i
POLA KUMAN DAN POLA RESISTENSI BAKTERI TERHADAP ANTIBIOTIK PADA PENDERITA INFEKSI SALURAN
PERNAFASAN AKUT (ISPA) DI RUMAH SAKIT PKU MUHAMMADIYAH SURAKARTA BULAN
JANUARI-MARET 2016
SKRIPSI
Oleh :
BAGAS AJI KUSUMA
K 100120040
FAKULTAS FARMASI
UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH SURAKARTA
SURAKARTA
ii
POLA KUMAN DAN POLA RESISTENSI BAKTERI TERHADAP ANTIBIOTIK PADA PENDERITA INFEKSI SALURAN
PERNAFASAN AKUT (ISPA) DI RUMAH SAKIT PKU MUHAMMADIYAH SURAKARTA BULAN
JANUARI-MARET 2016
SKRIPSI
Diajukan untuk memenuhi salah satu syarat mencapai
derajat Sarjana Farmasi (S.Farm.) pada Fakultas Farmasi
Universitas Muhammadiyah Surakarta
di Surakarta
Oleh :
BAGAS AJI KUSUMA
K 100120040
FAKULTAS FARMASI
UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH SURAKARTA
SURAKARTA
iii
PENGESAHAN SKRIPSI
Berjudul :
POLA KUMAN DAN POLA RESISTENSI BAKTERI TERHADAP ANTIBIOTIK PADA PENDERITA INFEKSI SALURAN
PERNAFASAN AKUT (ISPA) DI RUMAH SAKIT PKU MUHAMMADIYAH SURAKARTA BULAN
JANUARI-MARET 2016
Oleh :
BAGAS AJI KUSUMA K 100120040
Dipertahankan dihadapan Penguji Skripsi
Fakultas Farmasi Universitas Muhammadiyah Surakarta Pada tanggal :
Mengetahui, Fakultas Farmasi
Universitas Muhammadiyah Surakarta Dekan,
(Azis Saifudin, Ph.D., Apt.)
iv
DEKLARASI
Dengan ini saya menyatakan bahwa dalam skripsi ini tidak terdapat karya
yang pernah diajukan untuk memperoleh gelar kesarjanaan di suatu Perguruan
Tinggi dan sepanjang pengetahuan saya juga tidak terdapat karya atau pendapat
yang pernah ditulis atau diterbitkan oleh orang lain kecuali yang secara tertulis
diacu dalam naskah ini dan disebutkan dalam daftar pustaka.
Saya bersedia dan sanggup menerima sanksi sesuai peraturaan yang
berlaku apabila terbukti melakukan tindakan pemalsuan data dan plagiasi.
Surakarta, 30 April 2016
Peneliti
v
KATA PENGANTAR
Assalamualaikum Wr. Wb.
Alhamdulillah segala puji syukur kehadirat Allah SWT yang telah
melimpahkan segala karunia, hidayah, dan rahmat-Nya sehingga penulis dapat
menyelesaikan skripsi dengan judul “Pola Kuman dan Pola Resistensi Bakteri
Terhadap Antibiotik pada Penderita Infeksi Saluran Pernafasan Akut (ISPA) di
Rumah Sakit PKU Muhammadiyah Surakarta Bulan Januari-Maret 2016”.
Skripsi ini diajukan untuk memenuhi salah satu syarat mencapai derajat
Sarjana Farmasi (S.Farm.) pada Fakultas Farmasi UMS. Dalam penyusunan
skripsi ini penulis banyak mendapat bantuan, bimbingan, dan dorongan dari
berbagai pihak.
Oleh karena itu penulis menyampaikan terima kasih yang sebesar-besarnya
kepada :
1. Azis Saifudin, Ph.D., Apt. selaku dekan Fakultas Farmasi Universitas
Muhammadiyah Surakarta
2. Prof. Dr. M. Kuswandi, SU., M. Phil., Apt. selaku dosen pembimbing utama
3. Maryati, Ph.D., Apt. selaku dosen pembimbing pendamping
4. Broto Santoso, M.Sc., Apt. selaku dosen pembimbing akademik
5. Keluarga peneliti; Bambang Agung Retno Kuncoro, Iswanti, Anggit Ibnu
Pratama, dan Candra Pamungkas.
6. Teman peneliti; Tryas Syarifah, Sofia Pradani, Kiki Wulansari, Ongky
Arbianto, Subhan Rosyad Abidi.
Semoga Allah SWT memberikan balasan yang lebih baik pada mereka semua.
Penulis menyadari bahwa hasil penelitian ini jauh dari sempurna, namun
penulis berharap hasil penelitian ini dapat bermanfaat bagi pihak lain yang
berkepentingan.
Wassalamualaikum Wr. Wb.
Surakarta, 30 April 2015
vi
DAFTAR SINGKATAN
AML = Amoksisilin
BHI = Brain Heart Infusion
CAZ = Ceftazidim
CIP = Ciprofloxacin
CLSI = Clinical and Laboratory Standard Institute
CTX = Cefotaxime
E = Erythromycin
ISPA = Infeksi Saluran Pernafasan Akut
LEV = Levofloxacin
MH = Mueller Hinton
MXF = Moxifloxacin
NA = Nutrient Agar
SXT = Trimetoprim/Sulfametoksazol
TE = Tetracyclin
vii
A.Latar Belakang Masalah... .. 1
B.Perumusan Masalah... .. 3
C.Tujuan Penelitian... .. 3
D.Tinjauan Pustaka... .. 3
1.Infeksi Saluran Pernafasan Akut (ISPA) ... .. 3
2.Bakteri Penyebab ISPA... .. 4
3.Antibiotik... .. 4
4.Resistensi... .. 5
E.Keterangan Empiris... 7
BAB II METODE PENELITIAN... 8
A.Kategori dan Rancangan Penelitian... 8
viii
D.Tempat Penelitian... 9
E.Jalannya Penelitian... 9
1.Pengambilan Sampel... 9
2.Sterilisasi Alat dan Bahan... 10
3.Pembuatan Media... 10
4.Pembuatan Suspensi Bakteri... 10
5.Uji Resistensi Bakteri... 11
F.Analisis Data... 11
G.Etik Penelitian... 11
BAB III HASIL DAN PEMBAHASAN... 12
A.Karakteristik Pasien... 12
B.Distribusi Kuman yang Diisolasi dari Spesimen Sputum... 14
C.Pola Resistensi Kuman Terhadap Antibiotik... 15
BAB IV KESIMPULAN DAN SARAN... 21
A.Kesimpulan... 21
B.Saran... 21
DAFTAR PUSTAKA... 23
ix
DAFTAR TABEL
Halaman
Tabel 1. Karakteristik pasien ISPA berdasarkan umur dan jenis kelamin di Rumah Sakit PKU Muhammadiyah Surakarta
bulan Januari-Maret 2015 13
Tabel 2. Jumlah isolat kuman penderita ISPA bulan Januari-Maret
2016 yang digunakan untuk uji sensitivitasnya. 14 Tabel 3. Hasil uji sensitivitas isolat Enterobacter Cloacae berdasarkan
zona hambatnya di Laboratorium Fakultas Farmasi
Universitas Muhammadiyah Surakarta. 16
Tabel 4. Hasil uji sensitivitas isolat Staphylococcus aureus berdasarkan zona hambatnya di Laboratorium Fakultas
Farmasi Universitas Muhammadiyah Surakarta. 17 Tabel 5. Hasil uji sensitivitas isolat Pseudomonas aeruginosa
berdasarkan zona hambatnya di Laboratorium Fakultas
Farmasi Universitas Muhammadiyah Surakarta. 18 Tabel 6. Hasil uji sensitivitas isolat Streptococcus sp.,
Chromobacterium Violaceum, Klebsiella pneumonia,
Pseudomonas Oryzihabitansberdasarkan zona hambatnya di
Laboratorium Fakultas Farmasi Universitas Muhammadiyah
x
DAFTAR LAMPIRAN
Halaman
Lampiran 1. Data pasien ISPA di RS PKU Muhammadiyah Surakarta
bulan Januari-Maret tahun 2016 25
Lampiran 2. Hasil Uji Resistensi Isolat Terhadap Antibiotik 26
Lampiran 3. Surat ethical clearance 30
Lampiran 4. Surat Pelaksanaan Penelitian RS PKU Muhammadiyah
xi Abstrak
Infeksi Saluran Pernafasan Akut (ISPA) merupakan penyakit yang umum terjadi pada masyarakat. Pada banyak negara berkembang, lebih dari 50% kematian disebabkan karena infeksi saluran pernafasan akut. Penelitian ini dilakukan untuk memperoleh data pola kuman dan pola resistensi bakteri terhadap antibiotika pada penderita ISPA di Rumah Sakit PKU Muhammadiyah Surakarta bulan Januari-Maret 2016 yang dapat digunakan sebagai bahan pertimbangan dalam pemilihan terapi antibiotik pada pasien ISPA.
Jenis penelitian yang digunakan adalah non-eksperimental dengan metode deskriptif. Penelitian ini menggunakan 11 isolat dari 11 pasien yang mengalami kegagalan dalam terapi antibiotik empiris. Hasil penelitian menunjukkan bahwa bakteri Enterobacter cloacae 100% (3 pasien) telah resisten terhadap antibiotik cefotaxime, amoksisilin, serta 66,6% (2 pasien) resisten terhadap cetazidim dan moxifloxacin.
Bakteri Staphylococcus aureus 100% (2 pasien) resisten terhadap trimetropim, cefotaxim, ciprofloxacin, tetracyclin, erythromycin, amoksisilin, ceftazidim, moxifloxacin dan 50% (1 pasien) resisten terhadap levofloxacin. Bakteri Pseudomonas aeruginosa 100% (2 pasien) resisten terhadap trimetoprim, tetracyclin, erythromycin, amoksisilin, ceftazidim. Terhadap antibiotik ciprofloxacin dan moxifloxacin menunjukkan resistensi sebesar 50% (1 pasien). Bakteri Streptococcus sp. telah resisten terhadap cefotaxime, tetracyclin, erythromycin, amoksisilin, ceftazidim. Bakteri Chromobacterium violaceum resisten terhadap trimetoprim, tetracyclin, erythromycin, amoksisilin, moxifloxacin. Bakteri Klebsiella pneumonia resisten terhadap trimetoprim, cefotaxime, ciprofloxacin, tetracyclin, erythromycin, amoksisilin, ceftazidim, moxifloxacin. Lalu untuk bakteri Pseudomonas oryzihabitans telah resisten terhadap levofloxacin, trimetoprim, ciprofloxacin, tetracyclin, erythromycin, amoksisilin, ceftazidim dan moxifloxacin.
xii Abstract
Acute Respiratory Infections (ARI) is a disease that commonly occurred in types of society. In many developing countries, more than 50% of deaths are caused by acute respiratory infections. This research was conducted to obtain data on bacterial resistance patterns to antibiotics in patients with ARI at PKU Muhammadiyah Hospital in Surakarta from January to March 2016 that can be used as consideration in the selection of antibiotic therapy in patients with ARI.
Non-experimental descriptive method is used in this research as well as using 11 isolates from 11 patients who have failed in empirical antibiotic therapy. The results showed that the bacterium Enterobacter cloacae 100% (3 patients) were resistant to the antibiotic cefotaxime, amoxicillin, and 66.6% (2 patients) were resistant to cetazidim and moxifloxacin.
Staphylococcus aureus 100% (2 patients) were resistant to trimetropim, cefotaxime, ciprofloxacin, tetracycline, erythromycin, amoxicillin, ceftazidim, moxifloxacin and 50% (1 patient) were resistant to levofloxacin. Pseudomonas aeruginosa 100% (2 patients) were resistant to trimethoprim, tetracycline, erythromycin, amoxicillin, ceftazidim. The antibiotics ciprofloxacin and moxifloxacin show resistance by 50% (1 patient). Streptococcus sp. resistant to cefotaxime, tetracycline, erythromycin, amoxicillin, ceftazidim. Chromobacterium violaceum bacteria resistant to trimethoprim, tetracycline, erythromycin, amoxicillin, moxifloxacin. Klebsiella pneumoniae bacteria resistant to trimethoprim, cefotaxime, ciprofloxacin, tetracycline, erythromycin, amoxicillin, ceftazidim, moxifloxacin. Then for Pseudomonas oryzihabitans bacteria was resistant to levofloxacin, trimethoprim, ciprofloxacin, tetracycline, erythromycin, amoxicillin, ceftazidim and moxifloxacin.