ ( ! & ( * " ! % % " (
27
( - ( " '( ( $ ( " $ " " & %
" ." $ " % *' ( $ (
& % $ * ( $ $ * " - - ". "
$ " '( ( $ ( ( &% $ ( & & % 24A
$ % % ! " " ( %-% % % & $ % % ( '
$ ' % $ " "% & % ( &% ' ( ( $ (
% % % -% % $ '
+ -% ! " " $ $ ' ( ! %-% "
% $ $ " - - $ ( !
! &% & & ( & ' * $ ( $ -% & ! .& !
! %( $ %
& 1 $ . $ $ " - $ & (% % $ ( $ % $
( ' $ ' $ ' " $ % ! & &
% & " '( ( & # ( # *' - $
& %
, 2 % % " '( ( " % $ ( 6" $ ( 7 $ " $
& % % . % " ( = ! 6 7 ( $ 6=7 ' C4J4CC;
( & $ ( &% $ (
# & ! (%( 6 %(%( ! $ % 7 $ " ' * (
% ' * ( - - % $ ( " '( $%
28
$ ( " + " $ " % " " (
! " "'( ( ( . ( ( # % ( ( & % $ (
( & ! $ (
$ $ ( $ " $ ( $ "% ( " " ! $
! $ ! ' " " &% % "
" % ! #% %" & ( & ( % " ( % % $%$%
& ( $ ( % - ( " % ( " " &% %
% ( $ ! " ( ! $ % ( & G % G (
& (% ! $ (
, 2 ( > ! 6 7 ' C4J4CC; ! &% 2G $ (
$ " $ ( $ ( ( % % " $ "
% $ " ! $ ( " ' " " G
$ ( " $ % % ! " " & % ( # & (
$ $ ' ! " " &% $ - (
" '( ( $ (
$ ' ( -% ! % $ " " % % ! "
( # ( & ( ( . ( ! $ ( (
% & & # # % % ( !
* " % $ " " $ ' % $ $
& & # $ ( ( % " $ ! ( # " & $
$ ( ( & (% ! $ (
+ $ ' ! " $ ( ! %
"% $ $ & & " " % $ "
" ( - $ $ " "
/ % #% ( " %(% ! ( % ( " "
$ ( " $ " % & ( % $ &%
! $ ( @ ! $ &% % $ " ! & * $
" $ '
'( ( % ( * ( & $ $ & % $ " $ '
! ! (% ! ( %(%( " ( ( (
$ - % $ " % ( " " ! $ # " 4
+ -% ! &% " ! $ & $ " $ " $ (
" % ! $ % B $ $ ( ! $ ( $ " $ % % %
( -% & ( " ( ( $ ( ( $ % ( # % (
$ " ( ( " $ (% ( " %( $%( $
.
* $ (
** $ ($ (
* $ (
$ $ ( ! " ! ( ( $ & .&
%$ ( . ( " $ (% % ' * # $ % % %
$ % $ & %( % % $ $ " ( D
% $ (% % ' * -% " % % % $ * $
29
*% ( $ $ ( & " % % " ! ( ' * %
$ ( $ ( & & % 2
a.
Mediasi diharapkan dapat menyelesaikan sengketa dengan cepat dan relatif
murah dibandingkan membawa perselisihan ke pengadilan atau arbitrase.
b.
Mediasi akan memfokuskan para pihak pada kepentingan mereka secara nyata
dan pada kebutuhan emosi atau psikologi mereka, jadi bukan hanya pada
hak-hak hukumnya.
c.
Mediasi memberi kesempatan para pihak untuk berpartisipasi secara langsung
dan secara informal dalam menyelesaikan perselisihan mereka.
d.
Mediasi memberi para pihak kemampuan untuk melakukan kontrol terhadap
proses dan hasilnya.
e.
Mediasi dapat mengubah hasil, yang dalam litigasi dan arbitrase sulit
diprediksi, dengan suatu kepastian melalui konsensus.
g.
Mediasi mampu menghilangkan konflik atau permusuhan yang hampir selalu
mengiringi setiap putusan yang bersifat memaksa yang dijatuhkan oleh hakim
di pengadilan atau arbiter pada arbitrase.
30! ( -% ! $ " $ ( "% (
" & $ $ "'( ( $ ( " " (' ' *
! - $ $ " " ! & ( B & & "
(%( $ ( & " ! & ! & ( $
! & & " & $ % $ "
" %" ! ! $ $ $ & ! ' * $
" ! & % ( " ! % % $
" !' ( " ! ' (
%( $ % & ( % " '( ( " ' " ( (
$ " (% % % " & $ % % $
" ! ( ' * $ # $ ( $ " $ " &%
$ ( & "'( ( % " " ! & ' *
% $ ( $ " $ " ! ( ( $ " $ %
& (
$ ! " & $ % $ " " $ " $ ( '
$ ( % # .# ( & & % 2
a.
Menyediakan sebuah suasana yang tidak mengancam.
30
b.
Memberi setiap pihak kesempatan untuk berbicara dan didengarkan oleh
pihak lainnya dengan lebih leluasa.
c.
Meminimalkan perbedaan diantara mereka dengan menciptakan situasi
informal.
d.
Perilaku mediator yang netral dan tidak memihak memberikan kenyamanan
tersendiri.
e.
Tidak menekan setiap pihak untuk menyetujui suatu penyelesaian.
31Mediasi berusaha menawarkan penyelesaian sengketa atas dasar
keuntungan bersama. Meskipun mediasi tidak memiliki hak untuk memutuskan
masalah, akan tetapi hasil dari keputusan masalah dari kedua belah pihak yang
bersengketa selalu merupakan yang terbaik untuk mereka. Pada dasarnya,
keberhasilan dan manfaat dari proses mediasi sangat tergantung pada sikap dan
komitmen para pihak yang berikai (
disputant
) untuk berusaha menyelesaikan
pertikaian secara cepat dan damai.
31
1D < 1
5
+
5
1D < 1
5
+
5
1D < 1
5
+
5
1D < 1
5
+
5
+ +D+
+ +D+
+ +D+
+ +D+
1' * 1' *1' * 1' *
1' * & ( $ - #' * % ! & (
% % + # ('( ' ' ( ' * $ ( & (% % " '( ( ('(
$% ' % & 6& ( -% ' "' 7 $ ( ( % "
& %( ! " $ #% ! %
( ( " " # #' %" "
$%" ! " $ ( ( "% $ %( "
% & % - $ 1' * - $ $
%&% $% ' % $% ' "' " &% ! ( %
& $ " &% ! ( ( ( % %
$% ! ( %G;4
1' * %" " ( ! % % - $ $ $%"
%( & $ $%" & (! %"% &
% #% ! ' * ( - $ & ' * ' % 1' *
$ " - $ " & (% % % %-% % $ & (
" % % $ . ' " ;;
1 ) / ' ( & ' * &% &
$ ( "'( ( ( (% % (% $ ! % " %(%
( $ " % $ ( . ( " " ! &
+ '% ( 1 (& $ * ( ' * ( & ( &% ( % (
$ $% % & " " # ! & "% !
%-% ! & & $ 6 #' * # ( ( % ' # ' ' ' " (
' " ( * ( & ) ! ) #' " & '&- ) (7;=
1' * $ " % 6& ) '% 7 % ( 6 # ' 7 !
$ & ( & " ." ! & 1' * & &
" % $ -% & ( & % " $ " ( $ "
32
Decki Natalis Pigay Bik, Evolusi Nasionalisme dan Sejarah Konflik Politik di Papua
(Jakarta, Pustaka sinar harapan, 2001), h.67
33
Muharram, Masyarakat Sipil dan Konflik Aceh (Depok, FISIP UI, 2006) h. 2
34
$ " ! " " % $ & ( & $ ( %
& ( ( ! ' * 5 # ( - " " !
) & ! '* ( * 6" '" $ 7 '& ( ( " ( $ ' ( ( &' '
$ ( ( ! %" $ ( " ! ( ' *
% $ " % $ & ( " % $ & ( &
! $ (%$ $ ' * ! % ( "' $ -
& ( ' $ ) $% % ' "'
( . ( ( ! $ # ' " ." !
& ( &% &% & $ ! " & % "
" & % % ' * ! % ( % (
$ $ " $ ( " $ ( $ ! $% "
! &% % % " ( (% % (% &
$ ! ! ( $ & ( $ $ " " % $ % !
& (
1' * %" & $ $ ('( ! % - $
$ ( " ( ('( $ " % (! 1' *
$ " & " ( & " #% " '( ( %-% " $ " # "
( & ('( 1 / E % ( & % " '( (
' * $ " & % # " ! $ (
" & ' * $ " $ ' $ & ( " & ( %
$ " -% $ " ( & " $%" (! ;>
" % % $-%$$ ' ** $ ' * ('( - $ $
% $ - $ (% & & " $ #% $%"
& & ( $ ( $ $ ( $ & % ( "
$ " %-% ( D $ % $ ( *' ( " .
' * ('( ! - $ $ $ ( ) ( & & .
&% $ $ $ $ ! " % & (.& (
" %( $ ( $ ( + &% % & $
( %( $ # .# ( $ ( ( - $ ' * $
(! 1' * ('( ( ( $ " % (%$
%-% & % ( ('( $ " ( % % " ( (!
$ ( $ # ! % % $%" & & ( ;?
$ "' ' $ ' ' * $ " $ # - $ ! %2
" (! ( ( & $ $ " '( ( " %& !
$ $ $ $ ! " %( %( $ % (% .
% (% ! 1 $% ( " & (% & $ "
$ ( ( ('( $ @ % ! $ " $
35
K.J Veeger, Realitas Sosial: Refleksi Filsafat Sosial Atas Hubungan Individu-Masyarakat dalam Cakrawala Sejarah Sosiologi (Jakarta, PT. Gramedia Pustaka Utama, 1993), h. 45
36
(! % ! $ ( & & ' $ ! % " (
% ( $ ( ' ' ' ! & % (
1' * ( # ' ( " % $ %. % ('( $ ( %
& ' ' ( * % % ,'( ' * $ & ( % $
% (% ( ( $ " & % ' "' $ & & (% !
$%" ' "' 1' * %" & $ $ ( &%
( ( $ " '( ( ( ! & (% $ (!
" $ ! ' * $ $ $ % " %&
+ $ " %& %" (# ! & ( &% ( ( !
$%" ( " (! % ' * ! $ ( % * ! ( ( *
- $ %(% & "' ( #% ( ( % ( $ ;
% % % ,' ' * $ ( & & $% ! %2
G - % ' (' ! (! - %
( # % % ( " (% % & ( & ( $ ( $
(! - % ( # ' (' ('( $ " & $
" - $ " '* ( 1 $% - % ) ( " ( % %
(! ! "' ( ( % % " !
" % $ % ( ;AG
0 & ' ( $ - % (! ( # % %
( %$ &% ' * ( & & ( . ( '
& %( " &%$ ! ! $ $ ( ! ( $ .( $
37
Imam Tholkhah, Konflik Sosial Bernuansa Agama (Jakarta; badan Litbang Agama dan Diklat Keagamaan Departemen Agama RI, 2002), h.1
38
$ ( # &%$ ! & ( &%
' * & %" " ( %$ 6# ) 7 ( " ( $ .
( " $% " ! & & ' * $ ( $ * ' !
&% ' * ! % * ' $ * ' ( < '
% #% $ $ $ ' ' "' (! ' ( (
%"% % ( $ ( " ! ( ! &% % .
! & ( * % + $ * ' ( % #%
' ' "' (! ' ( ( % %
& $ " $ ! ! ( " '( ( " ! ( !
$ # ( ( & & ( . ( "
" % " &% ( (% % ! $
* $' * ! & % #% ! ' *
$ # " ' & ( (! ' ' * * $' *
" $ " % ( " $ " %
( ! & ( # ( % % %"% *% ( '
$' * ! & * ' " ! & & ' * $ 2
& $ $ ) $% ! "% " & $ " $ $
" (
4 & $ & &%$ ! ( & % " & $ .
" & $ ! & & $ "% + ( ' ( $ & !
; & $ " $ ) $% % ' "' $ !
! % & $ ' ' "' $ ('(
= %& ." %& ! # " $ $ $ $
(! ;
<% ( <% ( <% (
<% ( $$$$ %-%%-%%-%%-%
*% ( $ $ " $ " ( $
. ! $ $ " %( $ (! !
$ ( " $ " ( $ " $ ( "%
& . ! $ $ " %( $ & " $
2 $ " ( $ "% $ =C %
( % ( % %( " $ %(
" # ! $ ! ! % &
( %" ! $ * * % % ' ' %(
%( & (% % *% ( % " $
" ! *% ( $ (! 2
<% ( $% *
% & " $ " & - ! %
& - . - ! %( $ " % - ( #
!% $ ( & *% ( !% % $ " & $ " % !
39
Ralf Dahrendorf, Konflik dan Konflik dalam Masyarakat Industri (Jakarta, CV. Rajawali, 1986), h. 54
40
- $ & $ & ( $ & % % - ( .
(
4 <% ( !
"% %( & $ $ ( % $ ! (
( ! $ - ' 1 ( ! $ &
' " $ " % ! $ ( ! "%
$% ! %2$% $
; <% ( $
% ( ( ' ! & ( % & $'( $ " # "
$ & % % % ( & $'( $ (
& ( $ & ! " & ( ' "
&%( $'( ! % 2 '& " (%# %"% " &%( $'(
= <% ( 1' ' +'(
" % ( (% $ - !
$ " % ! & " $ % % - ( &% & ( #
" & $ %"% ' "' - ' " % ! $ "
( & ' ( $ $ " & *% ( ( &
" ( ('( ( # $ ) $% %"% ' "'
" % ! ( ( # "( ' ' (
( $ ( % ( % $ " # ! ( ( %
& ( (' $ ( $ ' "' %"%
" ' & $ . $ $ " & (
" ( %$ ! ' '
? <% ( (*' *
- $ " %& $%" " & $ ( ( '
% ' "' - $ $%" & % ( (% $
-! $ % ! 1 $%" & % ! $ ! & $ (
-! $ " % ! % $ "% %&
( ! " $ $ % ' $%" ! $ %
( & % !
<% ( 1 *
- $' ' $ - " " % ! % %
& - " '$% * &% ( - % % " $ ! " -%
% % " ' -% &% ( - $ (% % &
-( # % $ "' $%" ! ( " -% $ % %
% % % ') ( $ " % & %
A <% ( +%& *
- %$%( ( %( %( &% ( - !
( %( %( % $ & $ ' . '
=
, , ,
, %%%% (((( ( &( &( &( & 1111 !!!! D&-D&-D&-D&- ****
% ( $ * $ $%" $ ( (
1 $%" $ ( ( $ $ ( ( (
! "% ! # $ & % ! & & $ .& $ % "
( $ $ " % ( $%" $ ( ( $ '"'( (
& 6& ! '""'( ' 7 ( $ " $ * ( $ !
" & $ ( $ " ( $ $ $ ( & !
% ( $ ' $ ( $%" & ( 6 ' ( ( ( 7
6$ ! % (7 ! & & $ .& $ $ ( %
' % ( $ " " # .# (" ( * %
-( . (
% $ ( ' ( $ F" % ( G (
$ % $ ( %$ .( %$ $ # . # ('( ' " $
'$ ( % $ * ( $ ! ! (
& & $ $ ! $ ( % /' # ( ! (
& " % ( $ (% % ( & .
& ( $% %" " ( "( $ ' ( "( ! & & $
41
$ ( # & " %" ("' ! & $ " 0
% 0 % $ $ " % % %( !
& ) ( @ $ & (*' ( %-%$ %( $ " %( $
%-% " %( - $ ( # ! $ ( " ( .
( " % % %(
# ( & ( - ! ( %
%" G * ( ( . * ( ( $ ( ! ( %G
$ ( % ( $ $ ! & & $
! =4 D8*' $ ( # ' ! $ ( &% &
" % ( $ " ( & 2 6 7 +% % ' !
% ( ' ' (@ $ ( & ! $% % $ ( ( (
$ ' ' ' % % ' ( ( .' ( ( % !
& $ ) $% $ (! /% (% % ! &
% ( % %( $ & ( .( $ ( -% " "'
647 & $ % ' ( % ' "' . ' "'
% % $ (% % (! % (
" # ! % ( " $ (% % & $ & $
( & ! * ( ! " $% " " % (
=4 ( ' % ( @ - % 1 ( 6/ 2
"' ( $ $ * ( $% $% " " % (
('( % " ' $ =;
% # ' ( $- $ & ! ( " " $
" % ( % % ! " % ( &% ! ( & (
- % % $ . $ ( &% " $ &
% ( -% (% % %( & ( % %( %$
% $ &% % ! H( % (I % " " $ "
% # ' ( $ 2
% ( $ $ " $ " ! $ &
(! - % & $ $ & & (% %
$ ! -%( % ! & ( " (
&% " % ( % ( -% $ &' $ " ( $
( & H & *I 6 ) 5''$7 ! $ $
% ! % % ! * ( 6' " * # (
& !7 % ( %( $ " ( & H" ( - &
$ . $ & I " % ( $ -% (% %
%( & ( % %( %
( " ( $ " & ( ( %(
% % % &% $ %" ( ( % %-%$
% % ! " " $ % %( ==
$ & (%# E $ % & ! ( &$ % 0
( ! % % % &% & % %
% & % $ ' ' ( (' $ ( $ "
43
Masykuri Abdillah, Pluralisme dan Toleransi, dalam Nur Achmad, Pluarlitas Agama; Kerukunan dalam Keragaman (Jakarta, Kompas, 2001), h. 11-12
44
$ " ( ( %( $ $ & $
! $ % ! $ $ $ ( - $ " $ %-%$
$ ! 2
9 % %( O ( % $ % % % ( "
! % " $ % % ! (
" $ % ' % # " " ( % $ %
6 ) ) $ ;C =7
- ( % % - ! &% " % " $ $
& ( % ! % & & & (
" ! " ( " $ ! % " # !
6 7 ! & & $ ( % % ! ( " !
% ! $ ( % % ,% ( ( ! %
& $% ( " ! $ " . !
&% (% ! ! & ( -
" $ % . ! 6 ) ) $ P =>7
" $ ! $) 6 ( % 7 $%
$ ( " % %( $ ( % % ! $
( " $ ! ( $ $ ( %$ &% & " $ $ $ !
& -% %&% & (%# E $
6 ) ) $ P =>7 ( " $ % " - !
% % & " ' ( ! (
-" $ -" % ! & & $ .& $ =>
- %$$ " ( " (
" % $ ( &% $ ( ( - ' ! & &% ! 2
/ ! ' ( $ $ #
" (% % $ ( ! % + & ! '
"% $ ! $ ' ( $ ( $ ( %
& &% $ & & % ( $ % %
& & $ ( " % % "% &
& &% ( & ! % ( $
$ ( " % ' D % & ( "
' ! ( $ $ # '
( $ $' ' ' ( & " $ !
( $ $ & " H& % $ " % %
( $ I & &% $ % !
( $ D % % % ! $ -% $ "
& ( % ' $ ! % $ $ & ( $
$ - ! $ % '
( ( (' $ & % ( % ' $ ! %
$ $ & ( $ $ - ! $ % '
" % ( $ ( . ( % & $ "
$ " ( $ ' ( % .
& ! $ $% ' ( . ( &% $
- (' $ ( $ " ( &% $ % &
$ $ ! & % & ! *' % ' % ( ( $
' $ *' % ( &% & ( $ $ # $ ( .
( ' ( # & =?
%"% $ - ( + " % ( ! &
( $ ! ( -% % & . &
46
( & % % $ + 9 ( . ! $ % % %
& . & % 1 & $ $ %"
$ ! $ $ ( $ ( % ( $ 1 % $
$ ( $ ! & $ ' ' $
- ( $ ( $ % & $ $ Q% I
$ (% %- ! ; +9 & * 2
I %( ( (% % ! # " % $ ( ' .
$ " "% $ - $ % & & " & ( $
& & " (% %.& ( (%" ! % ( ( % (
I
* $ $ Q% I % - ( & ( %(%
%( ( (% % ! $ ( ' . $ " "% ! % $
$ " & ! $ ! ( ( %(
( (% % ! $ & ( %$ + % $ $ ( -%
$ - " % $ " & . & $ . ( & %
( $ % ( & % ( -% %(
. ( & % ( ! $ & ' & . & % 1 %
+9 -% & * $ $ (% 1 * % ! ?2 I % %
$ % $ % % % $ %I
! $ ( ( & $ $ ( $ $ " (
$ (% % & ( $ & & ( $ % &%
% % ( & ( %
1' * 1' * 1' *
1' * ++++ &&&& ( +'(( +'(( +'(( +'(
('( ' ' & $ " (% % ' *
& % " $ " ' * % & $ $ - $ /
' * % & $ " $ ( % & ( ! ' * %
& ! $ % % ( $ $ " ( & "
-' * % & $ " $ $ ' ' & ( ! & ! & & (
& $ $ " & (% $ % !
' * " ( ! & ( ( $ ( % * $ $
& ( ( " % ! ( % %
&% % % " $ ( $ % % (% %
%-% &( ! $ " $ & $ %
+ &' .( &' $ " $ " % % &
( % ' * ( &% ( # & " % & ( .(
+ &' .( &' $ " $ " % % - $ $ ( %
" & " $ ( * # #' 8 & % ( " $
" !%(% "' " % % " $ #' ' * ('#
$ " ) ' % & % ' % ( % % " $
" & % (% &% ' * % " $ " #% ' * %
% ( $ & $% " % ! & & $ @ %
" $ ( % ( &% =
(%$% ( * ! ' * ('( $ " & ( * $ * (
1' * ! & ( * %" ' * ('( ! ( *
! # $ % % %" ' * ! $ (% % ' * !
( &% ! 1' * ( * ! ! % %" (%
$ $ ( $ $ " $ (
1' * % & $% ' * ! & ( *
% & $ ' * $ (" ( - (%$
& (% ( - - $ & % $ & & !
$ % #% " % $ $ $
% ' * % & ( -% & ( *
* ( ! ' * ! ( - $ & ( #
&% % . ' "' ( % $
' "' ! 1 ( * ! &% ' *
% & $ " $ ( # - ( ( " ( "
" ! ( ' * ' * ! & ( *
* ( $ " ( $ %" ! # " ! ' ( ( ( "%
( ! $ ( % % ( ' ( ( $ " %-%$
" '( ( " & # $ ' ( ( $ " !
( % % (% ! & $ ' *
47
1 1 1
1 $$$$ ! & &! & &! & &! & & 1' *1' *1' *1' * 1111
$ $%" ('( % & ( - $
! ( ( ( * $ #% ' * 9 %"% ( %
- . " $ $ ' ( ( (
% %( $ " ! % & -%( % - $
( & ( " & $ ( " $ ( !
$ % $ " ' "' ' * ('(
$ " $ ( &% ( & ' * % ' * %
& " & % % # .# ( & & % 2
' * ('( %" " " %
' "' ! & & $ ( ! " ' "'
" % ( $ ' "' " % ' (
1 $% ( . ( ' "' " % (
%(% $ ( & # $ ( ' & ( #
. % $ 1 & $ ' $ " $
( & # $ " ( ( ( !
1 ( . ( ' "' " % ( "
& $ # $ % ! ' "' " % (
1 " ( . ( ' "' " % $
(" ( ( " & %(% $ ( %( ( & ( ! %
& (' $ ( ' "' ! % ( &' .( &'
& & %" & % ( % " ! $ ( "
( &' .( &' !
1 ( . ( ' "' " % $ $% % '
( - $ % " (%# ! & ( * !
$ & ' " " " ! $ ! ( - $ %
" (%# ! & " " % !
& ' * & ' & $ ! & $ " -%
-$ ! =A
1' * ( # ( $ $ " $ & $ $ $%
& % ! % ' * ( $ 1' * ( - $
$ $% " % ! & & $ ( " ' * %
( $ 1 ( + $ ' * - $ $ " %
! ( ( " ' * ( ( % ( % ( (
% 1 (
$ ( ( " % * ! " $ % '
" ($ ' * $ ' * $ ! - $
( $ & & " $ $ $' ( ' * ! & % (
& & ! - $ $ & $ $ ' * !
48
& % ( $ + % ( " ( &% -% $ * (
& " $ $ " & % $ ' ' *
! - $ ! %2
1' * " % ! & & $ 1' * " %
& " % ( $ " %
1 ( ! - $ $ ( -% $ % ' "' (
$ ' "' $% 6 7
4 1' * % & 1' * % &
- $ ( % ' "' $ ' "' ! !
( ( ! - $ " % H ( ( I
$ H ( ' . ( I ( ( / $ !
' "' + * $ - " - $ %
" % (
; 1' * H ( I $ ' "' $ 1' * & ( !
- $ & " & $ " ( " H ( I $
! (! $ -% ! - $ &
' * ( ( ! " $ (%( (! '
' (! $ ! $ $ ! + $ " +% (
+
= 1' * (! $ 1' * (!
$ ! $ ( & & ' $ "% ( (!
$ " & - . & - ! $ " $
$' ( ( ' * ( & (! (
! ' ( ) * $
' * ! & % ( " ( &
' % % & & " ! ( ' * 1' * ! - $ $
& .& %" * ! " % $ -%( %
$ # % ( & ! $ * ( &%
% % ( & (% & ! " % $ " (
1 ! - ( " %( ! &
-( & (% & $ ( " $% ' $ $% % ('( ( &
" ( ( $ " %& ' ' $ '& ( (
- $ $ . =
1 $ $ ( % & ( - $ * '
" ! & & % #% ! ' * " # $ & $ & %
" " $ " % %"%
" % (%. (% $ - $ ( ( %
" #% " 1 ! ( &% ( " $ '
$ '! ( & ( ! ! ! % & & " ' %
$ ( ! >C
' ( % % & & ! ' * ( &% %
$ " $ (% % (! % ! " $%$% ! %
49
Ihsan Ali Fauzi, Ambivalensi Sebagai Peluang Agama; Kekerasan, dan Upaya Perdamaian,
dalam Syaiful Arifin (ed), Melawan Kekerasan Tanpa Kekerasa, (Yogyakarta: Pustaka Belajar dan PP IRM, 2000), 75-76
50
! & ( " $' ( & " $ "
% ( & &.( & & % #% ! ' * %
1' * ('( ! & (% & $ $ " & $
&%$ ! $ $ ! ( !' ( $ ' (
" % ! & ( ! # $ % " $ $' ( $ '
' ( ( % ( ! ! & $ ' !' ( %
' (
1 ( + '$ -' ! $ % ( ' ( $ &% %
' ( $ 1 $ ( + & (
%-% ' 1 % % % & & "
* ' * $ %&% % & ! % $ !
" $ ( $ & @ * ( ! *@ #
$ $ " % ! $ $ $ " % .
% ( ( &% $ " $ & & * ' .* ' ' *
('( $ 2
( %( ) ( $ ( " ( #% % &
+ " ( %( * $ " % ( $ & '
" " % ( .
$ ( & " $ ! &
* ( ( ' ( &% " ' $ "
+ " ! ( !% % ' * $ ! &
$ $ " % & $ ! " $
&' ' 7 - ( $ ! " ' "' $
( $ $ $ $ $ ! " % & G
$ % " 60 %$ 7 $ $' 1 ' % #%
" % 8 '## ( % ( %( 6$ % - $ $
( 7 $ ( $ " % ( ' ( ' ( " $
& $ . & $ % 1 ( $ $ ( $
( -% % ! $ &
! " & $ ( ( % $ ( >
4 1 ! & & . & " $ ( &' .( &'
- $ ! " ( "
6 %(7 ! % " $ % ! & & ' ' ( ( &
-! # ( " & % ( $%"
& $ ( . % " $ " &
( -% ! % & ( - $ ( # G & $ G
! % "% $' - ( % % . % % ! & %
! $ ! ( & '$ * ( " % % % %( / $
- $ *' ( ! ( -% ! - $ ( #
" ! " $ " & ( ! & !
& $ " ( & ( &' .( &' $ &% " $ ( (
51
$ ( ! 9 ( " ( $ - $ $ ! $
& ( & $ ( $ (% % ' "' >4
; $ % % # " %-%
( - $ ( $ & - $ (
$ ( % % % %-% % "' (% "
+ " " $ % & ( ( $
' * & $ % & $ (- $ $ 5 - & - $
" & % %( % &% %-%
" & $ $ - $ % % # " %-%
&% (% % ( % % ! "
( . % % # " % ( " % $ " &
% ( ( " " % ( ' $ $ ' $ & %
- $ ( & " % %( & - ( %$ !
% % ( " " $ & . &
1 %-% ( " ! &
"% ( $ & % % ( - $
" % "% $ " & % % $ (
( . (- $ $ 5 - &% " %- %
" " %- % ( $ *(%. *(%
= 1' $ ( ('( ' ' $ "'
52
1 $ " ( "' ' # $ ( ' .( ' ('( $
' ' % ( % % 1 $
" ( % % ( & & $ $ ( & %"
* ' " $' ' ' * " " % ( ! *
( % ( - $ *' ( ( & " " (
$ ' ( ( # $ & % - & 1 ( $ *(%
& ( $ $ &%$ ! $ & ( >;
& * ' " ! & & ' * ('( $ - $
& % ( - $ % " %" & $
( - " - % & $ ( $%" ('(
1 & # ! & % $ " % ! ( % $
! ! ( $ & & ( - ( %
' " ( ( $%" ('( (! ' *
$ ( $ " $ ! & $ & ! * # ' $
" (! $ " " ( & !
$ $%" ('(
53
E E E E
+ 0 0 + 1D < 1 5
++ 00 00 ++ 1D < 11D < 1 55
+ 0 0 + 1D < 1 5
" ! " ! " !
" ! ....%" !%" !%" !%" ! !!!! (((( 1' *1' *1' *1' *
1' * %" & $ ( ('( !
$ % &% $ $' ' * ! & ( * !
# " % % $ " $ $%"
('( & & & ) & ! $ ! $
('( ' ' $ "' ' ( % & $
( ('( $%" " % !
' * ( & ( ('( &
$ & ' * ( &% " $ $ ( ! $ $ $'
% ' ) ( - % & " $ % (% % ) & $
% $ ! >= + & & ( & ( ('( $ !
$% (" ' *.$' -% (" . ("
! - $ * ' % " #% ' * !
% -% & " ! & & ' * &% " $ (" $' .
' * ! %" " $ ( &% ' .
' ' (
( $ ( % ' * " $ $ ( ! &
& ( & ' * " % $ & $' .
' * ! ( ( ('( ! %" $%" " %
$ & & " ! & ( * ' . ' ' ( !
( & ' * ( &% $ & $ ' * ('(
1' ( "( ( & ( ('( ! $ & ( '
( & ( ( ( &' ! & $
$%" %(
54
1' ( % ( ( $%" ! & ( *
( $ $ " ( & &
$%" ('( ! ( ( & " #% ' * "% & (
$ - $ ( & ( % " $ . % % $ $ (
% ! - $ " $' $%" & " % ! ! $ !
( $ ( & ( ( " # ! & % -% %-%$
( & " % $ ) $% $ ( ( ('(
' " $ " ! ( ' * " $ !
%( %-% " $ "' " ' * ('( % ( $ $
"' $ ( - $ " ! ( " % % $ % 1
"' & %" ! & (' %( " (' ! & (% & " $
' ( ('( " ." ! & ' *
' $ ( $ " ! ( ' * $ &
$ %" ! & $ (%&- & %
$ " %-%$ " ! $ $ #
& % $ & $ " ( $ + & & $
( " % & ( ! " (' $ " $ !
"% % (' %( ! & &% $ ( $
" ( ( '".$' $ ( &% ( %
& $ ( ('( % ( $ $ (
" ( ( &' ' .%" $ % & &
'&-( $ (! ! & ( & &' ' % % & & #
& $ $ % % % # $ % 3 &
3 % # ( " ( "( $ ( % :
( "% $ ( ( " (' % % -% %" (% % !
$ & ( $ &
'( ( $ ( %( % &% $ $% &
" ! & % % % ' % ( $ $ '
$ ( ' * ! & % ( ' % ( $ $ '
" ! ( " & # " ! " $ $
% % % & + % $ ' %
$ ! $ ! $ % ' * - $ " %( %(
$ % & $ ' $ ( $ ( "%
1' $ ( $ %( ( ( $ - ( " (
' * :( # " "% :$ " #% " ! *
$' ' ! % & ( & ) %"% ' '
(! ! " % " (' # $ " - ' *
&% $ " ')' ( ' ( &' .( &' $ (
D % $ ' % %( %( $ % $
(! ! " % ( " $' (
' $ ! $ ! $ % $
" % ' ' ( - " -% " % $ & $
(! & ( ( " (
' ' . ' ' $ & & & ( % &%
& ! & & & %"% ) ( ! " ' '(
$ ' ' ( $ " % ( 9 # . # ( &% ! %
$ $ ( %( ( %"% $ & "%& 5
-" & " % % % & (
' ( ( " ( ( %( - $
%"% $ ( ( ! & $ + # '
$ " $ & ' * % & ( # ' ' (
$' ' " ( ." ( $ ' >>
"' ( ' * ! ( " ( $ " - $ $
(! ! " % ( " $ $' ( & & %" !
$ " ! ( ' * %( ( ( $ % '
( % % ' "' & ( %(%( ! & " $ ' ' . ' '
" ! " ! ( ' * ( % $ "
& ( " $ % & $ $' (
%" *' $ ( ! ( " & & % $%"
& & ( $ &
+ * ( $
+ * ( $
+ * ( $
+ * ( $ ( &( &( &( & !!!! (((( 1' *1' *1' *1' *
55
1' * %" - ( ' * ! !
(% $ " # $ ( & & ' * ( &%
$ & ' ( -% " & $ ' $ $ ( !
& & $ .& $ & $ ( &% $ ( (% % ! $ & % (
-$ $' $ $' ( . (
$' $ $' ! % ( & ( &% %
! % % % % %" " % (% &
" & $ ." & $ ! ( %( ) ( % #% $ % %(
%&% $ ( $ % $' $ $' ( $
+ ' * - $ " & $ % % %
' ) ( " '( ( & (% ! ' * ( %" ! .%" ! " ! (
! $ % + % ( % ( - $ $% % %" !
" ! ( ' * ! $ & & " (' $ ( $
$ (%$% " & $
' ( " ' ' %( * % # ' ( $- $ $ ! &
" & $ $ $% % # " ! " '( ( " ! (
' * 1' * ! & ( $ $ $ $ " " (
! $ $ " ' $ $' ( $' % . % ) (
( &% . % %-%$ $ ' ( " % ! '* " '" # !
6 ( % & 7 $ % ! '* % !6 ( % %( 7>?
56
1 ( % & $ ( % %( % -%
& ' * $ & ( $ ( ( $ ' ( "( " & $
! %" ( % ( " 1' * ( &%
$ ( ( $ ' ( "( " ( ( & %-% " $
$ %-% $%" %( % ( $ 1' ( "( " ( %
$ " ( $ (" ! $ ' & $ !
( ( ' ! 6 & ( - 7 "' # #' $ ' 6 ' $ (
"' 7 $ ( #% % 6 ' $ ( &%$ ! 7>
& ( - % -% & (
-% -% ! %" ' ' ' " - $ ' *
( ( % & ) $ % & ) $ "
! ."% % ( $ $%" % % %( *
% % ( & (! &
$' ( ! - $ & " '( ( ' * ( %
( ' $ ( ! $ ' $%( * ! &
( &% ( % & % (!
- $ ( $ ( ( *. * ' ( ('(
' $ ( ( " % % % (
( - $ " ( ('( ( $ ! $%"
( . ( $ " $ " ' ! ( # ! + "
( ( *. * $ ' '$ ( & ( " & $ $ !
57
$ % ( # (" ( ( & ( (% % ! $ " -% $ %-%$
$ " % ! $ $ & - (
+ #% % & % ( " & (!
$' ( - $ (! ! " ( $ &% * (
% $ & % " % $ " % ( ( '
( $ & $ $ " % % ! ( + "
" ( $ ' ' ( ' ( ! ( %
- - $ " % & ! ! + " " ( ! %
$ & ! $ * ' "' % % "
% (
' ( ' * ! " & ( " $ "' #
#' $ ' ! "' $ % ( ' $ ( !' ( $
' ( %( % ( ( $ & & $ ( " !
( %&% $ $ !
& $% $ & ('# #' $ ' $ ( #% %
( % ! % $ " $ " $ ( & ' $ ( !
! & & $ ! " & $ $ %(% ( (
( . ( " % % & ' *
$ " ( % % $ $% " ( " ! ( "
& ' $ $ " ' '$ ( " ( % "
" % $ " % ! -%-% $ '&- * & ( ( ( ( &
$ - & ( # - ( $%" ( . ( (" * "'
$ % ( !' ( $ ' ( % $ %"% $
$ " ( # % / % $ $ " - & !
$ "% %( "' ( %( & .& $ ( $ $
$ ! $ ( %( * ( $ ! $ - $ ( (
"' $ % ( $ $ . !
& $ ( ( $ ' ' (
1 $% $ " $ ' ' $ *% ( *' !
( & " ( % ( % # ('( ' ' ( $ % % & (
& ( $ ' '$ ( & # ('( ' ' ( $ % %
( " " "% ( % ' " $ -%-% % ( ( (
" + & ! " & $ (%$% ! & "' (
&% "' ( ( ' ( ' * ! $ " (
& (% & $ " ( !' ( $ ' ( -%( %
% * $ $ " - % D %
% %( $ ' % & ! " % $ # %( $
( " "% % % % ( &' ( & &%
$ & & ' $ ( ( &%
1 ' $ ( $ ( -% % -% & ' * ' * !
& " ." ! .& !
& & $ .& $ $ ( ! %-% " $ " & $ %
( $ " & " $ ' *. ' * % & %" "'
" $ - ( " ! ( & $' $
( % " $ ( " ! %-%$ $ " %
&%$ ! ('( $ "' $ " ( ( ( ( &
( &% $' ( ! % $ ' $ ( ('( $ % !
! % ! - $ " #% ' * ( $
$ & ' ! - $ (% " % % % #%
( ( $ " &% ( $ " ('
!' ( $ ' (
( $ ( % %" ! " ! ( ' * ! &
( " & $ $ % % % $ ( ( $
$ " (" * $ % % ( $ ' (
" ! ( ' * %-% " $ ' $ ( ('( '. ( ' ( !
' * $ ( " ! $ ( $'
$ & & " ! ( - " & $ (
$ %-% $ *% ( ! ( ! % %
& % ( &% %&% ('( $ $ ) $% ! & $
' ( D % ( %-% $ *% ( % !
"% - " & $ - $ (% % ! $
$ " ( $ " $ %-% " $ " & $ !
$ " - $ (% & ' $ ( & ( *
&(' % " " $ ( ( -% - $ ( ( &%$ ! ('( $
"' !% % $ ("' ( ' %( % " '( (
' ( $ " $ ( & - ('( "' ( %(
&%$ ! + & ( ( ('( "' $ &%$ ! - $
( & ( $ % '& ( ( ! ( &%
' * ( "% $ *% ( $ (! ( #
! ( ! ( & " $' (
+ ( % #' ' $ ' * & ( (
" & $ $ (%( %(% ' % $ &' % %
1' * & " ' % ( %( $ 1 (
! %" $% !' ( ! $ % $ ! ( &%
$ ! ' & - $% & " ! & - % "
-% & & ) ( $ ( % * ( " " & * ( (
(! - $ (- $ ( % . % 1 ( !
- $ ( &% ! % & ? ; '
$ " 4CCC ' % ( " %( * ( ( (! !
% -% ! >A
(! %( $ 1 ( $ % % #% %"
& $ ( -% " ( % % " ' $
' ' &%$ ! $ "' + # ( ' ( ( (% % % " $
& $ . > - " & $ (% $ & %
D .' ' % ( ! $ % % " $ > ; $ !
58
& (%$ & $ " ( %( ! & 1 ( !
" $ ! $ ' +% 1' * $ " "
( $ $% %&% ! & % ' % (
! " $ > > ( & $ $ "% % %
( ! #% %" ' +% &% $ %$
'" & % % 1 $ ! "
$ " $ > % & $ ! % %
( ' ( $ "% & "'( ( % % % ! &
-1 ( >
+ # ( % ( ' ( " ! "
% $ % ( % " ( &% " $
$ ( ! & % % #% %$ 1 ' * %
$ - $ ( " & $ $ " % "% (( ( %(
( $ ( $ " ! & 0 - $
& ( (% % ! $ " ( (% & $ ! ' '
$ $ ( &%( % . % "' ! $ " '"' ( ' " $
& ' ( ' (! %( ! $ $ % %
( $ % " $ ! & ( $ (% % % ( % ' $
(( $ " $%$% ( % % ! & 1 (
1' $ ( - $ " !
& ( * " ( $ " ( $ $ " " " *
59
( D $ % " (" * ( &
( ' "% $ % % & # ( . (
( &% ( # &% $ % (' %( ! " $ $
& ( . ( ( &% & (% (% % (
$ . ' ' ! $ " $ ( & (% ( ( *?C
'$ " ' * ! ! $ " ("
$ "% ! ( " (' ! - $
" #% ' * '$ $ $ " ! %-% " $
'$ ( % % + % % ( %-% " $ " ('
$ ' *% ( ' ( ( % % ! $ $ " ( $
* ' & ' ' ( %( < ' & ' ' ( ( &% ! !
* ' ('( *% ( $ $ ! ( ( % ( ( ' & ' ' (
" % *% ( ( % % ' "% " $
( ( ('( ! $ & *% ( ! ( % % ( % % ('(
! $ $ (! ( & ! ! ( ( & ' ' (
" (' ('( ( &% $ ( ( ( # " (
$ " & " ! ( ( &% $ " & & ( " $
" ! ( ( # ( % % ?
<% ( ' ( ( % % (' & $% % (%
$ ' ' ( & %" ! % % & # ! " (
60
Azyumardi Azra, “Kerusahan-kerusuhan Massal yang Terjadi di Indonesia: Kemunduran Nasionalisme dan Kemunculan Nasionalis, dalam Tim Pusat Bahasa dan Budaya, hal. 70.
61
$ " (' ('( "' $ &%$ ! + ) ( ('(
- % " (! ." (! (! $ '
(' <% ( ' ( (' $ ! $ (% $
" $ & " (. ( + & & ' ( ! -% ( ( ('(
$ " ( $ % ! $ $ $ $
" $ ! $ " $ - ( $ ' ( (
" '( ( ! $ " % & $%" ! $ ( # " (
! ( $ $ " $ % & % & ( ( .( ( ('(
D % " $ ( % % ( " ! $ % '
" D $ % $ "% ! ( " (' $
! " % (%( % % % (
-" $ % & ( * ( %( L%' $ #
" ! ( ' * ( ( ( '".$' $ ' ( ('(
"' $ &%$ ! % % % " % ! ( $
$ $% " $ $ " ! ( ' * ! %
" ! ( ' * ( # " $ " (% ( * $ " ! (
' * ( # " $ ( % ' ( * $ " (% ( *
$ " $ % $ & - % " % $ $ %(!
% % # " % " ! & ' *
" ! % ' * $ " % " % $
' * ! ( ' * $ " % $ &% % "
( & $ ' % -% % $ ?4
! " $ $ ( $ ' $ ( ('(
&%$ ! $ "' ! # $ % * ( $ ( &% ! ' *
+% ( ' * "% %( ( " " % ( $ ' ( .
( " % % " ( . ( $
" (" * ('( ' ' ( $ - ( * ( ! #%
- $ ! ' * ('( * ( "' 6"' # * # ( 7
! & % ! %" " ( "( % ( " & ' "' !
%" $ ' $ ' ' ! $ $ " ( * ( (% $
&% % $ (! 1 $% * ( % % 6#% %
* # ( 7 ! " ( "( & $ ' ! "
$ ! $ " $ - $ ( & " $' $%" (
" % ! 1 * ( 6 %( * #( 7 !
" $ ! %" " % & . !
$ % $ & ?; 1 & % * ( ( &%
* ' " ! & & ! & & $ % $ ( #
('( ' ' ( & & ( ! "% ( ( % % ' $ (
' * % ! & % " $ % &% ! ('( $
(!
62
Fahrul Razi, Konflik Politik dan Resolusi Konflik di Aceh, skripsi (Depok, FISIP UI 2005), h. 37
63
$ " & & " # $ % " ! & & % &% !
* ( % &% ! ( $ $ " '( ( ( ( $
% ' "' $ " - ! $ ! $ $ " % ! %"
$ % &% ! ( " * '( ( ( # "( ' ' (
" % $ ! ( # * %
$ - ! $ % ! ( &
- ! " & + & ! ( # & & ( "
" ( "( * $ " - % ! $ %
"
1 $% % &% ! ( $ ' * % % " $
( %( & * % ! ! $ " ( "( "
& ( &% $ " '( ( ! -% $ " & % " % *
1 ( $ ' * %$ " $ " ( ( % &%
! * "% ! %$ ( $ ( &%
( & * (
1 * ( $ ( " '$%( '" ( !
( # $' -% $ ( & & ' % &% ! ( $ % %
(! ( . ( 1 " * (
! ( & $ ( $ ' ( &
*% $ ( ( ( # ('( '. % % % &% $
$ " " ( "( & ( % % $ $ (! & " $
' ( ' %"% '& $ ( $ ( - $
$ ' ( % ( $%" & % ! & ' (
$ #% " $ $'
+ " (' $ " & $ !
& ' * (% ( - (% ( " & $ ! ( (
$ % #% " % ' $ $' ! & & $
$ & ( $ - $ (% & " ! % & # " ('
$ " ( ( " & $ $ " $ ( & !
! (%$ ( $ $ ! " (" * $ ( - $
& % $ ' $ ( $ " ." ! ( %( ! &
-( $ ( &% " (! ! & & ( $ " (
' " ( . ( + & & $ & ( $