LAPORA
PROGRAM PE ERAPA IPTEKS
SOSIALISASI DA PELATIHA PEMA FAATA BIOGAS SKALA RUMAH TA GGA SEBAGAI SUMBER E ERGI ALTER ATIF RAMAH LI GKU GA
DI KAMPU G PARABO DESA WAR ASARI KECAMATA PE GALE GA KABUPATE BA DU G
Oleh :
Ketua Tim Pelaksana : Drs. Mamat Ruhimat, M.Pd.
Anggota Tim Pelaksana : 1. Drs. Dede Sugandi, M.Si. 2. Drs. Wahyu Eridiana, M.Si. 3. Ir. Yakub Malik, M.Pd.
4. anin Trianawati Sugito, ST., MT.
Dibiayai oleh :
Direktorat Jenderal Pendidikan Tinggi, Departemen Pendidikan asional, sesuai dengan Surat Perjanjian Hibah Kompetitif Pengabdian Kepada Masyarakat
omor : 230/SP2H/PPM/DP2M/IV/2009 Tanggal 10 Juli 2009
JURUSA PE DIDIKA GEOGRAFI
FAKULTAS PE DIDIKA ILMU PE GETAHUA SOSIAL U IVERSITAS PE DIDIKA I DO ESIA
#
ABSTRAK
Salah satu permasalahan nasional yang kita hadapi dan harus dipecahkan serta
dicarikan jalan keluarnya pada saat ini adalah masalah energi, baik untuk
keperluan rumah tangga, maupun untuk industri dan transportasi. Sejalan dengan
hal itu pemerintah juga mendorong upaya upaya untuk penggunaan sumber
energi alternatif lainnya yang dianggap layak dilihat dari segi teknis, ekonomi,
dan lingkungan.
Dalam rangka pemenuhan keperluan energi rumah tangga khususnya di
perdesaan maka perlu dilakukan upaya yang sistematis untuk menerapkan
berbagai alternatif energi yang layak bagi masyarakat. Sehubungan dengan hal
tersebut maka salah satu upaya terobosan yang dilakukan adalah melaksanakan
program sosialisasi dan pelatihan pemanfaatan biogas skala rumah tangga
sebagai sumber energi alternatif yang ramah lingkungan di kampung Parabon
Desa Warnasari. Pelaksanaan program sosialisasi dan pelatihan pemanfaatan
biogas skala rumah tangga juga terkait dengan upaya upaya pengembangan
agribisnis dalam rangka peningkatan kesejahteraan masyarakat secara
berkelanjutan dan ramah lingkungan.
8
3.2. Pembentukan Khalayak Sasaran dan Penyampaian Materi #3
3.3. Demonstrasi Pembuatan Biogas #3
* * ( % + % #3
* * # & & $ ( % #1
3 * * 3 &% '& $ % ' $ * * * 1 & & $+ % % & ? ( % & )( $ *#
6 *8
4.1. Pengujian Alat *8
4.2. Keunggulan Reaktor Biogas *8
4.3. Prospek dan Manfaat Teknologi *3
4.4. Hambatan Pelaksanaan Kegiatan Pengabdian *3
4.5. Monitoring dan Evaluasi *1
6 *4
5.1. Kesimpulan *4
5.2. Saran *4
1
DAFTAR GAMBAR
Gambar 19 :, 9-:, 9/:, 9 : % $ $ $% ) % % $ $) ' % - %D 9&:, 97:
% $ $ $ ' % - % #8
Gambar 2 &%< ' $ % (& $ )&' & $ ' % - % #3
Gambar 3 % ( $ & )( $ ) + % #1
Gambar 4 & - ( % - % & )( #4
Gambar 5 % ( $ & )( $ #4
Gambar 6 & &%/ ' % ( % & % ) % $ *2
Gambar 7 &% ' % $ + & $+ ( &% & - % % &% & *2
Gambar 8 &% '& $ % ' $ *
Gambar 9 &' &% % &-& ) )& - % &% ' % *#
Gambar 10 & % + &% ) $ ' % - % / & ' $ *3
*
1.7. Metode Penerapan Ipteks
& $ ( % < % (& + $ ) % ) % -& ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % &( & )& $ ( % < % (& + $ ) ) % -& '
"& +, < $( &%< ' $) % $%7 $ % & -& $ '&% + % (&%( % %7 ( -$ & ( ' (&% $ '&% & - % % -$ &/ &) % $
- & % ( $, < $( &% %; )) % / '& - ( % -$ ) + ( % &- $ (& % ($7 &%& $ + $% ) % %
/ )(&) '& ($+ % -$ ) + ( % &- $ (& % ($7 &%& $ + $% ) % %
1.8. Keterkaitan
$%$ & $ $)$ )&(& ) $( % &% % & - ( $% ( % $ < % , (& ( &% % & - & -& < % < ) ( - ' (&% % %
8
& ' ) - )(& $ &( % Mathanobacterium, Mathanobacillus,
4
o Seluruh tangki biodigester di bawah permukaan tanah. & $%$ & ' ) %
#2
2.7. Potensi Ekonomis Biogas
(&% $ &) % $ $ + % ( -& , + (& &- ( &% $% ( - +? * -$ ' ( $ % ) % &( &% % 2,1# $(& $%< ) ( % + $ '$% $( ' ' ) %$) < % $+ $ ) % $ ' & ' ) $ -$ + (&%(
#
BAB III PELAKSA AA KEGIATA
3.1. Lokasi, Waktu, dan Objek Kegiatan
& $ ( % '&% - $ % $%$ $ ) ) % $ ' % - % & ! % $ &/ ( % &% &% % - ' (&% % % ' - % $ +$% )( -& #220 -;&) )& $ ( % -& ' ( -$ $ $ - + '$ &%; $ ($'& + $E %( &% % &% % ) % - ; -&) &% % ) ' $( #22 $(&
' $ &% % *=3 $(&
' % - % & ' %< $ + % '& )&- % % &% % &)$( 1 &)( % '& )$ % &)$( 8 &)( '&) '&(& % ) % & ' ) % + ( ' (&% $ & + < % &% ' % '& &) % $ % < ) ( $ ) ' % - %
< $( ($% ) ( )& ; +(& % < ) ( $ ) - % - % $ % ) % )& ( ( & &; +(& 9 :, < $( )& .)& < % (& + ' ( & &% +$ )&- ( + % %< &/ $%$ , (&( '$ -& ' ( & &% +$ )&- ( + % $ ' $) $ %< 9socio psychological needs:, &'& ($ )&- ( + % '&% $ $) %, , $%(& ) $ )& , $%(& ) $ &% % $% ) % % (& ' ( ($% , % ( % ' ( $ & $) ( $%$ & ' ) % ) % $ $ $% ) % % 7$ $) %
##
(a)
#*
(c)
#8
(e)
(f)
#3
3.2. Pembentukan Khalayak Sasaran dan Penyampaian Materi
+ < ) % < % ( (& $ )& $ ( % $%$ + ' ) & $ ) ' % - % (& $ (&%( % '& % % % / '& - ( % -$ $ ' $) % )&' 2 % ) & $ ' % - % &(& + ' $ $ $ % '& ($+ % '& %7 ( % -$ ) + ( % $ ) % ) %, ' ) & $%$ -& (
%( ) & -$% % &%& ) % '&% '$% % )&' & + < ) ( $ ) ' % - %
Gambar 2 &%< ' $ % (& $ )&' & $ ' % - %
3.3. Demonstrasi Pembuatan Biogas 3.3.1. Alat dan Bahan
( < % $ % ) % ' '& - ( % ( -$ + &'& % ) ( ( -&% )& &'& ($, & $% $ ( $), & $% & $% , & ;$ -& $, ' , (+& &(& , &(& %, %& &(& & % ) % - + % < % $ % ) %
#1 ) % #22 $(& &- %< ) * - +
# $' ) % 2 3 $% &- %< ) # - ( % * $' ) % # $% &- %< ) #2 / 8 ' &- %< ) - + 3 ( ' ) % 2,3 &- %< ) 8 - + 1 & % ) &( &- %< ) - +
= ( -& $ * 32K*2 &- %< ) - + 4 %/$ ) % 1 $(& $
3.3.2. Prosedur Kegiatan
& $) ( $%$ ' & < % + $ ) ) % '& - ( % ( -$ , < $( : & '& $ ') % (& $ , #: & %/ % ) ' %&%.) ' %&%
( -$ < % (& $ $ $ ( - % '&%/& % , ( - % '&%<&) (, ( - % & &%( % ( - % %$, *: & % ) $ ) ' %&% ( -$
&% % ' & '&% & %, '&% & $% % % '&% &/ %
#=
3.3.3. Pemasangan Reaktor Biogas
& $) ( $%$ + ( + ' % '& % % & )( -$
& - ( % - % & )( , ' %; % L 8 , &- L , , L ,#
# & - ( % &; ( - % ' ($) '&% ' % 9 $ &(& ,# : ' %; % L * , &- L ,#
* ( % '$ 97 & : ? &- %< ) 22 ) % ) %( % & &% ( ) % & ) %%< 9 22 ) %( % & &% L #222 $(& : & $ ' % ? $%$ %( ) & '& /&' ( ' ) $ < % $ ' %( ) $ % ) % 9 $%< ) %:
8 %( ) (& ' ( '&%/ ' % ) ( % 97 & : &% % $ 9 : D - + 9#22 $(& :
3 % %( ) (& ' ( $ ) ( % $ ' & ' ) $ -$
1 < ( - - %( ) ' , ' < & )( % $ % % (& % ) ( $%%<
#4
Gambar 4 & - ( % - % & )(
*2
Gambar 6 & &%/ ' % ( % & % ) % $
*
3.3.5. Pengoperasian Kompor Biogas
& $) ( $%$ + / '&% '& $ % ) ' -$
& - ) & $)$( ) % < % ' ) ' 9 & ( )& &-& + )$ $:
# &%< ) % ) &) '$ % ( (&' ( $ ( ( % ) ) '
* ' -$ &% $% $%) % '$ < % &-$+ -& , ) % ' ( $- ) &-$+ -& $, & $)$ % ' &- $)%< '$ ' ( $ &(& & $ &% % )&- ( + % % )&$% $% % )$(
*#
3.3.6. Pemeliharaan dan Perawatan Reaktor Biogas
& $) ( $%$ + / '& & $+ % % '& ? ( % & )( -$
&% +$% ) % & )( $ % % % ). % ), ( % % ; +$ , ( ' % $ (& % ) < % ' ( & ) & )( &% % / & % & -& $ ( ' ' < $ ($ ) ' ( ) )& $ % & )( # & &% $ $ '&% % &% % $ ' $ '&% + % % -$ ) %
' $ ) % ) &% < % $+ $ ) % ) % (& - % & $ '&% %
Gambar 9 &' &% % &-& ) )& - % &% ' %
** 8 &%/& + $ ) )& & )( &% % &% ( ' (& ' (
'&% $ $ % $ ( ($ ) '&% $ $ % & )(
3 & -& $) % '& -& ( $ ( '&% ' % 9 $ %< &% % ) % .) % -&) : ' < &% ' () % (&) % % $ ( '& ) $ % 1 & -& $+) % ) ' $ ) ( % ( & ) ( ' % $%< )
*8
BAB IV HASIL DA PEMBAHASA
4.1. Pengujian Alat
&(& + ( $ )$(, ) $ ) ) % '&% ;$ % &% % & ) % ) ( % '$ )& '&%/& % 9*2 ) : % ) % &% + $ ) % F -$ , < % &( &% % 2,1# $(& $%< ) ( % + % &( &% % *,3 ) ) < - ) )& $% ( &( &% % 2,81 ) '$;$ '$ < % $+ $ ) % -& ? % -$ , ($ ) - , % ($ ) &% + $ ) % ;&
4.2. Keunggulan Reaktor Biogas
& $) ( $%$ + -&-& ' )& % % & )( -$ ) + ( %
% ( ) $ & & + % , + % /&' ( '& % %%< 9($ ) ' $ + $:
- (& ; % ) , &)$( ' #,3 ; ( + (& ) '& % % % ( %$( ) ' -$
/ ?&(, &% % ) % (& $ ' ($) )+ &+$% ( + % +$% 1 ( + % + '& ? ( % % '&% % %
& ) $ &( &% % #,3 $(& $%< ) ( % +5+ $, &-$+ $ / ) ' %( ) $; $) % - + % - ) & )
*3
4.3. Prospek dan Manfaat Teknologi
&% % %< ( -$ $ ) ( % (& % ) $%$, ) $+ ') % ' ( $ %7 () % &+ < ) ( $ '& & % &- $ - + % - % '&% %($ $%< ) ( % + % < % + %< & )$% + $ '$% %( ) - + % - ) & ), ( $%$ ; ' ( $)& - % ) % &%; $ ( '&%& % %
4.4. Hambatan Pelaksanaan Kegiatan Pengabdian
&%/ % & ' - $ $ ? ( < % (& ; $ ' ( % 2# &'(& -& #220 &% )$- () % ?$ < + &/ ( % % &% % &% $ )& ) % &/ 7$ $) % - %< ) & ) % ) - % ;$? , ($ ) (& )&/ $ ' % - %
%< ) '&% ) $ ' % - % < % $+ &% $ ( &% )$- ( -&%/ % $%$, &+$% )& $ ( % '&% - $ % $%$ & ' ( (& ( % '& ) % %%<
*1 &% % % ) ( % (& % ) &- $ - + % ) % '& - ( % -$ ($ ) & (
& ( $ ) % &'&% +%< &+ < ) ( $ ' % - % $%$ $ &- -) % &+ - < < ) ( < % /&% & % %( ) &% ' ) % ) ( % (& % ) +) % & $% ) $ ) ( % (& % ) $- % -& $( ; % &% $ ) %%< )& $( "$ & %/ &%( ; ) % $ $ $%$ &%<&- -) % $% ) % % &%; $ (& /& % & )$% ($ ) %< %
Gambar 11 % $ $ ( % & % ) < % &%/& $ $% ) % %
4.5. Monitoring dan Evaluasi
%$( $% % &@ $ & ' ) % )& $ ( % %( ) &%$ $ ($% ) ( )&-& + $ % % )&-& %; ( % )& $ ( % '&% - $ % $%$ + ' % &@ $ < % $ ) % ) % %( $%
%$( $% % &% &@ $ ) & '& & ( $ $ $ % '& ($+ %, < $( & $' ($ )& $ ( % ? ? %/ % &% &( + $ ($@ $ '& & ( % '&% &( + % (&%( % -$
- %$( $% % &% &@ $ '& $ ' % )& $ ( % $ $ $ % '& ($+ %, < $( & $' ($ '&% &/&) % (& ' ( '& ($+ %, )& &% ) ' % ( % - + % '
*= / %$( $% % &% &@ $ ' ( '& ($+ % -& % % , < $( & $' ($ '&% &/&) % )&+ $ % '& & ( % & -& $ ( @ $ )& $ ( % $%$ ' (
$$) ($ &% % - $)
*4
BAB V KESIMPULA DA SARA
5.1. Kesimpulan
$ )& $ ( % '&% - $ % < % $'& &+ $ %/ % % ( -$ + & -&%( ) %< ( %$( ( -$ &% % -$ < < % $)& ) % &-& ' # 322 222
- &(+ % < % $+ $ ) % & ( + $ 2 2#43 % ' ( $ % ) % %( ) & % ) % ) ' & * ;
/ &/ &) % $ ( -$ $%$ < ) $(& ') %
5.2. Saran
&-& + $ % '& - ( % ( -$ % ( $(&%( ) % &+ '& - % $% % %( ) ( % (& % ) &% % $ &-& $ ) % )&
& )( , % '& - ( %%< ; % % ' $ &% $ )&- / % - ( -$ ' ( $; $) % &- $ '& %7 ( % &%& $ (& % ($7, )
*0
$%($% , , 9#221:, Perancangan Fasilitas Biogas Kandang Terpencar Kelompok Ternak Tani Pandan Mulyo Dukuh 0gentak, ) $' $, %
&)%$) $ $) , ) ( &)%$), %$@& $( ; + , > < ) ( - $, $E , )) 9#22=:,Teknologi Bioenergi. ) ( & $
%$, $% 9#224:,Rancang Bangun dan Analisa Tekno Ekonomi Alat Biogas dari Kotoran Ternak Skala Rumah Tangga, % &)%$) & $%
82 + , % 9 003:,Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio,
%$@& $( ?$; <
+ %, 9#223:,Biogas sumber energi alternative, ' 4 ( & & $ +((' 55??? 7 5! " 5 5 "
&@&%, , & & &%, 9#223:,Reneweble and Sustainable Energy
&@$&? , $ %( $% &% ) /& & % &(- /) , ($/ & $% & & & $ +((' 55??? 7 5! " 5 5 " 5 5 &($ ? %, & ? % 9 001:, Memanfaatkan Kotoran Ternak, &%&- ? <
) (
$ ?$ $ , 9#223:,Menuai Biogas dari Limbah
< ($, 9#221:, Perancangan Awal Instalasi Biogas Pada Kandang Terpencar
Kelompok Ternak Tani Mukti Andhini Dukuh Butuh Prambanan Untuk Skala
Rumah Tangga, ) $' $, % &)%$) $ $) , ) ( &)%$), %$@& $(
; + , > < ) (
> % , 9 04=:, Teknik Membuat dan Memanfaatkan Unit Gas Bio, ) (
&(& % ) % %$@& $( ?$; < , ; + %$@& $(< & ,
> < ) (