MASALAN SOSIAL EMONOM$ PETANl PESERTA
DAN
PELAKSANAAN KONSERVASI SUMBEWDAYA LAHAH
DALAM SISTEM ORGANISASl PRODUKSI
PERUSAWAAN lNTl RAKVAT PERKEBUNAN V (PBR
-
BUN
\o
GIIMEWAR
(Studi Kasus di PIR-Bun
V
-
PT Perkebunan
XllB
Gimerak, Kabetpaten
cTamis,
Jawa Barat)
oleh
CYRlLLlJS
I.
KERONG
A . 1 7 1 1 2 5
RINGICASAN
CYRILLUS I. KERONG. M a s a l a h S o s i a l Ekonomi P e t a n i
P e s e r t a d e n P e l a k s a n a a n R o n s e r v a s i Sumberdaya Lahan Da-
lam S i s t e n O r g a n i s a s i P r o d u k s i P e r u s a h a a n I n t i R a k y a t
P e r k e b u n a n V (PIX-BUN V) C i m e r a k ( S t u d i k a s u s d i PIR-BUN
V
-
PT P e r k e b u n a n X I 1 1 C i m e r a k , R a b u p a t e n C i a n i s , J a w aB a r a t ) . ( D i bawah b i m b i n g a n AFFENDI A N U A R ) .
P r a k t e k L a p a n g b e r t u j u a n m e m p e l a j a r i : ( 1 ) p e l a k s a n a -
a n k o n s e r v a s i s u m b e r d a y a l a h a n yang m e l i p u t i : m e t o d a , b i -
a y a , d a n m a n f a a t ; d a n ( 2 ) m a s a l a h S o s i a l Ekonomi p e t a n i
p e s e r t a yang mempengaruhi p e l a k s a n a a n k o n s e r v a s i s u m b e r -
d a y a l a h a n d a l a m sistem o r y a n i s a s i p r o d u k s i PIX-BUN V C i -
merak y a n g m e l i p u t i : t i n g k a t k e p a d a t a n p e n d u d u k , t i n g k a t
p e n g e t a h u a n p e t a n i , t i n g k a t p e n d a p a t a n p e t a n i , d a n k e l e m -
b a g a a n y a n g m e n g a t u r h u b u n g a n a n t a r a p e t a n i d a n l a h a n g a -
r a p a n n y a
.
P e l a k s a n a a n PIR-BUN V Cimerak o l e h PT P e r k e b u n a n
X I I I , d i d a s a r k a n a t a s S u r a t K e p u t u s a n G u b e r n u r K e p a l a Da-
e r a h T i n g k a t I Jawa B a r a t , d e n g a n Nomor: 1203/prn. 1 2 0 -
C k o / ~ K / 8 0 , t e n t a n g P e n e t a p a n L o k a s i d a n P e r u n t u k a n T a n a h
u n t u k k e p e r l u a n p r o y e k pengembangan p e r k e b u n a n m e l a l u i
p o l a NES V Jawa B a r a t . L u a s t o t a l n y a a d a l a h 4 800 h a ,
y a n y t e r d i r i d a r i 3 000 h a k e b u n p l a s m a , 700 h a k e b u n i n -
t i , 1 000 h a l a h a n p a n g a n d a n perumahan, s e r t a 1 0 0 h a s a -
Dalam s i s t e m o r g a n i s a s i p r o d u k s i PIR-BUN V C i m e r a k ,
k o n s e r v a s i sumberdaya l a h a n merupakan m a s a l a h y a n g menda-
p a t p e r h a t i a n c u k u p b e s a r u n t u k d i l a k s a n a k a n . K a r e n a d i -
i
s a m p i n g menekan p e r t u m b u h a n gulma j u g a b e r t u j u a n mence-
g a h k e r u s a k a n l a h a n a k i b a t e r o s i d a n t i n d a k a n m a n u s i a
y a n g m e l e b i h i b a t a s kemampuan l a h a n , d a n p a d a a k h i r n y a
d i h a r a p k a n d a p a t m e n i n g k a t k a n d a n m e m p e r t a h a n k a n p r o d u k -
t i f i t a s s u m b e r d a y a l a h a n . Hal i n i s e s u a i d e n g a n k e b i j a -
k a n pembangunan s u b - s e k t o r p e r k e b u n a n y a n g d i a t u r d a l a m
S u r a t R e p u t u s a n D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e r k e b u n a n No. 3 1 /
S K / D J . B U N / ~ / ~ ~ , t a n g g a l 1 2 D e b r u a r i 1983.
Metoda k o n s e r v a s i s u m b e r d a y a l a h a n y a n g d i g u n a k a n
m e l i p u t i : ( 1 ) metoda v e g e t a t i f d a n ( 2 ) ~ e t o d a mekanik.
laetoda v e g e t a t i f b e r u p a penanaman t a n a m a n p e n u t u p t a n a h
(LCC). S e d a n g k a n m e t o d a m e k a n i k b e r u p a p e m b u a t a n t e r a s
i n d i v i d u d a n t e r a s b a n g k u , s e r t a s a l u r a n pembuangan a i r .
K o n s e r v a s i y a n g d i l a k s a n a k a n membutuhkan b i a y a d a n
t e n a g a y a n g c u k u p b e s a r . B i a y a k o n s e r v a s i r a t a - r a t a p e r
h a s e t i a p t a h u n s e b e s a r Rp 4 8 569.60 u n t u k k e b u n i n t i ,
s e b e s a r Rp 61 526 d a n 62.17 HK ( I H K = 5 jam k e r j a ) u n t u k
k e b u n p l a s m a , d a n s e b e s a r Rp 77 400 u n t u k l a h a n pangan.
X o n s e r v a s i s u m b e r d a y a l a h a n , k h u s u s n y a d e n q a n meng-
g u n a k a n LCC t e r n y a t a d a p a t menghemat b i a y a p e m b e l i a n pu-
puk. H a l i n i k a r e n a LCC mampu m e n g h a s i l k a n u n s u r h a r a
Besarnya pupuk yang dapat dihasilkan adalah 3.5
-
4.3 ton pupuk Amonium Sulfat. Sedanqkan penghematan bia-
ya pembelian pupuk sebanyak Rp 1 6 8 700 ha/tahun selama
lebih kurang delapan tahun.
Akibat rendahnya pengetahuan dan penguasaan teknolo-
gi di satu pihak, dan mendesaknya kebutuhan pokok petani
dilain pihak, sementara kesempatan untuk memperoleh pen-
dapatan di luar sektor pertanian sangat kecil, maka ter-
jadilah eksploatasi yang berlebihan pada lahan yany peka
terhadap erosi. Eksploatasi lahan yang berlebihan ini
akhirnya rnengakibatkan pendapatan yang diperoloh petani
akan senakin berkurang setiap tahun. Disamping itu ren-
dahnya tingkat pendapatan petani, adalah akibat senpit
dan timpangnya struktur pemilikan lahan.
Akibat rendahnya pendapatan ini, maka setiap bulan
petani hanya mampu membiayai konservasi lahan kelapa hi-
brida sekitar 22.86 persen (Desa Mekarsari) dan 18.43
persen (Desa Kertaharja), dan lahan pangan sekitar
18.17 persen (Desa Mekarsari) dan 14.65 persen (Desa Ker-
taharja) per ha tanpa PIR-BUN V Cimerak, itupun apabila
pendapatan bersih (pendapatan sisa) perbulan digunakan
seluruhnya. Ini berarti petani membutuhkan pendapatan 4-
5 bulan untuk membiayai konservasi dalam sebulan pada la-
han kelapa dan 5.5-6.8 bulan untuk lahan pangan per helc-
Disamping sistem pemilikan lahan secara bersama-sa-
ma (tanah komunal/tanah desa), ketidakpastian pemilikan
juya mengakibatkan terjadinya kerusakan lahan. Karena
petani nerasa tidak bertanygung jawab terhadap konserva-
i.IASALAH S O S I A L EICOI<O?41 P E T A N I PESCRTA
DAN PELAKSANAAN KOlqSEXVASI SUMBERDAYA LAHAN
DALAH S I S T E K OKGANISASI PRODUKSI
PERUSAHAA3 I N T I RAKYP,T PERKEBU1JAN V ( PIR-Bllik; V ) CItiERAf: ( S t u d i K a s u s d i P I R - b u n V
-
PT. P e r k e b u n a n X I 1 1C i m e r a k , K a b u p a t e n C i a m i s , J a w a B a r a t )
0lei.i
C Y R I L L U S I . KEROlJG
L a p o r a n P r a k t e k L a p a n g
s e b a y a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k n e n p e r o l e h g e l a r
SARJANA PZETAN IAT1
pada
F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e t a n i a n B o y o r
JURUSAN ILMU-ILKU S O S I A L EKONOMI PERTANIAN
FAKULTAS PERTAWIAN
I N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
B O G O R
J u ~ u : ~EUSALAH SOSIAL EKONOMI PETANI PESERTA
DAN PELAKSANAAN KONSERVASI SUNBERDAYA
LAHAM DALAM SISTEM ORGANISASI PRODUKSI
PERUSAHAAN
IGTI
RAKYAT PERKEBUNAN V( PIR-BUN V ) CII.IE-WK
(Studi Kasus di PIR-Bun V-PT Perkebunan
XI11 Cimerak, Kabupaten Ciamis Jawa
Barat )
Nama Mahasiswa: Cyrillus I. Kerons
Nomor Pokok : A 17.7 1 2 5
Menyetujui
Dosen Pembimbinq
.---
(Prof. Dr. Ir. Af fendi Anwar)
ua Jurusan
RIWAYAT WIDUP
P e n u l i s a d a l a h p u t r a k e t i g a d a r i l i m a b e r s a u d a r a k e -
l u a r g a Bapak Simon K e r o n g d a n I b u M a r t h a L. K e r o n g . D i -
l a h i r k a n d i M a u m e r e - F l o r e s , p a d a t a n g g a l 7 P e b r u a r i 1962.
P e n u l i s l u l u s d a r i S D K a t o l i k Maumere 111 p a d a t a -
hun 1 9 7 3 , l u l u s d a r i SFIP K a t o l i k F r a t e r Maunere p a d a t a -
h u n 1 9 7 6 , l u l u s d a r i SI4A K a t o l i k S a n t o G a b r i e l 3lauinere
p a d a t a h u n 1 9 8 0 , dan t e r d a f t a r s e b a g a i m a h a s i s w a I n s t i -
t u t P e r t a n i a n Bogor ( I P B ) p a d a t a h u n y a n g s a x a m e l a l u i
J a l u r P r o y e k P e r i n t i s 11. P a d a t a h u n 1 9 8 2 , p e n u l i s t e r -
d a f t a r s e b a g a i m a h a s i s w a J u r u s a n I l m u - I l m u S o s i a l Ekono-
m i P e r t a n i a n , F a k u l t a s P e r t a n i a n IPB d a n m e m i l i h b i d a n g
k e a h l i a n A g r i b i s n i s ( P e r u s a h a a n P e r t a n i a n ) .
S e l a m a m e n j a d i rnahasisiva IPB ( 1 980
-
1 9 8 5 ) , p e n u l i s p e r n a h m e n j a d i A s i s t e n L u a r B i a s a d a l a a m a t a a j a r a n Pe-KATA PENGANTAR
Disamping mempunyai manfaat dan mernbutuhkan biaya
dan tenaga yang cukup besar, pelaksanaan konservasi sum-
berdaya lahan dalam sistem organisasi produksi PIR-BUN V
Cimerak, sangat dipengaruhi oleh masalah sosial ekonomi
petani peserta. Dalam laporan Praktek Lapanq ini disaji-
kan uraian tentang Pelaksanaan Konservasi Sunberdaya La-
han yang meliputi: metoda, biaya, dan manfaat; dan masa-
lah sosial ekonomi petani peserta yang mempengaruhi pe-
laksanaannya, meliputi: kepadatan penduduk, tingkat pe-
nqetahuan petani, tingkat pendapatan petani, dan kelenba-
gaan (institusional) yang nengatur hubungan antara peta-
ni dan lahan garapannya di lokasi PIR-BUN V Cimerak, Ka-
bupaten Ciamis, Jawa Barat, sebagai suatu studi kasus.
Dengan tersajikannya hasil Praktek Lapang ini dalam
bentuk laporan penulis menyampaikan rasa terima kasih
yang sebesar-besarnya kepada:
( 1 ) Bapak Prof. Dr. Ir. Affendi Anwar, selaku Dosen Pem-
bimbing atas segala saran bimbingannya sejak persi-
apan ke lapang hingga selesainya penulisan laporan
ini ;
( 2 ) Direksi PT Perkebunan XI11 Bandung yang telah meng-
izinkan penulis untuk rnengadakan Praktek Lapang di
(3) Bapak Wiwi Suwita sebagai Administratur (kini Kabag
Tehnisbang PTP XIII), Bapak R. Rachmat Permana seba-
qai Employe Pertama (kini Administratur), Eapak R.
Djumara, Bapak R. Effendi Saleh, Bapak E. Supardi,
Bapak M.T. Djumanta, Bapak Opek Sopandi dan Bapalc
Ukar Sukandi, Bapak N. Soeparno Alison, Bapak Nardi
Suryana (Kepala BPP Cimerak), Kak Ir. Dani Dachman-
syah dan ir Gatot S, Bapak Wahyu Hidayat, Mas Deddy
A. Wahyudi, serta seluruh staf dan karyawan PIX-BUM
V Cimerak yany telah banyak nenbantu penulis selama
berada di lapany;
( 4 ) Para Kepala Desa di lokasi praktek lapang yang te-
lah membantu menyediakan data bagi penulis;
( 5 ) Keluarga Bapak R. Rachmat Permana dan keluarqa Ea- pak Slamet Darno yanq telah menerima penulis tinq-
gal bersama keluarganya selama berada di lapang;
( 6 ) Romo B. Sudjarwo Pr, yang dengan penuh kesaharan se- lalu membantu penulis selama belajar di IPE;
( 7 ) Sahabat-sahabat tercinta yang telah mambantu penu-
lis dalam penyelesaian laporan ini: Jacob Jeunnes,
Simon SS, Placidus C. Sannary, C.B. Dwi Muhartiono,
John W.D. GorangM.au, F1. Very Rodriques, Fransis-
kus Harum, Adrianus Th. Hagoel, Urbanus Dambut, dan
sahabat-sahabat lainnya yang tidak tersebutkan nama-
MASALAN SOSIAL EMONOM$ PETANl PESERTA
DAN
PELAKSANAAN KONSERVASI SUMBEWDAYA LAHAH
DALAM SISTEM ORGANISASl PRODUKSI
PERUSAWAAN lNTl RAKVAT PERKEBUNAN V (PBR
-
BUN
\o
GIIMEWAR
(Studi Kasus di PIR-Bun
V
-
PT Perkebunan
XllB
Gimerak, Kabetpaten
cTamis,
Jawa Barat)
oleh
CYRlLLlJS
I.
KERONG
A . 1 7 1 1 2 5
RINGICASAN
CYRILLUS I. KERONG. M a s a l a h S o s i a l Ekonomi P e t a n i
P e s e r t a d e n P e l a k s a n a a n R o n s e r v a s i Sumberdaya Lahan Da-
lam S i s t e n O r g a n i s a s i P r o d u k s i P e r u s a h a a n I n t i R a k y a t
P e r k e b u n a n V (PIX-BUN V) C i m e r a k ( S t u d i k a s u s d i PIR-BUN
V
-
PT P e r k e b u n a n X I 1 1 C i m e r a k , R a b u p a t e n C i a n i s , J a w aB a r a t ) . ( D i bawah b i m b i n g a n AFFENDI A N U A R ) .
P r a k t e k L a p a n g b e r t u j u a n m e m p e l a j a r i : ( 1 ) p e l a k s a n a -
a n k o n s e r v a s i s u m b e r d a y a l a h a n yang m e l i p u t i : m e t o d a , b i -
a y a , d a n m a n f a a t ; d a n ( 2 ) m a s a l a h S o s i a l Ekonomi p e t a n i
p e s e r t a yang mempengaruhi p e l a k s a n a a n k o n s e r v a s i s u m b e r -
d a y a l a h a n d a l a m sistem o r y a n i s a s i p r o d u k s i PIX-BUN V C i -
merak y a n g m e l i p u t i : t i n g k a t k e p a d a t a n p e n d u d u k , t i n g k a t
p e n g e t a h u a n p e t a n i , t i n g k a t p e n d a p a t a n p e t a n i , d a n k e l e m -
b a g a a n y a n g m e n g a t u r h u b u n g a n a n t a r a p e t a n i d a n l a h a n g a -
r a p a n n y a
.
P e l a k s a n a a n PIR-BUN V Cimerak o l e h PT P e r k e b u n a n
X I I I , d i d a s a r k a n a t a s S u r a t K e p u t u s a n G u b e r n u r K e p a l a Da-
e r a h T i n g k a t I Jawa B a r a t , d e n g a n Nomor: 1203/prn. 1 2 0 -
C k o / ~ K / 8 0 , t e n t a n g P e n e t a p a n L o k a s i d a n P e r u n t u k a n T a n a h
u n t u k k e p e r l u a n p r o y e k pengembangan p e r k e b u n a n m e l a l u i
p o l a NES V Jawa B a r a t . L u a s t o t a l n y a a d a l a h 4 800 h a ,
y a n y t e r d i r i d a r i 3 000 h a k e b u n p l a s m a , 700 h a k e b u n i n -
t i , 1 000 h a l a h a n p a n g a n d a n perumahan, s e r t a 1 0 0 h a s a -
Dalam s i s t e m o r g a n i s a s i p r o d u k s i PIR-BUN V C i m e r a k ,
k o n s e r v a s i sumberdaya l a h a n merupakan m a s a l a h y a n g menda-
p a t p e r h a t i a n c u k u p b e s a r u n t u k d i l a k s a n a k a n . K a r e n a d i -
i
s a m p i n g menekan p e r t u m b u h a n gulma j u g a b e r t u j u a n mence-
g a h k e r u s a k a n l a h a n a k i b a t e r o s i d a n t i n d a k a n m a n u s i a
y a n g m e l e b i h i b a t a s kemampuan l a h a n , d a n p a d a a k h i r n y a
d i h a r a p k a n d a p a t m e n i n g k a t k a n d a n m e m p e r t a h a n k a n p r o d u k -
t i f i t a s s u m b e r d a y a l a h a n . Hal i n i s e s u a i d e n g a n k e b i j a -
k a n pembangunan s u b - s e k t o r p e r k e b u n a n y a n g d i a t u r d a l a m
S u r a t R e p u t u s a n D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e r k e b u n a n No. 3 1 /
S K / D J . B U N / ~ / ~ ~ , t a n g g a l 1 2 D e b r u a r i 1983.
Metoda k o n s e r v a s i s u m b e r d a y a l a h a n y a n g d i g u n a k a n
m e l i p u t i : ( 1 ) metoda v e g e t a t i f d a n ( 2 ) ~ e t o d a mekanik.
laetoda v e g e t a t i f b e r u p a penanaman t a n a m a n p e n u t u p t a n a h
(LCC). S e d a n g k a n m e t o d a m e k a n i k b e r u p a p e m b u a t a n t e r a s
i n d i v i d u d a n t e r a s b a n g k u , s e r t a s a l u r a n pembuangan a i r .
K o n s e r v a s i y a n g d i l a k s a n a k a n membutuhkan b i a y a d a n
t e n a g a y a n g c u k u p b e s a r . B i a y a k o n s e r v a s i r a t a - r a t a p e r
h a s e t i a p t a h u n s e b e s a r Rp 4 8 569.60 u n t u k k e b u n i n t i ,
s e b e s a r Rp 61 526 d a n 62.17 HK ( I H K = 5 jam k e r j a ) u n t u k
k e b u n p l a s m a , d a n s e b e s a r Rp 77 400 u n t u k l a h a n pangan.
X o n s e r v a s i s u m b e r d a y a l a h a n , k h u s u s n y a d e n q a n meng-
g u n a k a n LCC t e r n y a t a d a p a t menghemat b i a y a p e m b e l i a n pu-
puk. H a l i n i k a r e n a LCC mampu m e n g h a s i l k a n u n s u r h a r a
Besarnya pupuk yang dapat dihasilkan adalah 3.5
-
4.3 ton pupuk Amonium Sulfat. Sedanqkan penghematan bia-
ya pembelian pupuk sebanyak Rp 1 6 8 700 ha/tahun selama
lebih kurang delapan tahun.
Akibat rendahnya pengetahuan dan penguasaan teknolo-
gi di satu pihak, dan mendesaknya kebutuhan pokok petani
dilain pihak, sementara kesempatan untuk memperoleh pen-
dapatan di luar sektor pertanian sangat kecil, maka ter-
jadilah eksploatasi yang berlebihan pada lahan yany peka
terhadap erosi. Eksploatasi lahan yang berlebihan ini
akhirnya rnengakibatkan pendapatan yang diperoloh petani
akan senakin berkurang setiap tahun. Disamping itu ren-
dahnya tingkat pendapatan petani, adalah akibat senpit
dan timpangnya struktur pemilikan lahan.
Akibat rendahnya pendapatan ini, maka setiap bulan
petani hanya mampu membiayai konservasi lahan kelapa hi-
brida sekitar 22.86 persen (Desa Mekarsari) dan 18.43
persen (Desa Kertaharja), dan lahan pangan sekitar
18.17 persen (Desa Mekarsari) dan 14.65 persen (Desa Ker-
taharja) per ha tanpa PIR-BUN V Cimerak, itupun apabila
pendapatan bersih (pendapatan sisa) perbulan digunakan
seluruhnya. Ini berarti petani membutuhkan pendapatan 4-
5 bulan untuk membiayai konservasi dalam sebulan pada la-
han kelapa dan 5.5-6.8 bulan untuk lahan pangan per helc-
Disamping sistem pemilikan lahan secara bersama-sa-
ma (tanah komunal/tanah desa), ketidakpastian pemilikan
juya mengakibatkan terjadinya kerusakan lahan. Karena
petani nerasa tidak bertanygung jawab terhadap konserva-
i.IASALAH S O S I A L EICOI<O?41 P E T A N I PESCRTA
DAN PELAKSANAAN KOlqSEXVASI SUMBERDAYA LAHAN
DALAH S I S T E K OKGANISASI PRODUKSI
PERUSAHAA3 I N T I RAKYP,T PERKEBU1JAN V ( PIR-Bllik; V ) CItiERAf: ( S t u d i K a s u s d i P I R - b u n V
-
PT. P e r k e b u n a n X I 1 1C i m e r a k , K a b u p a t e n C i a m i s , J a w a B a r a t )
0lei.i
C Y R I L L U S I . KEROlJG
L a p o r a n P r a k t e k L a p a n g
s e b a y a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k n e n p e r o l e h g e l a r
SARJANA PZETAN IAT1
pada
F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e t a n i a n B o y o r
JURUSAN ILMU-ILKU S O S I A L EKONOMI PERTANIAN
FAKULTAS PERTAWIAN
I N S T I T U T PERTANIAN BOGOR
B O G O R
J u ~ u : ~EUSALAH SOSIAL EKONOMI PETANI PESERTA
DAN PELAKSANAAN KONSERVASI SUNBERDAYA
LAHAM DALAM SISTEM ORGANISASI PRODUKSI
PERUSAHAAN
IGTI
RAKYAT PERKEBUNAN V( PIR-BUN V ) CII.IE-WK
(Studi Kasus di PIR-Bun V-PT Perkebunan
XI11 Cimerak, Kabupaten Ciamis Jawa
Barat )
Nama Mahasiswa: Cyrillus I. Kerons
Nomor Pokok : A 17.7 1 2 5
Menyetujui
Dosen Pembimbinq
.---
(Prof. Dr. Ir. Af fendi Anwar)
ua Jurusan
RIWAYAT WIDUP
P e n u l i s a d a l a h p u t r a k e t i g a d a r i l i m a b e r s a u d a r a k e -
l u a r g a Bapak Simon K e r o n g d a n I b u M a r t h a L. K e r o n g . D i -
l a h i r k a n d i M a u m e r e - F l o r e s , p a d a t a n g g a l 7 P e b r u a r i 1962.
P e n u l i s l u l u s d a r i S D K a t o l i k Maumere 111 p a d a t a -
hun 1 9 7 3 , l u l u s d a r i SFIP K a t o l i k F r a t e r Maunere p a d a t a -
h u n 1 9 7 6 , l u l u s d a r i SI4A K a t o l i k S a n t o G a b r i e l 3lauinere
p a d a t a h u n 1 9 8 0 , dan t e r d a f t a r s e b a g a i m a h a s i s w a I n s t i -
t u t P e r t a n i a n Bogor ( I P B ) p a d a t a h u n y a n g s a x a m e l a l u i
J a l u r P r o y e k P e r i n t i s 11. P a d a t a h u n 1 9 8 2 , p e n u l i s t e r -
d a f t a r s e b a g a i m a h a s i s w a J u r u s a n I l m u - I l m u S o s i a l Ekono-
m i P e r t a n i a n , F a k u l t a s P e r t a n i a n IPB d a n m e m i l i h b i d a n g
k e a h l i a n A g r i b i s n i s ( P e r u s a h a a n P e r t a n i a n ) .
S e l a m a m e n j a d i rnahasisiva IPB ( 1 980
-
1 9 8 5 ) , p e n u l i s p e r n a h m e n j a d i A s i s t e n L u a r B i a s a d a l a a m a t a a j a r a n Pe-KATA PENGANTAR
Disamping mempunyai manfaat dan mernbutuhkan biaya
dan tenaga yang cukup besar, pelaksanaan konservasi sum-
berdaya lahan dalam sistem organisasi produksi PIR-BUN V
Cimerak, sangat dipengaruhi oleh masalah sosial ekonomi
petani peserta. Dalam laporan Praktek Lapanq ini disaji-
kan uraian tentang Pelaksanaan Konservasi Sunberdaya La-
han yang meliputi: metoda, biaya, dan manfaat; dan masa-
lah sosial ekonomi petani peserta yang mempengaruhi pe-
laksanaannya, meliputi: kepadatan penduduk, tingkat pe-
nqetahuan petani, tingkat pendapatan petani, dan kelenba-
gaan (institusional) yang nengatur hubungan antara peta-
ni dan lahan garapannya di lokasi PIR-BUN V Cimerak, Ka-
bupaten Ciamis, Jawa Barat, sebagai suatu studi kasus.
Dengan tersajikannya hasil Praktek Lapang ini dalam
bentuk laporan penulis menyampaikan rasa terima kasih
yang sebesar-besarnya kepada:
( 1 ) Bapak Prof. Dr. Ir. Affendi Anwar, selaku Dosen Pem-
bimbing atas segala saran bimbingannya sejak persi-
apan ke lapang hingga selesainya penulisan laporan
ini ;
( 2 ) Direksi PT Perkebunan XI11 Bandung yang telah meng-
izinkan penulis untuk rnengadakan Praktek Lapang di
(3) Bapak Wiwi Suwita sebagai Administratur (kini Kabag
Tehnisbang PTP XIII), Bapak R. Rachmat Permana seba-
qai Employe Pertama (kini Administratur), Eapak R.
Djumara, Bapak R. Effendi Saleh, Bapak E. Supardi,
Bapak M.T. Djumanta, Bapak Opek Sopandi dan Bapalc
Ukar Sukandi, Bapak N. Soeparno Alison, Bapak Nardi
Suryana (Kepala BPP Cimerak), Kak Ir. Dani Dachman-
syah dan ir Gatot S, Bapak Wahyu Hidayat, Mas Deddy
A. Wahyudi, serta seluruh staf dan karyawan PIX-BUM
V Cimerak yany telah banyak nenbantu penulis selama
berada di lapany;
( 4 ) Para Kepala Desa di lokasi praktek lapang yang te-
lah membantu menyediakan data bagi penulis;
( 5 ) Keluarga Bapak R. Rachmat Permana dan keluarqa Ea- pak Slamet Darno yanq telah menerima penulis tinq-
gal bersama keluarganya selama berada di lapang;
( 6 ) Romo B. Sudjarwo Pr, yang dengan penuh kesaharan se- lalu membantu penulis selama belajar di IPE;
( 7 ) Sahabat-sahabat tercinta yang telah mambantu penu-
lis dalam penyelesaian laporan ini: Jacob Jeunnes,
Simon SS, Placidus C. Sannary, C.B. Dwi Muhartiono,
John W.D. GorangM.au, F1. Very Rodriques, Fransis-
kus Harum, Adrianus Th. Hagoel, Urbanus Dambut, dan
sahabat-sahabat lainnya yang tidak tersebutkan nama-