P
P
E
E
N
N
GA
G
A
R
R
UH
U
H
S
SU
UP
PE
ER
R
VI
V
IS
SI
I
KE
K
EP
PA
AL
LA
A
RU
R
UA
AN
NG
G
AN
A
N
T
TE
ER
RH
HA
A
D
D
AP
A
P
K
KE
EL
L
E
E
N
N
GK
G
K
AP
A
PA
AN
N
D
DO
OK
K
UM
U
ME
EN
NT
TA
AS
SI
I
A
A
SU
S
U
HA
H
AN
N
K
K
EP
E
PE
ER
RA
AW
WA
AT
TA
AN
N
DI
D
I
RU
R
UA
AN
NG
G
R
RA
AW
WA
AT
T
IN
I
NA
AP
P
R
RU
U
M
M
A
A
H
H
S
SA
AK
K
I
I
T
T
U
UM
MU
UM
M
DA
D
AE
ER
RA
AH
H
TE
T
EU
UN
NG
GK
K
U
U
P
PE
EU
UK
K
A
A
N
N
K
KA
AB
BU
UP
PA
AT
TE
EN
N
A
AC
CE
EH
H
BA
B
AR
RA
AT
T
DA
D
AY
YA
A
T
T
A
A
H
H
U
U
N
N
2
2
0
0
1
1
4
4
S
SK
KR
RI
IP
PS
SI
I
O Olleehh ::
C
C
U
U
T
T
M
M
U
U
T
T
I
I
A
A
I
I
M
M
E
E
L
L
D
D
A
A
1
13
31
11
12
21
10
09
93
3
F
FA
AK
KU
UL
LT
TA
AS
S
KE
K
EP
PE
ER
RA
AW
WA
AT
TA
A
N
N
U
UN
NI
IV
VE
ER
R
SI
S
I
TA
T
AS
S
S
SU
UM
MA
AT
TE
ER
RA
A
U
UT
TA
AR
RA
A
2
P
PRRAAKKAATTAA
P
Puujjii bbeesseerrttaa ssyyuukkuurr ppeennuulliiss ppaannjjaattkkaann kkeehhaaddiirraatt AALLLLAAHH SSWWTT aattaass r
raahhmmaattNNyyaasseehhiinnggggaappeennuulliissaannsskkrriippssiiyyaannggbbeerrjjuudduull““PePennggaarruuhh ssuuppeerrvviissii kkeeppaallaa r
ruuaannggaann tteerrhhaaddaapp kekelleennggkakappaann dodokkuummeennttaassii asasuuhhaann kekeppeerraawwaattaann ddii rruuaanngg
r
raawwaatt ininaapp RRuummaahh SaSakkiitt UmUmuumm DDaaeerraahh TTeeuunnggkkuu PPeeuukkaann KKaabbuuppaatteenn AAcceehh
B
Baarraatt DaDayyaa” ” ddaappaatt ddiisseelleessaaiikkaann.. SSkkrriippssii iinnii ddiittuulliiss tteerrkkaaiitt ddeennggaann ppeerrssyyaarraattaann u
unnttuukk mmeemmppeerroolleehh ggeellaarr SSaarrjjaannaa KKeeppeerraawwaattaann ppaaddaa FFaakkuullttaass KKeeppeerraawwaattaann U
UnniivveerrssiittaassSSuummaatteerraaUUttaarraa.. U
Uccaappaann tteerriimmaakkaassiihh ppeennuulliiss ssaammppaaiikkaann kkeeppaaddaa ppiihhaakk--ppiihhaakk yyaanngg tteellaahh m
meemmbbeerriikkaannbbaannttuuaannddaanndduukkuunnggaannddaallaammpprroosseessppeennyyeelleessaaiiaannsskkrriippssiiiinnii::
1. dr. Dedi Ardinata, M.Kes sebagai Dekan Fakultas Keperawatan
Universitas Sumatera Utara yang telah memfasilitasi terlaksananya
pendidikan sehingga penelitian ini dapat diselesaikan.
2. Erniyati, S.Kp., MNS Selaku Pembantu Dekan I Fakultas Keperawatan
Universitas Sumatera Utara.
3. Salbiah, S.Kp., M.kep selaku pembimbing yang telah memberikan arahan
dan bimbingan dengan penuh perhatian dan cermat, sehingga penelitian ini
dapat diselesaikan dengan baik.
4. Nur Afi Darti, S.Kp., M.Kep selaku penguji 1 yang telah memberikan
masukan, arahan dan saran untuk perbaikan penelitian ini.
5. Diah Arrum, S.Kep., Ns., M.kep selaku penguji 2 yang telah memberikan
masukan, arahan dan saran untuk perbaikan penelitian ini.
6. Seluruh dosen Fakultas Keperawatan Universitas Sumatera Utara beserta
staf yang telah membantu selama proses pendidikan.
7. Direktur RSUD Teungku Pekan Aceh Barat Daya yang telah memberikan
izin untuk melakukan penelitian di RSUD Teungku Peukan Kabupaten
Aceh Barat Daya.
8. Kepala ruangan rawat inap penyakit dalam, ruangan rawat inap anak dan
ruangan rawat inap bedah yang telah memberikan kesempatan, dukungan,
9. Teristimewa sekali untuk ayahanda T. Ruslan Ahmad, SP dan ibunda
Asmara (terimakasih atas kasih sayang dan jasa-jasanya yang tak terbalas),
Suamiku tercinta Samsul Kamal (terimakasih atas dukungan dan
kesabarannya yang luar biasa), anakku tersayang Muhammad Rafi Al
Farras (yang begitu sabar dan mendukung mama sepenuhnya), Adinda
T.Charis Darosman ( Semoga cepat menyusul Sarjananya) serta keluarga
besar yang senantiasa memberikan semangat dorongan secara moril,
materil, serta spiritual selama penulis mengikuti pendidikan Sarjana
Keperawatan di Fakultas Keperawatan Universitas Sumatera Utara.
10.Rekan-rekan Mahasiswa Ekstensi Keperawatan angkatan 2013 Fakultas
Keperawatan Universitas Sumatera Utara yang telah banyak memberikan
bantuan, motivasi, partisipasi dan saran-saran kepada penulis dalam
menyelesaikan skripsi ini.
11.Seluruh pihak yang telah membantu penyelesaian penelitian ini.
P
Peennuulliissssaannggaattmmeenngghhaarraappkkaannkkrriittiikkddaannssaarraannyyaannggssiiffaattnnyyaammeemmbbaanngguunnddeemmii k
keesseemmppuurrnnaaaann sskkrriippssiiiinniiddiimmaassaa yyaannggaakkaannddaattaannggddaannbbeerrmmaannffaaaattbbaaggiippeemmbbaaccaa p
paaddaa uummuummnnyyaa ddaann ppeennuulliiss kkhhuussuussnnyyaa.. SSeemmooggaa sseeggaallaa bbaannttuuaann,, kkeebbaaiikkaann ddaann d
duukkuunnggaann yyaanngg tteellaahh ddiibbeerriikkaann kkeeppaaddaa ppeennuulliiss mmeennddaappaatt bbeerrkkaahh,, rraahhmmaatt ddaann h
hiiddaayyaahhddaarriiAALLLLAAHHSSWWTT,,AAmmiinn..
Medan, Februari 2015
D
DAAFFTTAARR IISSII
HHaallaammaann
L
LEEMMBBAARR PPEERRSSEETTUUJJUUAANN...................................................................................................................................................... H
HAALLAAMMAANN PPEERRNNYYAATTAAAANN................................................................................................................................................ P
PRRAAKKAATTAA.............................................................................................................................................................................................................. D
DAAFFTTAARR IISSII....................................................................................................................................................................................................... . D
DAAFFTTAARR LLAAMMPPIIRRAANN...................................................................................................................................................................... D
DAAFFTTAARR SSKKEEMMAA..................................................................................................................................................................................... . D
DAAFFTTAARR TTAABBEELL........................................................................................................................................................................................ A
ABBSSTTRRAAKK............................................................................................................................................................................................................... . i i i iii i iiiii
v v v viiii v viiiiii
i ixx
x x B
BAABB II PPEENNDDAAHHUULLUUAANN
A
A.. LLaattaarrBBeellaakkaanngg... 11 B
B.. RRuummuussaannMMaassaallaahh... 77 C
C.. PPeerrttaannyyaaaannPPeenneelliittiiaann... D
D.. TTuujjuuaannPPeenneelliittiiaann... 8 8 8 8 1
1..TTuujjuuaannUUmmuumm... 88 2
2..TTuujjuuaannKKhhuussuuss... 88 E
E.. MMaannffaaaattPPeenneelliittiiaann... 99
B
BAABB IIII TTIINNJJAAUUAANN KKEEPPUUSSTTAAKKAAAANN
A. Konsep Asuhan Keperawatan... 1. Pengertian... 2. Tujuan Asuhan Keperawatan... 3. Metode Asuhan Keperawatan... 4. Sifat-sifat Proses Keperawatan... 5.Komponen Proses Keperawatan... B. Konsep Dokumentasi Asuhan Keperawatan ... 1. Pengertian... 2. Tujuan dan Manfaat Dokumentasi... 3. Komponen Dokumentasi... 4.Prinsip-Prinsip Dokumentasi... 5.Model Dokumentasi Keperawatan... C. Konsep Supervisi... 1. Pengertian... 2. Manfaat Supervisi... 3. Teknik Supervisi... 4. Prinsip-Prinsip Supervisi... 5. Pelaksana Supervisi... 6. Kompetensi Yang Dimiliki Supervisor... 7. Bentuk Supervisi Klinik Keperawatan...
1 100 1 100 1 100 1 111 1 144 1 155 1 188 1 188 1 188 2 211 2 222 2 233 2 277 2 277 2 288 3 300 3 311 3 322 3 344 3 355
B
BAABB IIIIII KKEERRAANNGGKKAA KKOONNSSEEPP
A. Kerangka Konseptual……….... 4400 B
B.. HHiippootteessaaPPeenneelliittiiaann... 4411 C
B
BAABB IIVV METODELOGI PENELITIAN
A. Desain Penelitian... 4444
B. Populasi Penelitian... 1. Populasi... 2. Sampel...
4 444 4 444 4 444
C. Tempat dan Waktu Penelitian... 4455
D. Etika Penelitian... 4455
E. Instrumen Penelitian... 4466
F. Interpretasi Data... 4477 G
G.. VVaalliiddiittaassddaannRReelliiaabbiilliittaassIInnssttrruummeenn... 4499 H
H.. PPrroosseedduurrPPeenngguummppuullaannDDaattaa... I
I.. PPeennggoollaahhaannDDaattaa... J
J.. AAnnaalliissaaDDaattaa... 5 511 5 522 5 533
B
BAABB VV HHAASSIILL PEPENNEELLIITTIIAANN DDAANN PPEEMMBBAAHHAASSAANN
A
A.. HHaassiillPPeenneelliittiiaann... 555 5 B
B.. PPeemmbbaahhaassaann... 6611 B
BAABB VVII KKEESSIIMMPPUULLAANN DADANN SSAARRAANN
A
A.. KKeessiimmppuullaann... 7777 B
B.. SSaarraann... 7788 D
DAFTAR LAMPIRAN
1
1..LLeemmbbaarrPPeerrsseettuujjuuaannMMeennjjaaddiiRReessppoonnddeenn 2
2..IInnssttrruummeennppeenneelliittiiaann 3
3..LLeemmbbaarrKKoonnssuull 4
4..HHaassiillUUjjiiVVaalliiddiittaassddaannRReelliiaabbiilliittaass 5
5..SSuurraattEEttiikkddaarriiKKoommiissiiEEttiikkKKeeppeerraawwaattaann 6
6..LLeemmbbaarrSSuurraattIIzziinnPPeenneelliittiiaann 7
7..LLeemmbbaarrSSuurraattKKeetteerraannggaannSSeelleessaaiiPPeenneelliittiiaann 8
8..MMaasstteerrTTaabbeell 9
9..HHaassiillAAnnaalliissiissDDaattaa 1
100..TTaakkssaassiiDDaannaa 1
111..JJaaddwwaallTTeennttaattiiffPPeenneelliittiiaann 1
D
DAAFFTTAARR SSKKEEMMAA
H
Haallaammaann S
Skkeemmaa33..11 Kerangka konseptual penelitian pengaruh supervisi kepala ruangan terhadap kelengkapan dokumentasi asuhan keperawatan
D
DAAFFTTAARR TTAABBEELL
H
Haallaammaann T
Taabbeell33..11 TTaabbeellDDeeffiinniissiiOOppeerraassiioonnaallvvaarriiaabbeellppeenneelliittiiaann... 4422
T
Taabbeell44..11 TTaabbeelliinnssttrruummeennppeenneelliittiiaann... 4466
T
Taabbeell44..22 TTaabbeellsskkoorriinnssttrruummeennppeenneelliittiiaann... 4488
T
Taabbeell55..11 TTaabbeellddiissttrriibbuussiiffrreekkuueennssiiddaannpprrooppoorrssiiddaattaaddeemmooggrraaffii... 5566
T
Taabbeell55..22 TTaabbeellddiissttrriibbuussiiffrreekkuueennssiiddaannpprrooppoorrssiissuuppeerrvviissiikkeeppaallaa r
ruuaannggaann... 5577
T
Taabbeell55..33 TTaabbeellddiissttrriibbuussiiffrreekkuueennssiiddaannpprrooppoorrssiissuuppeerrvviissiikkeeppaallaarruuaannggaann b
beerrddaassaarrkkaannssuubbvvaarriiaabbeell... 5577
T
Taabbeell55..44 TTaabbeellddiissttrriibbuussiiffrreekkuueennssiiddaannpprrooppoorrssiikkeelleennggkkaappaannddookkuummeennttaassii a
assuuhhaannkkeeppeerraawwaattaann... 5588
T
Taabbeell55..55 TTaabbeellddiissttrriibbuussiiffrreekkuueennssiippeennggaarruuhhssuuppeerrvviissiikkeeppaallaarruuaannggaann t
teerrhhaaddaappkkeelleennggkkaappaannddookkuummeennttaassiibbeerrddaassaarrkkaannssuubbvvaarriiaabbeell... 6600
T
Taabbeell55..66 TTaabbeellddiissttrriibbuussiiffrreekkuueennssiippeennggaarruuhhssuuppeerrvviissiikkeeppaallaarruuaannggaann t
J
Juudduull :: PPeennggaarruuhh SSuuppeerrvviissii KKeeppaallaa RRuuaannggaann TTeerrhhaaddaapp K
KeelleennggkkaappaannDDookkuummeennttaassiiAAssuuhhaannKKeeppeerraawwaattaannDDiiRRuummaahh S
Saakkiitt UUmmuumm DDaaeerraahh TTeeuunnggkkuu PPeeuukkaann KKaabbuuppaatteenn AAcceehh B
BaarraattDDaayyaa N
Naammaa :: CCuuttMMuuttiiaaIImmeellddaa N
Niimm :: 113311112211009933 J
Juurruussaann :: SS11IIllmmuuKKeeppeerraawwaattaannEEkksstteennssii T
TaahhuunnAAkkaaddeemmii :: 22001144//22001155
A
Ab
bs
st
tr
r
ak
a
k
SSuuppeerrvviissiippeennddookkuummeennttaassiiaannaassuuhhaannkkeeppeerraawwaattaannmmeerruuppaakkaannkkeeggiiaattaannyyaanngghhaarruuss d
diillaakkuukkaannkkeeppaallaa rruuaannggaann tteerrhhaaddaappppeerraawwaatt ppeellaakkssaannaa.. SSuuppeerrvviissii yyaannggddiillaakkuukkaann m
meennccaakkuupp eedduukkaattiiff,, ssuuppoorrttiiff aattaauu mmaannaajjeerriiaall.. HHaall iinnii mmeerruuppaakkaann ssuuaattuu uuppaayyaa u
unnttuukk ddaappaatt mmeenniinnggkkaattkkaann ppeemmbbeerriiaann aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann ddii RRuummaahh SSaakkiitt.. D
Deessaaiinnppeenneelliittiiaann iinnii aaddaallaahh ddeesskkrriippttiiff kkoorreellaattiiff ddeennggaannttuujjuuaann uunnttuukk mmeennggeettaahhuuii p
peennggaarruuhh ssuuppeerrvviissii kkeeppaallaa rruuaannggaann tteerrhhaaddaapp kkeelleennggkkaappaann ddookkuummeennttaassii aassuuhhaann k
keeppeerraawwaattaann ddii rruuaanngg rraawwaatt iinnaapp RRuummaahh SSaakkiitt UUmmuumm DDaaeerraahh TTeeuunnggkkuu PPeeuukkaann K
Kaabbuuppaatteenn AAcceehh BBaarraatt DDaayyaa TTaahhuunn 22001144.. JJuummllaahh ssaammppeell sseebbaannyyaakk 8800 oorraanngg p
peerraawwaatt yyaanngg ddiippiilliihh ddeennggaann mmeenngggguunnaakkaann tteekknniikk ttoottaall ssaammpplliinngg.. UUnnttuukk m
meennggeettaahhuuii ppeennggaarruuhh ssuuppeerrvviissii kkeeppaallaa rruuaannggaann tteerrhhaaddaapp kkeelleennggkkaappaann d
dookkuummeennttaassii aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann ddiigguunnaakkaannuujjii CChhii SSqquuaarree.. HHaassiill ppeenneelliittiiaanniinnii m
meennuunnjjuukkkkaann aaddaannyyaa ppeennggaarruuhh ssuuppeerrvviissii kkeeppaallaa rruuaannggaann tteerrhhaaddaapp kkeelleennggkkaappaann d
dookkuummeennttaassii aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann ddeennggaann nniillaaii ssiiggnniiffiikkaannssii pp<< α α ((00,,000000 << 00,,0055)) d
deennggaannOORR==88,,338855..SSeeccaarraarriinnccii,, ssuuppeerrvviissiieedduukkaattiiffddeennggaannOORR==44,,336644,,ssuuppeerrvviissii s
suuppoorrttiiff ddeennggaann OORR == 1100,,335500,, ddaann ssuuppeerrvviissii mmaannaajjeerriiaall ddeennggaann OORR == 44,,334422.. D
Deennggaann ddeemmiikkiiaann ddiihhaarraappkkaann kkeeppaallaa rruuaannggaann lleebbiihh mmeemmoottiivvaassii,, mmeemmbbeerriikkaann d
duukkuunnggaann,, ppeenngghhaarrggaaaann sseerrttaa ffaassiilliittaass aaggaarr ppeerraawwaatt ppeellaakkssaannaa ddaappaatt m
meennddookkuummeennttaassiikkaann aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann kkee aarraahh yyaanngg lleebbiihh bbaaiikk ddaann sseessuuaaii s
sttaannddaarrkkeeppeerraawwaattaann.. K
B BAABB II
P
PEENNDDAAHHUULLUUAANN
A. Latar Belakang
R
Ruummaahh ssaakkiitt aaddaallaahh ssaallaahh ssaattuu ssuubbssiisstteemm ppeellaayyaannaann kkeesseehhaattaann yyaanngg m
meennyyeelleennggggaarraakkaann dduuaa jjeenniiss ppeellaayyaannaann uunnttuukk mmaassyyaarraakkaatt yyaaiittuu ppeellaayyaannaann k
keesseehhaattaann ddaann ppeellaayyaannaann aaddmmiinniissttrraassii.. PPeellaayyaannaann kkeesseehhaattaann mmeennccaakkuupp p
peellaayyaannaann mmeeddiikk,, ppeellaayyaannaann ppeennuunnjjaanngg mmeeddiikk,, rreehhaabbiilliittaassii mmeeddiikk ddaann
p
peellaayyaannaann ppeerraawwaattaann.. PPeellaayyaannaann kkeesseehhaattaann ddiillaakkssaannaakkaann mmeellaalluuii uunniitt ggaawwaatt d
daarruurraatt,, uunniittrraawwaatt jjaallaann,, ddaannuunniitt rraawwaattiinnaapp ((MMuunniinnjjaayyaa,, 22000044)).. PPeellaayyaannaann k
keesseehhaattaann tteerrsseebbuutt hhaarruuss bbeerrssiiffaatt mmuullttiiddiimmeennssii ddeennggaann mmeemmppeerrttiimmbbaannggkkaann k
keebbeerraaddaaaann mmaassyyaarraakkaatt sseebbaaggaaii ppeenngggguunnaa ppeellaayyaannaann kkeesseehhaattaann ((AAddiittaammaa,, 2
2000033)).. K
Klliieenn sseebbaaggaaii ppeenngggguunnaa ppeellaayyaannaann kkeesseehhaattaann ssaannggaatt mmeemmppeerrhhaattiikkaann p
peellaayyaannaann kkeesseehhaattaann ddaann mmeennggiinnggiinnkkaann aaggaarr iinnssttiittuussii ppeellaayyaannaann kkeesseehhaattaann d
daappaatt mmeemmbbeerrii ppeellaayyaannaann yyaanngg bbeerrkkuuaalliittaass ddaann mmaammppuu mmeennuunnjjuukkkkaann p
peennggaarruuhh iinntteerraakkssii ddeennggaann ssiisstteemm ppeellaayyaannaann kkeesseehhaattaann tteerrhhaaddaapp sseelluurruuhh k
keehhiidduuppaannddaannssttaattuusskkeesseehhaattaannkklliieenn.. KKeeppeerraawwaattaannaaddaallaahhkkoommppoonneennuuttaammaa d
daallaamm ssiisstteemm ppeellaayyaannaann kkeesseehhaattaann,, mmaakkaa ppeerraawwaatt ppeerrlluu mmeemmaahhaammii ssiisstteemm y
yaannggaaddaaaaggaarrmmaammppuummeemmbbeerriikkaann ppeellaayyaannaannkkeeppeerraawwaattaann yyaanngg bbeerrkkuuaalliittaass
s
seeccaarraaeeffeekkttiiffddiiddaallaammssiisstteemmtteerrsseebbuutt((PPootttteerr&&PPeerrrryy22000055)).. P
Peellaayyaannaannkkeeppeerraawwaattaannmmeerruuppaakkaannbbaaggiiaannddaarriippeellaayyaannaannkkeesseehhaattaannddii R
k
kaarreennaa ppeerraawwaattmmeerruuppaakkaannssuummbbeerrddaayyaa mmaannuussiiaatteerrppeennttiinnggddii RRuummaahhSSaakkiitt,, j
juummllaahhnnyyaa yyaanngg ddoommiinnaann ((5555--5566%%)) sseerrttaa mmeerruuppaakkaann pprrooffeessii yyaanngg m
meemmbbeerriikkaann ppeellaayyaannaann kkoonnssttaann ddaann tteerruuss mmeenneerruuss sseellaammaa 2244 jjaamm kkeeppaaddaa k
klliieenn sseettiiaapp hhaarrii.. TTuujjuuaann ppeellaayyaannaann kkeeppeerraawwaattaann ppaaddaa uummuummnnyyaa ddiitteettaappkkaann
u
unnttuukkmmeenniinnggkkaattkkaannddaannmmeemmppeerrttaahhaannkkaannkkuuaalliittaassppeellaayyaannaannddiiRRuummaahhSSaakkiitt s
seerrttaa mmeenniinnggkkaattkkaann ppeenneerriimmaaaann mmaassyyaarraakkaatt tteennttaanngg pprrooffeessii kkeeppeerraawwaattaann (
(AAddiittaammaa,,22000033)).. K
Kuuaalliittaassaassuuhhaannkkeeppeerraawwaattaannyyaannggbbaaiikkhheennddaakknnyyaajjuuggaammeemmppeerrhhaattiikkaann k
keebbuuttuuhhaannppeerraawwaattaanntteerrkkaaiitt ddeennggaannpprroosseessppeerraawwaattaannddeennggaann mmeemmffookkuusskkaann p
paaddaa ddaattaa--ddaattaa yyaanngg yyaanngg hhaarruuss ddiikkeettaahhuuii oolleehh ppeerraawwaatt,, aannttaarraa llaaiinn ssttaattuuss k
keesseehhaattaann kklliieenn,, kkeessaann ssuubbjjeekkttiiff ppeerraawwaatt,, ssiittuuaassii ssoossiiaall,, kkeeaaddaaaann mmeennttaall ddaann k
keeaaddaaaann ffiissiikk kklliieenn.. PPeennggeelloollaaaann aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann mmeemmbbuuttuuhhkkaann k
keemmaammppuuaann mmaannaajjeemmeenn ddaarrii ppeerraawwaatt pprrooffeessiioonnaall.. OOlleehh kkaarreennaa iittuu sseebbaaggaaii s
seeoorraanngg mmaannaajjeerr kkeeppeerraawwaattaann ddaann sseebbaaggaaii ppeerraawwaatt pprrooffeessiioonnaall ddiihhaarraappkkaann m
meemmppuunnyyaaiikkeemmaammppuuaannddaallaammssuuppeerrvviissiiddaanneevvaalluuaassii((AArrwwaannii,,22000055)).. S
Suuppeerrvviissii kkeeppeerraawwaattaann mmeerruuppaakkaann ssuuaattuu pprroosseess ppeemmbbeerriiaann ssuummbbeerr-
-s
suummbbeerr yyaanngg ddiibbuuttuuhhkkaann ppeerraawwaatt uunnttuukk mmeennyyeelleessaaiikkaann ttuuggaass ddaallaamm rraannggkkaa p
peennccaappaaiiaann ttuujjuuaann yyaanngg tteellaahh ddiitteettaappkkaann.. SSuuppeerrvviissii mmeemmuunnggkkiinnkkaann sseeoorraanngg m
maannaajjeerr kkeeppeerraawwaattaann ddaappaatt mmeenneemmuukkaann bbeerrbbaaggaaii kkeennddaallaa yyaanngg ddiihhaaddaappii d
daallaammppeellaakkssaannaaaannaassuuhhaannkkeeppeerraawwaattaannddiirruuaannggyyaannggbbeerrssaannggkkuuttaann mmeellaalluuii a
annaalliissiiss sseeccaarraa kkoommpprreehheennssiiff bbeerrssaammaa--ssaammaa ddeennggaann aannggggoottaa ppeerraawwaatt sseeccaarraa e
P
Peellaakkssaannaa ssuuppeerrvviissii kkeeppeerraawwaattaann ddaallaammttaattaannaann ppeellaayyaannaannrruummaahh ssaakkiitt s
saallaahh ssaattuunnyyaa aaddaallaahh kkeeppaallaa rruuaannggaann.. KKrroonn ((11998877,, ddaallaamm PPuuttrroo,, 22001133)) m
meennyyaattaakkaann kkeeppaallaa rruuaannggaann sseebbaaggaaii uujjuunngg ttoommbbaakk tteerrccaappaaiinnyyaa ttuujjuuaann p
peellaayyaannaann ddii RRuummaahh SSaakkiitt hhaarruuss mmeemmppuunnyyaaii kkeemmaammppuuaann ssuuppeerrvviissii uunnttuukk
m
meennggeelloollaa aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann.. SSuuppeerrvviissii yyaanngg ddiillaakkuukkaann kkeeppaallaa rruuaannggaann b
beerrppeerraann uunnttuukk mmeemmppeerrttaahhaannkkaann sseeggaallaa kkeeggiiaattaann yyaanngg tteellaahh ddiijjaaddwwaallkkaann d
daappaatt ddiillaakkssaannaakkaann sseessuuaaiissttaannddaarr.. SSuuppeerrvviissii mmeemmeerrlluukkaann ppeerraannaakkttiiff sseemmuuaa p
peerraawwaatt yyaanngg tteerrlliibbaatt ddaallaamm kkeeggiiaattaann ppeellaayyaannaann kkeeppeerraawwaattaann sseebbaaggaaii mmiittrraa k
keerrjjaa yyaanngg mmeemmiilliikkii iiddee,, ppeennddaappaatt ddaann ppeennggaallaammaann yyaanngg ppeerrlluu ddiiddeennggaarr,, d
diihhaarrggaaii,, ddaann ddiiiikkuuttsseerrttaakkaann ddaallaamm pprroosseess ppeerrbbaaiikkaann ppeemmbbeerriiaann aassuuhhaann k
keeppeerraawwaattaannddaannppeennddookkuummeennttaassiiaannaassuuhhaannkkeeppeerraawwaattaann.. S
Suuppeerrvviissii tteerrhhaaddaapp ppeennddookkuummeennttaassiiaann aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann mmeerruuppaakkaann k
keeggiiaattaann yyaanngg ppeerrlluu ddiillaakkuukkaann tteerrhhaaddaapp ppeerraawwaatt ppeellaakkssaannaa.. PPeerraawwaatt ppeerrlluu d
diijjaaggaa,, ddiibbiinnaa,, ddaann ddiittiinnggkkaattkkaann ssiikkaapp ppoossiittiiffnnyyaa tteerrhhaaddaapp ppeekkeerrjjaaaannnnyyaa.. S
Siikkaapp--ssiikkaapp ppoossiittiiff ppeerraawwaatt tteerrhhaaddaapp ppeekkeerrjjaaaannnnyyaa aakkaann tteerrccaappaaii aappaabbiillaa d
diibbeerriikkaannmmoottiivvaassii,, bbiimmbbiinnggaannddaannppeenngghhaarrggaaaanntteerrhhaaddaapphhaassiillkkeerrjjaannyyaayyaanngg
a
akkaannmmeenncciippttaakkaannkkeeppuuaassaannkkeerrjjaappeerraawwaatt((HHuubbeerr,,22000066ddaallaammWWiirraawwaannddkkkk 2
2001133)).. AAddaappuunn kkeeggiiaattaann yyaanngg ddiillaakkuukkaann ddaallaamm ssuuppeerrvviissii kkeeppeerraawwaattaann m
meennuurruutt FFaarriinnggttoonn ((11999955)) mmeennccaakkuupp kkeeggiiaattaann eedduukkaattiiff,, ssuuppoorrttiiff ddaann m
maannaajjeerriiaall.. DDeennggaann aaddaannyyaa ssuuppeerrvviissii ddiihhaarraappkkaann aakkaann bbeerrppeennggaarruuhh ppaaddaa p
peennddookkuummeennttaassiiaann yyaanngg bbeennaarr ppaaddaa pprroosseess kkeeppeerraawwaattaann,, mmaakkaa bbuukkttii sseeccaarraa p
prrooffeessiioonnaall ddaann lleeggaall ddaappaatt ddiippeerrttaanngggguunngg jjaawwaabbkkaann,, oolleehh kkaarreennaa iittuu p
s
seehhiinnggggaa aappaa yyaanngg tteellaahh ddiillaakkssaannaakkaann tteellaahh tteerrccaattaatt ddeennggaann bbaaiikk ddaann bbeennaarr (
(WWiirraawwaann,,22001133)).. D
Dookkuummeennttaassii aaddaallaahh ssaallaahh ssaattuu aallaatt yyaanngg sseerriinngg ddiigguunnaakkaann ddaallaamm k
koommuunniikkaassii kkeeppeerraawwaattaann.. HHaall iinnii ddiigguunnaakkaann uunnttuukk mmeemmvvaalliiddaassii aassuuhhaann
k
keeppeerraawwaattaann,, ssaarraannaa kkoommuunniikkaassii aannttaarr ttiimm kkeesseehhaattaann,, ddaann mmeerruuppaakkaann d
dookkuummeenn kklliieenn ddaallaamm ppeemmbbeerriiaann aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann.. KKeetteerraammppiillaann d
dookkuummeennttaassiiyyaannggeeffeekkttiiffmmeemmuunnggkkiinnkkaannppeerraawwaattuunnttuukkmmeennggkkoommuunniikkaassiikkaann k
keeppaaddaa tteennaaggaa kkeesseehhaattaann llaaiinnnnyyaa ddaann mmeennjjeellaasskkaann aappaa yyaanngg ssuuddaahh,, sseeddaanngg d
daannaakkaannddiikkeerrjjaakkaannoolleehhppeerraawwaatt((SSuuaarrllii&&BBaahhttiiaarr,,22000099)).. D
Dookkuummeennttaassii kkeeppeerraawwaattaann ddiiddeeffiinniissiikkaann sseebbaaggaaii sseeggaallaa sseessuuaattuu yyaanngg t
teerrttuulliissaattaauutteerrcceettaakk yyaannggddaappaatt ddiiaannddaallkkaannsseebbaaggaaiibbuukkttiibbaaggiiiinnddiivviidduu yyaanngg b
beerrwweennaanngg.. CCaattaattaann mmeeddiiss hhaarruuss mmeennddeesskkrriippssiikkaann tteennttaanngg ssttaattuuss ddaann k
keebbuuttuuhhaann kklliieenn yyaanngg kkoommpprreehheennssiiff,, jjuuggaa llaayyaannaann yyaanngg ddiibbeerriikkaann uunnttuukk p
peerraawwaattaannkklliieenn..DDookkuummeennttaassiiyyaannggbbaaiikk mmeenncceerrmmiinnkkaannttiiddaakkhhaannyyaakkuuaalliittaass p
peerraawwaattaanntteettaappii jjuuggaa mmeemmbbuukkttiikkaannppeerrttaanngggguunngg--gguuggaattaannsseettiiaappaannggggoottaa ttiimm p
peerraawwaattaannddaallaammmmeemmbbeerriikkaannppeerraawwaattaann((PPootttteerr&&PPeerrrryy,,22000055))..
D
Dookkuummeennttaassii pprroosseess kkeeppeerraawwaattaann mmeennccaakkuupp ddookkuummeennttaassii aattaauu p
peennccaattaattaann mmuullaaii ddaarrii ppeennggkkaajjiiaann kkeeppeerraawwaattaann,, ddiiaaggnnoossaa kkeeppeerraawwaattaann,, r
reennccaannaa kkeeppeerraawwaattaann,, ttiinnddaakkaann kkeeppeerraawwaattaann ddaann eevvaalluuaassii kkeeppeerraawwaattaann (
(HHuuttaahheeaann,, 22001100)).. KKuuaalliittaass ddookkuummeennttaassii sseeccaarraa kkoonnssttaann bbeerraaddaa ddii bbaawwaahh t
tiinnjjaauuaann mmaannaajjeerr ppeerraawwaatt sseessuuaaii ddeennggaann uuppaayyaa mmeerreekkaa uunnttuukk mmeemmbbaannttuu p
peerraawwaatt mmeemmppeerrbbaaiikkii ppeennccaattaattaann iinnffoorrmmaassii.. AAkkaann tteettaappii,, ppeerraawwaatt yyaanngg t
m
meennddookkuummeennttaassiikkaannsseeccaarraa mmeennyyeelluurruuhhppeerraawwaattaannkklliieenn mmeerreekkaa.. KKuurraannggnnyyaa w
waakkttuu,, ppeerraassaaaann bbaahhwwaa ttiiddaakk aaddaa oorraanngg yyaanngg aakkaann mmeemmbbaaccaa ccaattaattaann,, d
duupplliikkaassii bbeerrlleebbiihhaann,, ddaann kkeettiiddaakkbbeerraarrttiiaann iinnffoorrmmaassii ddaallaamm ccaattaattaann yyaanngg d
diiddookkuummeennttaassiikkaann((PPootttteerr&&PPeerrrryy,,22000055))..
R
Ruummaahh SSaakkiitt UUmmuumm DDaaeerraahh TTeennggkkuu PPeeuukkaann KKaabbuuppaatteenn AAcceehh BBaarraatt D
DaayyaammeerruuppaakkaannRRuummaahhSSaakkiittkkeellaassCCddaannmmeerruuppaakkaannssaallaahhssaattuurruummaahhssaakkiitt r
ruujjuukkaann yyaanngg aaddaa ddii KKaabbuuppaatteenn AAcceehh BBaarraatt DDaayyaa.. RRuummaahh ssaakkiitt iinnii m
meemmbbeerriikkaann ppeellaayyaannaann kkeesseehhaattaann kkeeppaaddaa mmaassyyaarraakkaatt ddaann bbeerruuppaayyaa uunnttuukk m
meemmeennuuhhii kkeebbuuttuuhhaann sseerrttaa tteerrllaakkssaannaannyyaa pprroosseess kkeeppeerraawwaattaann ddaann d
dookkuummeennttaassiiaassuuhhaannkkeeppeerraawwaattaannbbaaiikk.. D
Daattaa pprriimmeerr yyaanngg ddiiddaappaatt ddaarrii rreekkaapp aannggggoottaa ppeerr 3300 AApprriill 22001144 ddii R
RSSUUDD TTeeuunnggkkuu PPeeuukkaann AAcceehh BBaarraatt DDaayyaa tteerrddaappaatt 556699 oorraanngg ddaarrii tteennaaggaa k
keesseehhaattaann ssaammppaaii ddeennggaann ttaattaa uussaahhaa,, PPNNSS 117744 oorraanngg ddaann tteennaaggaa hhoonnoorreerr s
seebbaannyyaakk339955oorraanngg..SSeerrttaauunnttuukktteennaaggaakkeeppeerraawwaattaannmmuullaaiiddaarrii SSPPKKssaammppaaii d
deennggaann SS11sseebbaannyyaakk221111oorraannggddeennggaannrriinncciiaannSS11kkeeppeerraawwaattaann1144oorraanngg,, DD33 k
keeppeerraawwaattaann 118888 oorraanngg,, DD33 ppeerraawwaatt ggiiggii 11 oorraanngg,, SSPPKK 88 oorraanngg.. DDii rruuaanngg
r
raawwaatt iinnaapp RRSSUUDD TTeeuunnggkkuu PPeeuukkaann AAcceehh BBaarraatt DDaayyaa tteerrddaappaatt 8800 oorraanngg p
peerraawwaatt ddeennggaann rriinncciiaann rruuaanngg rraawwaatt ppeennyyaakkiitt ddaallaamm sseebbaannyyaakk 3322 oorraanngg,, r
ruuaanngg rraawwaatt bbeeddaahh sseebbaannyyaakk 2288 oorraanngg sseerrttaa rruuaanngg rraawwaatt aannaakk sseebbaannyyaakk 2200 o
orraannggddaannddiisseettiiaapprruuaannggaanntteerrddaappaatt11oorraannggssuuppeerrvviissoorr((BBaaggiiaannAAddmmiinniissttrraassii R
RSSUUDDTTeeuunnggkkuuPPeeuukkaannAAcceehhBBaarraattDDaayyaa)).. H
Haassiill ssuurrvveeii aawwaall mmeellaalluuii wwaawwaannccaarraa ddeennggaann bbeebbeerraappaa ppeerraawwaatt yyaanngg b
u
unnttuukkkkeeggiiaattaann ssuuppeerrvviissiikkeeppaallaa rruuaannggaannddiiddaappaattkkaann ddaattaabbaahhwwaa ppeellaakkssaannaaaann s
suuppeerrvviissii yyaanngg ddiillaakkuukkaann lleebbiihh ppaaddaa ppeennggaawwaassaann ddaann ssaannggaatt jjaarraanngg kkeeppaallaa r
ruuaanngg mmeellaakkuukkaann iinnssppeekkssii kkhhuussuussnnyyaa ddaallaamm hhaall ppeennddookkuummeennttaassiiaann k
keeppeerraawwaattaann.. SSeeddaannggkkaann hhaassiill wwaawwaannccaarraauunnttuukk mmaassaallaahh ppeennddookkuummeennttaassiiaann
a
assuuhhaannkkeeppeerraawwaattaann ddiiddaappaattkkaann ddaattaa aannttaarraa llaaiinn :: ppeennuulliissaann ddookkuummeenn yyaanngg d
diiaannggggaappbbeebbaannddaannmmeennyyiittaawwaakkttuu,,sseerrttaakkuurraannggnnyyaa mmoottiivvaassii ppeerraawwaattddaallaamm p
peennddookkuummeennttaassiiaann.. BBeerrddaassaarrkkaannoobbsseerrvvaassii tteerrhhaaddaappbbeebbeerraappaaddookkuummeennkklliieenn t
teerrlliihhaatt mmaassiihh aaddaa ddookkuummeenn aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann yyaanngg ttiiddaakk lleennggkkaapp.. PPaaddaa f
foorrmmaatt ppeennggkkaajjiiaann tteerrlliihhaatt bbeebbeerraappaa ddaattaa yyaanngg ppeennttiinngg ttiiddaakk d
diiddookkuummeennttaassiikkaann,, ddaann ccaaccaattaann ttiinnddaakkaann kkeeppeerraawwaattaann bbeelluumm d
diiddookkuummeennttaassiikkaannsseessuuaaiissttaannddaarr.. M
Maassaallaahh ppeennddookkuummeennttaassiiaann aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann iinnii ttiiddaakk hhaannyyaa tteerrjjaaddii d
diiRRSSUUDDTTeeuunnggkkuuPPeeuukkaannAAcceehhBBaarraattDDaayyaassaajjaa,,tteettaappiijjuuggaaddiiddaaeerraahhllaaiinnddii I
Innddoonneessiiaa.. HHaall iinnii sseejjaallaann ddeennggaann ppeenneelliittiiaann yyaanngg ddiillaakkuukkaann oolleehh WWiirraawwaann (
(22001133)),, mmeennuunnjjuukkkkaann ppeennddookkuummeennttaassiiaann bbeelluumm ddaappaatt mmeennccaappaaii aannggkkaa yyaanngg o
oppttiimmaall,, kkaarreennaa bbeelluumm aaddaannyyaa uuppaayyaa eevvaalluuaassii kkiinneerrjjaa ddaallaamm
p
peennddookkuummeennttaassiiaann yyaanngg ddiillaakkuukkaann oolleehh ppeerraawwaatt.. FFaakkttoorr ppeennddiiddiikkaann,, p
peennggaallaammaann ddaallaamm bbeekkeerrjjaa,, sseerrttaa ffaakkttoorr ssoossiiaall yyaannggtteellaahh mmeennjjaaddiikkeebbiiaassaaaann b
beelluumm mmeennjjaaddiikkaann hhaassiill ddaarrii ssuuaattuu kkiinneerrjjaa mmeennjjaaddii mmaakkssiimmaall.. MMeellaaiinnkkaann t
teerrddaappaatt bbeerrbbaaggaaii ffaakkttoorr aannttaarraa llaaiinn kkeebbiiaassaaaann//bbuuddaayyaa,, bbaannyyaakknnyyaa ppeekkeerrjjaaaann p
peerraawwaattddaanneevvaalluuaassiiddaarriiaattaassaannlleebbiihhmmeenneennttuukkaannkkeelleennggkkaappaannddookkuummeennttaassii a
P
Peenneelliittiiaann llaaiinn yyaanngg bbeerrhhuubbuunnggaann ddeennggaann ppeennddookkuummeennttaassiiaann aassuuhhaann k
keeppeerraawwaattaannddiillaakkuukkaannoolleehhPPrriibbaaddii((22000099))ddiiRRSSUUDDKKeelleettJJeeppaarraaddiiddaappaattkkaann h
haassiill bbaahhwwaa ppeellaakkssaannaaaann ddookkuummeennttaassii aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann ddaallaamm kkaatteeggoorrii b
baaiikk 5588,,11%% ddaann kkaatteeggoorrii ttiiddaakk bbaaiikk 4411,,99%%.. PPeerraawwaatt ddaallaamm mmeellaakkssaannaakkaann
t
tuuggaass sseehhaarrii--hhaarrii ddiippiimmppiinn oolleehh sseeoorraanngg kkeeppaallaa rruuaanngg.. KKaaiittaannnnyyaa ddeennggaann p
peennddookkuummeennttaassiiaann aassuuhhaann kkeeppeerraawwaattaann tteerrsseebbuutt,, kkeeppaallaa rruuaannggaann mmeemmiilliikkii t
tuuggaass uunnttuukk mmeemmbbeerriikkaann ppeennddaammppiinnggaann//ssuuppeerrvviissii tteerrhhaaddaapp aannggggoottaa r
ruuaannggaannnnyyaakkaarreennaa sseebbaaggiiaannbbeessaarrhhaassiill ddaarriiaauuddiittddookkuummeennttaassiimmaassiihhkkuurraanngg d
daarriinniillaaii7755.. B
Beerrddaassaarrkkaann ppeennjjeellaassaann ddiiaattaass mmaakkaa ppeenneelliittii tteerrttaarriikk uunnttuukk mmeennggeettaahhuuii p
peennggaarruuhhssuuppeerrvviissiikkeeppaallaarruuaannggaanntteerrhhaaddaappkkeelleennggkkaappaannddookkuummeennttaassiiaassuuhhaann k
keeppeerraawwaattaann ddii RRuuaanngg RRaawwaatt IInnaapp RRuummaahh SSaakkiitt UUmmuumm DDaaeerraahh TTeeuunnggkkuu P
PeeuukkaannKKaabbuuppaatteennAAcceehhBBaarraattDDaayyaa..
B. Rumusan Masalah
B
Beerrddaassaarrkkaann uurraaiiaann llaattaarr bbeellaakkaanngg ddaann bbeebbeerraappaa aallaassaann ddaarrii ppeerraawwaatt y
yaannggbbeekkeerrjjaa ddiirruuaannggrraawwaattiinnaappRRSSUUDD TTeeuunnggkkuuPPeeuukkaannddaappaatt ddiirruummuusskkaann s
suuaattuu mmaassaallaahh:: AAddaakkaahh PPeennggaarruuhh SSuuppeerrvviissii KKeeppaallaa RRuuaannggaann TTeerrhhaaddaapp K
Keelleennggkkaappaann DDookkuummeennttaassii AAssuuhhaann KKeeppeerraawwaattaann ddii RRuuaanngg RRaawwaatt IInnaapp R
RuummaahhSSaakkiittUUmmuummDDaaeerraahhTTeeuunnggkkuuPPeeuukkaannKKaabbuuppaatteennAAcceehhBBaarraattDDaayyaa.. C. Pertanyaan Penelitian
A
Addaakkaahh ppeennggaarruuhh ssuuppeerrvviissii kkeeppaallaa rruuaannggaann tteerrhhaaddaapp kkeelleennggkkaappaann d
D. Tujuan Penelitian
1. Tujuan Umum
Untuk mengetahui pengaruh supervisi kepala ruangan terhadap
kelengkapan dokumentasi asuhan keperawatan di ruang rawat inap RSUD
Teungku Peukan Kabupaten Aceh Barat Daya.
2. Tujuan khusus
a. Mengetahui pelaksanaan supervisi yang ditinjau dari bentuk kegiatan
edukatif, suportif dan manajerial kepala ruangan di RSUD Teungku
Peukan Kabupaten Aceh Barat Daya.
b. Mengetahui kelengkapan dokumentasi asuhan keperawatan di ruang
rawat inap RSUD Teungku Peukan Kabupaten Aceh Barat Daya.
c. Mengetahui pengaruh supervisi edukatif terhadap kelengkapan
dokumentasi asuhan keperawatan di ruang rawat inap RSUD Teungku
Peukan Kabupaten Aceh Barat Daya.
d. Mengetahui pengaruh supervisi suportif terhadap kelengkapan
dokumentasi asuhan keperawatan di ruang rawat inap RSUD Teungku
Peukan Kabupaten Aceh Barat Daya.
e. Mengetahui pengaruh supervisi manajerial terhadap kelengkapan
dokumentasi asuhan keperawatan di ruang rawat inap RSUD Teungku
E. Manfaat Penelitian
1. Pendidikan keperawatan
Sebagai penambah pengetahuan dan wawasan dalam pengembangan
ilmu keperawatan, khususnya bagaimana kelengkapan dokumentasi
asuhan keperawatan yang sesuai dengan standar dokumentasi.
2. Penelitian keperawatan
Sebagai penambah data untuk melaksanakan penelitian lebih lanjut
yang berkaitan dengan supervisi kepala ruangan dan bagaimana
pengaruhnya terhadap kelengkapan dokumentasi asuhan keperawatan.
3. Pelayanan keperawatan
Sebagai bahan masukan dan dapat dijadikan bahan pertimbangan
untuk peningkatan kelengkapan dokumentasi asuhan keperawatan sesuai
dengan standar yang ditetapkan, sehingga suatu saat jika terjadi
B BAABB IIII
T
TIINNJJAAUUAANN PPUUSSTTAAKKAA
A. Asuhan Keperawatan
1. Pengertian
Asuhan keperawatan merupakan proses atau rangkaian kegiatan
praktik keperawatan langsung pada klien di berbagai tatanan pelayanan
kesehatan yang pelaksanaannya berdasarkan kaidah profesi
keperawatan dan merupakan inti praktik keperawatan (Ali, 2009).
Penerapan proses keperawatan dalam asuhan keperawatan untuk
klien merupakan salah satu wujud tanggung jawab dan tanggung gugat
perawat terhadap klien. Pada akhirnya, penerapan proses keperawatan
ini akan meningkatkan kualitas layanan keperawatan pada klien
(Asmadi, 2008).
Proses keperawatan adalah suatu metode yang sistematis dan
ilmiah yang digunakan perawat untuk memenuhi kebutuhan klien
dalam mencapai atau mempertahankan keadaan biologis, psikologis,
sosial dan spiritual yang optimal, melalui tahap pengkajian, identifikasi
diagnosis keperawatan, penentuan rencana keperawatan, serta evaluasi
tindakan keperawatan (Suarli & Bahtiar, 2009).
2. Tujuan proses keperawatan
Menurut Asmadi (2008), proses keperawatan merupakan suatu
upaya pemecahan masalah yang tutjuan utamanya adalah membantu
ilmiah, keterampilan teknis, dan keterampilan interpersonal. Penerapan
proses keperawatan ini tidak hanya ditujukan untuk kepentingan klien,
tetapi juga profesi keperawatan itu sendiri.
Tujuan penerapan proses keperawatan bagi klien, antara lain :
a. Mempertahankan kesehatan klien.
b. Mencegah sakit yang lebih parah/penyebaran penyakit/komplikasi
akibat penyakit.
c. Membantu pemulihan kondisi klien setelah sakit.
d. Mengembalikan fungsi maksimal tubuh.
e. Membantu klien terminal meninggal dengan tenang.
Tujuan penerapan proses keperawatan bagi profesionalitas
keperawatan, antara lain :
a. Mempraktikkan metode pemecahan masalah dalam praktik
keperawatan.
b. Menggunakan standar praktik keperawatan.
c. Memperoleh metode yang baku, rasional, dan sistematis.
d. Memperoleh hasil asuhan keperawatan dengan efektifitas yang
tinggi.
3. Metode Asuhan Keperawatan
Terdapat beberapa metode pemberian asuhan keperawatan, yaitu
metode kasus, metode fungsional, metode tim, dan metode
Meskipun sebagian sistem pemberian asuhan ini disusun untuk
mengelola asuhan di Rumah Sakit, sebagian dapat diadaptasikan ke
tempat lain. Memilih model pengelolaan pemberian asuhan klien yang
paling tepat untuk setiap unit atau organisasi bergantung pada
keterampilan dan keahlian staf, ketersediaan perawat profesional yang
terdaftar, sumber daya ekonomi dari organisasi tersebut, keakutan
klien, dan kerumitan tugas yang harus diselesaikan (Marquis &
Huston, 2010).
a. Metode Kasus
Metode Kasus merupakan metode pemberian asuhan
keperawatan yang pertama kali digunakan. Pada metode ini satu
perawat akan memberikan asuhan keperawatan kepada seorang
klien secara total dalam satu periode dinas. Jumlah klien yang
dirawat oleh satu perawat tergantung pada kemampuan perawat
tersebut dan kompleksnya kebutuhan klien.
Setelah perang Dunia II, jumlah pendidikan keperawatan dari
berbagai jenis program meningkat dan banyak lulusan bekerja di
Rumah Sakit. Agar pemanfaatan tenaga yang bervariasi tersebut
dapat maksimal dan juga tuntutan peran yang diharapkan dari
perawat sesuai dengan perkembangan ilmu kedokteran, kemudian
b. Metode Fungsional
Pada Metode Fungsional, pemberian asuhan keperawatan
ditekankan pada penyelesaian tugas dan prosedur. Setiap perawat
diberi satu atau beberapa tugas untuk dilaksanakan kepada semua
klien di suatu ruangan. Komunikasi antar perawat sangat terbatas
sehingga tidak ada satu perawat yang mengetahui tentang satu
klien secara komprehensif kecuali mungkin kepala ruangan.
Keterbatasan itu sering menyebabkan klien merasa kurang puas
terhadap layanan atau asuhan yang diberikan. Pada metode ini,
kepala ruangan menentukan tugas setiap perawat dalam suatu
ruangan. Perawat akan melaporkan tugas yang dikerjakannnya
kepada kepala ruangan dan kepala ruangan tersebut bertanggung
jawab dalam membuat laporan klien (Sitorus, 2006).
c. Metode Tim
Metode Tim berkembang pada awal tahun 1950-an, saat
berbagai pemimpin keperawatan memutuskan bahwa pendekatan
tim dapat menyatukan perbedaan katagori perawat pelaksana.
Tujuan dari keperawatan tim adalah untuk memberikan perawatan
yang berpusat pada klien. Keperawatan tim melibatkan semua
anggota tim dalam perencanaan asuhan keperawatan klien, melalui
penggunaan konferensi tim dan penulisan rencana asuhan
d. Metode Keperawatan Primer
Metode penugasan yang paling dipuji dan dipraktikkan saat ini
adalah keperawatan primer. Tanggung jawab mencakup periode 24
jam, dengan perawat kolega yang memberikan perawatan bila
perawat primer tidak ada. Perawatan yang diberikan direncanakan
dan ditentukan secara total oleh perawat primer (Swansburg,
2000). Perawat primer bertanggung-jawab untuk mengadakan
komunikasi dan koordinasi dan juga akan membuat rencana pulang
klien jika diperlukan. Jika perawat primer tidak bertugas,
kelanjutan asuhan akan didelegasikan kepada perawat lain (Sitorus,
2006).
4. Sifat-sifat Proses Keperawatan
Proses keperawatan memiliki beberapa sifat yang
membedakannya dengan metode lain. Sifat pertama adalah dinamis,
artinya setiap langkap dalam proses keperawatan dapat kita perbarui
jika situasi yang kita hadapi berubah. Sifat kedua adalah siklus, artinya
proses keperawatan berjalan menurut alur (siklus) tertentu :
pengkajian, penetapan diagnosis, perencanaan, implementasi dan
evaluasi. Sifat ketiga adalah saling ketergantungan, artinya
masing-masing tahapan pada proses keperawatan saling bergantung satu sama
lain. Sifat terakhir adalah fleksibilitas, artinya urutan pelaksanaan
proses keperawatan dapat berubah sewaktu-waktu, sesuai dengan
5. Komponen Proses Keperawatan
a. Pengkajian
Pengkajian merupakan tahap awal dari proses keperawatan.
Disini, semua data data dikumpulkan secara sistematis guna
menentukan status kesehatan klien saat ini. Pengkajian harus
dilakukan secara komprehensif terkait dengan asfek biologis,
psikologis, sosial, maupun spiritual klien. Tujuan pengkajian
adalah untuk mengumpulkan informasi dan membuat data dasar
klien. Metode utama yang dapat digunakan dalam pengumpulan
data adalah wawancara, observasi, dan pemeriksaan fisik serta
diagnostik (Asmadi, 2008).
b. Diagnosa keperawatan
Diagnosis keperawatan adalah pernyataan yang
menguraikan respon aktual atau potensial klien terhadap masalah
kesehatan yang perawat mempunyai izin dan berkompeten untuk
mengatasinya. Respon aktual dan potensial klien didapatkan dari
data dasar pengkajian, tinjauan literatur yang berkaitan, catatan
medis klien masa lalu, dan konsultasi dengan profesional lain, yang
kesemuanya dikumpulkan selama pengkajian (Potter & Perry,
2005).
c. Perencanaan
Tahap perencanaan memberikan kesempatan kepada
merumuskan rencana tindakan keperawatan guna mengatasi
masalah yang dialami klien. Perencanaan ini merupakan suatu
petunjuk tertulis yang menggambarkan secara tepat rencana
tindakan keperawatan yang dilakukan terhadap klien sesuai dengan
kebutuhannya berdasarkan diagnosis keperawatan.
Tahap perencanaan dapat disebut sebagai inti atau pokok
dari proses keperawatan sebab perencanaan merupakan keputusan
awal yang memberi arah bagi tujuan yang ingin dicapai, hal yang
akan dilakukan, termasuk bagaimana, kapan, dan siapa yang akan
melakukan tindakan keperawatan. Karenanya, dalam menyusun
rencana tindakan keperawatan untuk klien, keluarga dan orang
terdekat perlu dilibatkan secara maksimal (Asmadi, 2008).
d. Implementasi
Implementasi yang merupakan komponen dari proses
keperawatan adalah katagori dari prilaku keperawatan dimana
tindakan yang diperlukan untuk mencapai tujuan dan hasil yang
dipekirakan dari asuhan keperawatan dilakukan dan diselesaikan.
Dalam teori, implementasi dari rencana asuhan keperawatan
mengikuti komponen perencanaan dari proses keperawatan.
Namun demikian, di banyak lingkungan perawatan kesehatan,
implementasi mungkin dimulai secara langsung setelah pengkajian
e. Evaluasi
Evaluasi adalah tahap akhir dari proses keperawatan yang
merupakan perbandingan yang sistematis dan terencana antara
hasil akhir yang teramati dan tujuan atau kriteria hasil yang dibuat
pada tahap perencanaan. Evaluasi dilakukan secara
berkesinambungan dengan melibatkan klien dan tenaga kesehatan
lainnya. Jika hasil evaluasi menunjukkan tercapainya tujuan dan
kriteria hasil, klien bisa keluar dari siklus proses keperawatan. Jika
sebaliknya, klien akan masuk kembali ke dalam siklus tersebut
mulai dari pengkajian ulang (reassessment). Secara umum,
evaluasi ditujukan untuk:
1) Melihat dan menilai kemampuan klien dalam mencapai tujuan.
2) Menentukan apakah tujuan keperawatan telah tercapai atau
belum.
3) Mengkaji penyebab jika tujuan asuhan keperawatan belum
tercapai (Asmadi, 2008).
B. Konsep Dokumentasi Asuhan Keperawatan
1. Pengertian
Dokumentasi adalah bagian dari keseluruhan tanggung jawab
perawat untuk perawatan klien. Catatan klinis memfasilitasi pemberian
perawatan, meningkatkan kontinuitas perawatan, dan membantu
Dokumentasi merupakan suatu catatan yang asli yang dapat
dijadikan bukti hukum, jika suatu saat ditemukan masalah yang
berhubungan dengan kejadian yang terdapat dalam catatan tersebut.
Sedangkan dokumentasi keperawatan merupakan bukti pencatatan dan
pelaporan perawat yang berguna untuk kepentingan klien, perawat dan tim
kesehatan dalam memberikan pelayanan kesehatan dengan dasar
komunikasi yang akurat dan lengkap secara tertulis (Hutahaean, 2010).
Dokumentasi proses keperawatan merupakan bagian dari media
komunikasi antara perawat yang melakukan asuhan keperawatan dengan
perawat lain atau dengan tenaga kesehatan lain, serta pihak-pihak yang
memerlukannya dan yang berhak mengetahuinya (Dinarti, 2009).
2. Tujuan dan Manfaat Dokumentasi
Menurut Ali (2009), dokumentasi keperawatan bertujuan untuk :
a. Menghindari kesalahan, tumpang-tindih dan ketidaklengkapan
informasi dalam asuhan keperawatan.
b. Terbinanya koordinasi yang baik dan dinamis antara sesama atau
dengan pihak lain melalui dokumentasi keperawatan yang efektif.
c. Meningkatkan efisiensi dan efektifitas keperawatan.
d. Terjaminnya kualitas asuhan keperawatan.
e. Terlindungnya perawat dari suatu keadaan yang memerlukan
f. Tersedianya data-data dalam penyelenggaraan penelitian karya ilmiah,
pendidikan, dan penyusunan atau penyempurnaan standar asuhan
keperawatan.
g. Melindungi klien dari tindakan malpraktik.
Ali (2009) juga menyatakan dokumentasi keperawatan sangat
bermanfaat dalam asuhan keperawatan yang profesional, antara lain
sebagai berikut :
a. Meningkatkan mutu asuhan keperawatan karena dokumentasi
merupakan suatu kesinambungan informasi asuhan keperawatan yang
sisitematis, terarah, dan dapat dipertanggung-jawabkan.
b. Sebagai bahan pertanggungjawaban dan pertanggunggugatan di depan
hukum jika diperlukan.
c. Sebagai alat pembinaan dan pertahan akuntabilitas perawat dengan
keperawatan.
d. Sebagai sarana komunikasi terbuka antara perawat dan klien.
e. Sebagai sarana komunikasi antar perawat atau perawat dengan profesi
lain.
f. Sebagi sumber data untuk penelitian dan pengembanagan
keperawatan.
g. Mengawasi, mengendalikan, dan menilai kualitas asuhan keperawatan
yang diberikan oleh perawat (sesuai kompetensi masing-masing
Potter & Perry (2005) juga menjelaskan tentang tujuan dalam
pendokumentasian yaitu :
a. Komunikasi
Sebagai cara bagi tim kesehatan untuk mengkomunikasikan
(menjelaskan) perawatan klien termasuk perawatan individual,
edukasi klien dan penggunaan rujukan untuk rencana pemulangan.
b. Tagihan finansial
D
Dookkuummeennttaassii ddaappaatt mmeennjjeellaasskkaann sseejjaauuhh mmaannaa lleemmbbaaggaa ppeerraawwaattaann m
meennddaappaattkkaann ggaannttii rruuggii ((rreeiimmbbuurrssee)) aattaass ppeellaayyaannaann yyaanngg ddiibbeerriikkaann b
baaggiikklliieenn.. c. Edukasi
D
Deennggaann ccaattaattaann iinnii ppeesseerrttaa ddiiddiikk bbeellaajjaarr tteennttaanngg ppoollaa yyaanngg hhaarruuss d
diitteemmuuiiddaallaammbbeerrbbaaggaaiimmaassaallaahhkkeesseehhaattaannddaannmmeennjjaaddiimmaammppuuuunnttuukk m
meennggaannttiissiippaassiittiippeeppeerraawwaattaannyyaannggddiibbuuttuuhhkkaannkklliieenn.. d. Pengkajian
C
Caattaattaann mmeemmbbeerriikkaann ddaattaa yyaanngg ddiigguunnaakkaann ppeerraawwaatt uunnttuukk m
meennggiiddeennttiiffiikkaassii ddaann mmeenndduukkuunngg ddiiaaggnnoossaa kkeeppeerraawwaattaann ddaann
m
meerreennccaannaakkaanniinntteerrvveennssiiyyaannggsseessuuaaii.. e. Riset
P
Peerraawwaatt ddaappaattmmeenngggguunnaakkaannccaattaattaann kklliieennsseellaammaassttuuddiirriisseett uunnttuukk m
meenngguummppuullkkaanniinnffoorrmmaassiitteennttaannggffaakkttoorr--ffaakkttoorrtteerrtteennttuu.. f. Audit dan pemantauan
T
Tiinnjjaauuaann tteerraattuurr tteennttaanngg iinnffoorrmmaassii ppaaddaa ccaattaattaann kklliieenn mmeemmbbeerrii d
daassaarr uunnttuukk eevvaalluuaassii tteennttaanngg kkuuaalliittaass ddaann kkeetteeppaattaann ppeerraawwaattaann yyaanngg
d
g. Dokumentasi legal
P
Peennddookkuummeennttaassiiaann yyaanngg aakkuurraatt aaddaallaahh ssaallaahh ssaattuu ppeerrttaahhaannaann ddiirrii t
teerrbbaaiikktteerrhhaaddaappttuunnttuuttaannyyaannggbbeerrkkaaiittaannddeennggaannaassuuhhaannkkeeppeerraawwaattaann..
3. Komponen Dokumentasi
Menurut Handayaningsih (2009), ada beberapa komponen dari
dokumentasi yaitu sebagai berikut :
a. Komunikasi
Untuk meningkatkan mutu pelayanan keperawatan seorang
perawat perlu memahami teknik komunikasi yang benar. Dokumentasi
merupakan komunikasi secara tertulis sehingga perawat dituntut untuk
dapat mendokumentasikan secara benar. Keterampilan dokumentasi
yang efektif memungkinkan perawat untuk mengkomunikasikan
kepada tenaga kesehatan lainnya dan menjelaskan apa saja yang sudah,
sedang, dan yang akan dikerjakan oleh perawat.
b. Proses keperawatan
Dokumentasi proses keperawatan mencakup pengkajian,
identifikasi masalah, perencanaan tindakan dan pelaksanaan tindakan,
kemudian perawat mengevaluasi respon klien terhadap proses dan
hasil tindakan keperawatan secara subjektif maupun objektif.
c. Standar Dokumentasi Keperawatan
Standar dokumentasi adalah suatu pernyataan tentang kualitas dan
kuantitas dokumentasi yang dipertimbangkan secara adekuat dalam
memberikan informasi bahwa adanya suatu ukuran terhadap kualitas
dokumentasi keperawatan.
4. Prinsip-prinsip Dokumentasi
Menurut Hutahaean (2010), pendokumentasian proses keperawatan
perlu dilakukan berdasarkan prinsip-prinsip sebagai berikut :
a. Dokumentasi harus dilakukan segera setelah selesai melakukan
kegiatan keperawatan, yaitu mulai dari pengkajian pertama, diagnosa
keperawatan, rencana dan tindakan serta evaluasi keperawatan.
b. Bila memungkinkan, catat setiap respon klien ataupun keluarga
tentang informasi atau data yang penting tentang keadaannya.
c. Pastikan kebenaran setiap data yang akan dicatat.
d. Data klien harus objektif dan bukan merupakan penafsiran perawat.
e. Dokumentasikan dengan baik apabila terjadi perubahan kondisi atau
munculnya masalah baru, serta respon klien terhadap bimbingan
perawat.
f. Hindari dokumentasi yang baku, karena sifat individu atau klien adalah
unik dan setiap klien mempunyai masalah yang berbeda.
g. Hindari penggunaaan istilah penulisan yang tidak jelas dari setiap
catatan yang dicatat.
h. Data harus ditulis secara sah dengan menggunakan tinta dan jangan
i. Untuk memperbaiki kesalahan dalam pencatatan atau salah tulis,
sebaiknya data yang salah dicoret dan diganti dengan data yang benar,
kemudian tanda tangani.
j. Untuk setiap dokumentasi, cantumkan waktu, tanda tangan, dan nama
jelas penulis.
k. Wajib membaca setiap tulisan dari anggota tim kesehatan yang lain,
sebelum menulis data terakhir yang akan dicatat.
l. Dokumentasi harus dibuat dengan tepat, jelas dan lengkap.
5. Model Dokumentasi Keperawatan
Hutahaean (2010) menyatakan model dokumentasi keperawatan
merupakan model dokumentasi dimana data-data klien dimasukkan dalam
suatu format, catatan dan prosedur dengan tepat yang dapat memberikan
gambaran perawatan secara lengkap dan akurat.
Model dokumentasi keperawatan tersebut terdiri dari komponen
yaitu sebagai berikut (Hutahaean, 2010) :
a. Model dokumentasi SOR (Source-Oriented-Record)
Model dokumentasi SOR merupakan model dokumentasi yang
berorientasi pada sumber. Model ini dapat diterapkan pada klien rawat
inap, yang didalamnya terdapat catatan pesan dokter yang ditulis oleh
dokter, dan riwayat keperawatan yang di tulis oleh perawat. Namun
demikian, secara umum catatan ini berisi pesan dari dokter.
Catatan-catatan dalam model ini ditempatkan atas dasar disiplin orang atau
terdiri dari lima komponen yaitu lembar penerimaan berisi biodata,
lembar instruksi dokter, lembar riwayat medik atau penyakit, catatan
perawat, serta catatan dan laporan khusus..
Keuntungan model dokumentasi SOR :
1) Menyajikan data yang berurutan dan mudah diidentifikasi.
2) Memudahkan perawat melakukan cara pendokumentasian.
3) Proses pendokumentasian menjadi sederhana.
Kerugian model dokumentasi SOR :
1) Sulit untuk mencari data sebelumnya.
2) Waktu pelaksanaan asuhan keperawatan memerlukan waktu yang
banyak.
3) Memerlukan pengkajian data dari beberapa sumber untuk
menentukan masalah dan intervensi yang akan diberikan kepada
klien.
4) Perkembangan klien sulit dipantau.
b. Model dokumentasi POR (Problem-Oriented-Record)
Model dokumentasi POR (Problem-oriented record) merupakan
model dokumentasi yang berorientasi pada masalah, dimana model ini
berpusat pada data klien yang didokumentasikan dan disusun menurut
maslah klien. Komponen-komponen model dokumentasi POR adalah
data dasar, daftar masalah, daftar rencana awal asuhan keperawatan,
dan catatan perkembangan.
1) Fokus catatan asuhan keperawatan lebih menekankan pada
masalah klien dan proses penyelesaian masalah daripada tugas
dokumentasi.
2) Pendokumentasian asuhan keperawatan dilakukan secara kontinu.
3) Evaluasi dan penyelesaian masalah didokumentasikan dengan
jelas.
4) Daftar masalah merupakan check list untuk masalah klien.
Kerugian Model dokumentasi POR (Problem-oriented record) :
1) Dapat menimbulkan kebingungan jika setiap hal harus dimasukkan
dalam daftar masalah.
2) Pencatatan dengan menggunakan bentuk SOAPIER, dapat
menimbulkan pengulangan yang tidak perlu.
3) Perawat yang rutin dalam memberikan asuahan keperawatan makin
diabaikan dalam pendokumentasian proses keperawatan ini.
c. Model keperawatan POR (Progress-Oriented-Record)
Model keperawatan POR (Progress-oriented-record) merupakan
model dokumentasi yang berorientasi pada perkembangan dan
kemajuan klien.
d. Model dokumentasi CBE (Charting By Exception)
Model dokumentasi CBE (charting by exception) adalah sistem
dokumentasi yang hanya mencatat hasil atau penemuan yang
dimaksud dalam hal ini menyangkut keadaan yang tidak sehat yang
mengganggu kesehatan klien.
e. Model dokumentasi PIE (Problem-Intervension-Evaluation)
Model dokumentasi PIE (problem-intervension-evaluation)
merupakan suatu pendekatan orientasi proses pada dokumentasi
keperawatan dengan penekanan pada masalah keperawatan, intervensi
dan evaluasi keperawatan.
f. Model dokumentasi POS (Process-Oriented-System)
Model dokumentasi POS (process-oriented-system) yang disebut
juga dengan model dokumentasi fokus adalah suatu model
dokumentasi yang berorientasi pada proses keperawatan mulai dari
pengumpulan data klien, diagnosis keperawatan, penyebab masalah,
dan definisi karakteristik yang dinyatakan sesuai dengan keadaan
klien.
g. Sistem dokumentasi core
Sistem dokumentasi core merupakan sistem dokumentasi pusat
yang merupakan bagian terpenting dari sistem dokumentasi dalam
proses keperawatan. Komponen sistem dokumentasi core adalah
pengkajian, flow sheet, masalah keperawatan, catatan keperawatan atau
catatan perkembangan serta ringkasan (informasi mengenai diagnosis,
C. Konsep Supervisi
1. Pengertian
Supervisi berasal dari kata super (bahasa latin yang berarti di atas)
dan videre (bahasa latin yang berarti melihat). Bila dilihat dari asal kata
aslinya, supervisi berarti “melihat dari atas”. Pengertian supervisi secara
umum adalah melakukan pengamatan secara langsung dan berkala oleh
“atasan” terhadap pekerjaan yang dilakukan bawahan untuk kemudian bila
ditemukan masalah, segera diberikan bantuan yang bersifat langsung guna
mengatasinya (Suarli & Bahtiar, 2009).
Kron & Grey (1987) mengartikan supervisi sebagai kegiatan yang
merencanakan, mengarahkan, membimbing, mengajar, mengobservasi,
mendorong, memperbaiki, memercayai, dan mengevaluasi secara
berkesinambungan anggota secara menyeluruh sesuai dengan kemampuan
dan keterbatasan yang dimiliki anggota.
Marquis & Huston (2010) mengemukakan supervisi adalah suatu
aktivitas pembinaan yang direncanakan untuk membantu tenaga
keperawatan dalam melakukan pekerjaan mereka secara efektif. Dari
beberapa pengertian tersebut, dapat diambil suatu kesimpulan bahwa
supervisi merupakan suatu kegiatan yang mengandung dua dimensi pelaku,
yaitu pimpinan dan anggota atau orang yang disupervisi. Kedua dimensi
pelaku tersebut walaupun secara administratif berbeda level dan perannya,
namun dalam pelaksanaan kegiatan supervisi keduanya memiliki andil
2. Manfaat Supervisi
Apabila supervisi dapat dilakukan dengan baik, akan diperoleh
banyak manfaat. Manfaat tersebut diantaranya adalah sebagai berikut
(Suarli & Bahtiar, 2009) :
a. Supervisi dapat meningkatkan efektifitas kerja. Peningkatan efektifitas
kerja ini erat hubungannya dengan peningkatan pengetahuan dan
keterampilan bawahan, serta makin terbinanya hubungan dan suasana
kerja yang lebih harmonis antara atasan dan bawahan.
b. Supervisi dapat lebih meningkatkan efesiensi kerja. Peningkatan
efesiensi kerja ini erat kaitannya dengan makin berkurangnya
kesalahan yang dilakukan bawahan, sehingga pemakaian sumber daya
(tenaga, harta dan sarana) yang sia-sia akan dapat dicegah.
Apabila kedua peningkatan ini dapat diwujudkan, sama artinya
dengan telah tercapainya tujuan suatu organisasi. Tujuan pokok dari
supervisi ialah menjamin pelaksanaan berbagai kegiatan yang telah
direncanakan secara benar dan tepat, dalam arti lebih efektif dan efesien,
sehingga tujuan yang telah ditetapkan organisasi dapat dicapai dengan
memuaskan (Suarli & Bahtiar, 2009).
Menurut Suyanto (2009), selain tugas dan fungsi yang dimiliki
oleh seorang supervisor keperawatan memadai, supervisor keperawatan
a. Dalam keperawatan, fungsi supervisi adalah untuk mengatur dan
mengorganisir proses pemberian pelayanan keperawatan menyangkut
pelaksanaan standar asuhan yang telah disepakati.
b. Fungsi utama supervisi modern adalah menilai dalam memperbaiki
faktor-faktor yang mempengaruhi proses pemberian pelayanan asuhan
keperawatan.
c. Fungsi utama supervisi dalam keperawatan adalah mengkoordinasi,
menstimulasi, dan mendorong kearah peningkatan kualitas asuhan
keperawatan.
d. Fungsi supervisi adalah membantu (assistensing), memberi suport
(supporting) dan mengajak untuk diikutsertakan (sharing).
3. Teknik Supervisi
Muninjaya (2004) menyebutkan teknik supervisi dapat dilakukan sebagai
berikut :
a. Pengamatan Langsung
Supervisi langsung oleh pimpinan ke lapangan bertujuan untuk
mengamati kegiatan staf pada saat mereka sedang melaksanakan
tugas-tugasnya. Pengamatan dilakukan dengan membandingkan hasil
pengamatan dengan standar program. Data atau informasi tentang
pelaksanaan suatu program yang diperoleh melalui cara seperti ini
mempunyai kualitas yang terbaik (akurat). Syaratnya, harus ada
motivasi tinggi pada pimpinan untuk turun ke lapangan dan dilakukan
b. Laporan lisan
Pimpinan juga dapat memperoleh data langsung tentang
pelaksanaan suatu program denagan mendengarkan laporan lisan staf
atau pengaduan masyarakat. Dengan pengawasan melalui laporan
lisan, pimpinan hanya memperoleh informasi terbatas tentang
kemajuan program atau laporan kasus penyalahgunaan wewenang oleh
staf dari laporan masyarakat. Dalam hal ini, pimpinan juga harus peka
dengan raut wajah staf dan cara mereka melapor, jika seandainya
laporan yang diterima tidak benar apalagi jika tidak ditunjang dengan
data (fakta).
c. Laporan tertulis
Staf penanggung jawab program diminta membuat laporan singkat
tentang hasil kegiatannya. Informasi nya hanya terbatas pada hal-hal
yang dianggap penting oleh staf. Format laporan staf harus dibuat.
Sistem pencatatan dan pelaporan yang secara rutin dibuat oleh staf
dapat dimanfaatkan untuk menegembangkan program asalkan laporan
tersebut sudah dianalisis dengan baik.
4. Prinsip-prinsip supervisi
Menurut Suyanto (2009), supervisi dapat dijalankan dengan baik jika
seorang supervisor dapat memahami prinsip-prinsip supervisi dalam
keperawatan sebagai berikut :
a. Didasarkan atas hubungan profesional bukan pribadi.
c. Bersifat edukatif, supportif, dan informal.
d. Memberikan perasaan aman pada staf dan pelaksana keperawatan.
e. Membentuk hubungan yang demokratis antara supervisor dan staf.
f. Harus objektif dan sanggup mengadakan self evaluation.
g. Harus progresif, inovatif, fleksibel dan dapat mengembangkan
kelebihan masing-masing perawat yang disupervisi.
h. Konstuktif dan kreatif dalam mengembangkan diri sesuai disesuaikan
dengan kebutuhan.
i. Dapat meningkatkan kinerja bawahan dalam upaya meningkatkan
kualitas asuhan keperawatan.
Dharma (2003) menyatakan agar dapat memimpin secara efektif,
seorang supervisor harus mampu berkomunikasi dengan jelas,
mengharapkan yang terbaik dari orang-orangnya, berpegang pada tujuan,
dan berusaha memperoleh komitmen. Keempat prinsip ini boleh jadi tidak
mencakup semua hal yang dipandang perlu dihayati dan dilaksanakan oleh
seorang supervisor. Namun, pengalaman telah menujukkan bahwa
keempat prinsip itu paling menonjol di kalangan para supervisor yang
efektif.
5. Pelaksana supervisi
Supervisi dilaksanakan oleh atasan yang memiliki kelebihan dalam
organisasi. Idealnya, kelebihan tersebut tidak hanya dari aspek status dan
kedudukan, tetapi juga pengetahuan dan keterampilan. Berdasarkan hal
supervisi dengan baik ada beberapa syarat atau karakteristik yang harus
dimiliki oleh pelaksana supervisi (Suarli & Bahtiar, 2009). Adapun
karakteristik yang dimaksud adalah sebagai berikut:
a. Sebaiknya pelaksana supervisi adalah atasan langsung dari yang
disupervisi.
b. Pelaksana supervisi harus memiliki pengetahuan dan ketrampilan yang
cukup untuk jenis pekerjaan yang akan disupervisi.
c. Pelaksana supervisi harus memiliki ketrampilan melakukan supervisi,
artinya memahami prinsip-prinsip pokok supervisi serta teknik
supervisi.
d. Pelaksana supervisi harus memiliki sifat edukatif dan suportif, bukan
otoriter.
e. Pelaksana supervisi harus mempunyai waktu yang cukup, sabar, dan
selalu berupaya meningkatkan pengetahuan, ketrampilan dan prilaku
bawahan yang disupervisi.
Menurut Suyanto (2009), Supervisi keperawatan dilaksanakan oleh
personil atau bagian yang bertanggung jawab antara lain:
a. Kepala Ruangan
Kepala ruangan bertanggung-jawab untuk melakukan supervisi
pelayanan keperawatan yang diberikan kepada klien di ruang
perawatan yang dipimpinnya. Kepala ruangan mengawasi pearawat
langsung maupun tidak langsung disesuaikan dengan metode
penugasan yang diterapkan di ruang tersebut.
b. Pengawas perawatan
Ruang perawatan dan unit pelayanan yang berada di bawah unit
pelaksana fungsional (UPF) mempunyai pengawas yang
bertanggung-jawab mengawasi jalannya pelayanan keperawatan.
c. Kepala bidang perawatan
Sebagai top manajer dalam keperawatan, kepala bidang perawatan
bertanggung-jawab untuk melakukan supervisi baik secara langsung
atau tidak langsung melalui para pengawas perawatan.
6. Kompetensi yang dimiliki supervisor
Arwani (2005) menyebutkan ada beberapa kompetensi yang yang
harus dimiliki oleh supervisor, yaitu sebagai berikut :
a. Kompetensi utama yang harus dikuasai supervisor keperawatan adalah
kemampuan memberikan pengarahan dan petunjuk yang jelas sehingga
dapat dimengerti oleh staf dan pelaksana keperawatan.
b. Kompetensi kedua adalah supervisor harus mampu memberikan saran,
nasihat, dan bantuan yang benar-benar dibutuhkan oleh staf dan
pelaksana keperawatan.
c. Kompetensi ketiga adalah kemampuan dalam memberikan motivasi
untuk meningkatkan semangat kerja staf dan pelaksana keperawatan.
d. Kompetensi keempat adalah kemampuan memberikan latihan dan
e. Kompetensi kelima bersinggungan dengan kemampuan dalam
melakukan penilaian secara objektif dan benar terhadap kinerja
keperawatan.
7. Bentuk supervisi klinik keperawatan
Supratman & Sudaryanto (2008) menyatakan model supervisi klinik
keperawatan di Indonesia belum jelas seperti apa dan bagaimana
implementasinya di Rumah Sakit. Belum diketahui model yang sesuai dan
efektif yang dapat diterapkan. Salah satu model supervisi klinik adalah
model akademik. Model ini diperkenalkan oleh Farington (1995) untuk
membagi pengalaman supervisor kepada perawat pelaksana sehingga ada
proses pengembangan kemampuan profesional yang berkelanjutan (CPD/
continuing Profesional Development). Dalam model akademik proses
supervisi klinik meliputi tiga kegiatan, yaitu edukatif, suportif, dan
manajerial.
a. Kegiatan Edukatif
Kegiatan educative adalah kegiatan pembelajaran secara tutorial
antara supervisor dengan perawat pelaksana. Supervisor mengajarkan
pengetahuan dan keterampilan serta membangun pemahaman tentang
reaksi dan refleksi dari setiap intervensi keperawatan. Supervisor melatih
perawat untuk mengeksplore strategi atau tehnik-tehnik lain dalam bekerja
(Supratman & Sudaryanto, 2008). Penerapan kegiatan educative dapat
