• Tidak ada hasil yang ditemukan

Mempelajari pengaruh Pengenceran Madu, Jenis Khamir dan Suhu Inkubasi terhadap Mutu Anggur Madu

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2017

Membagikan "Mempelajari pengaruh Pengenceran Madu, Jenis Khamir dan Suhu Inkubasi terhadap Mutu Anggur Madu"

Copied!
126
0
0

Teks penuh

(1)

!

MEMPELA~ARI

PENGRRUH PEN~ENCERAN AIADU,

JENIS KHAY~R

DAN SUHU PMKUBWSI BERHWDAP MUPU ANGGUW MADU

K N Q

YAM

BENG

F.

19

0305

1 9 8 6

F A K U L T A S T E K N O L O G I P E R T A N I A N I N S T I T U T P E R T A N E A R B O G O R

(2)

--

nho Pam Seng.

F

19.0305.

Xempelajari pengaruh pengenceran madu, jenis khamir dan suhu inkubasi terhadap mutu anggur madu. Di bawah bi~nbingan

.

Prof. Dr.

F.G.

!Vinarno dan Dra. Suliantari.

Anggur madu adalah produk minuman hasil lermentasi al- koholilc dari madu yang diencerkan dengan khamir sebagai mi- krorganisma pembantunya. Anggur yang dihasilkan mempunyai

cita-rasa yang kinas dan umumnya diminum pada upacara atau perayaan besar.

Pembuatan anggur madu dilakukan dengan mengencerkan madu yang dibantu dengan pemanasan. Setelah ditambahkan

(Nii4)2HP04, buffer sitrat dan ekstrak taoge sebagai faktor tumbuh khamir, dilakukan inokulasi dari Genus Saccharomvces kelnudian diinkubasi secara anaerob selama satu bulan. Ha-

sil fermentasi selanjutnya didekantasi dan filtrasi serta dipasteurisasi pada suhu

70°c

selama

5

menit dan dilakukan pembotolan selagi masih panas.
(3)

m i n e r a l k a l s i u m , k a l i u n , b e s i a a n p o s p t , v i t a m i n r i b o f l a - v i n d a n t i a m i n s e r t a u j i o r g a n o l e p t i k t e r h a d a p warna, k e k e - r u h a n , aroma d a n rasa a n g g u r .

P e n g e n c e r a n madu d i k e t a h u i memberilcan p e n g a r u h t e r h a - d a p f a k t o r mutu s e p e r t i g a d a t a n t e r l a r u t , k a d a r a l k o h o l , b e r a t j e n i s , k a l s i u m , k a l i u m , b e s i d a n r i b o f l a v i n . P e r l a - k u a n i n i t i d a k m e n b e r i k a n p e n g a r u h t e r h a d a p pH, k a d a r a b u ,

t o t a l asam, k e l i e r u h a n d a n w a r n a a n g g u r .

J e n i s khamir h e r p e n g a r u h t e r h a d a p pH, t o t a l asam, pa- d a t a n t e r l a r u t , b e r a t j e n i s , k e k e r u h a n d a n k a d a r a l k o h o l a n g g u r s e d a n g k a n k a d a r a b u , k a l s i u m , k a l i u m , b e s i , p o s p a t , warna, t i a r n i n d a n r i b o f l a v i n t i d a k d i p e n g a r u h i n y a .

Suhu i n k u b a s i merupakan f a k t o r p e r l a k u a n y a n g p a l i n g e k a k a r e n a b e r p e n g a r u h p a d a hampir semua f a k t o r mutu y a n g d i a n a l i s a k e c u a l i k a l s i u m , k a l i u m , b e s i d a n marna a n g g u r .

U j i o r g a n o l e p t i k rnemberikan p e n g e t a h u a n bahwa p e n e r i -

.,

(4)

MD<pELAJARI pE;qGARUi< PENGEI.ZCEREJ p<ADU, JENIS ;<HpJiIR DAN SUEU IP7ilUBBSI TEXHADBP PIUTU ANGGUR MADU

O l e h KEiO YAM BENG

F 19.0305

SKRIPSI

S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r SARJ-QIA TERNOLOGI PERTANIAI?

p a d a J u r u s a n TEKNOLOGI PANGAif DAN GIZI

,

F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n ,

I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor

1 9 8 6

FAICULTAS TEKNOLOGI PERTAXIAN INSTITUT PERTANIBW BOGOR

(5)
(6)

P u j i dan syulrur d i p a n j a t k a n k e p a d a A l l a h , k a r e n a hanya dengan r a h m a t n g a l a h maka s k r i p s i i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n pe- n u l i s pada maktunya.

P e n u l i s mengucapiian t e r i l n a k a s i h gang sedalam-dalamnya kepada:

1. P r o f . D r . F.G. Vlinarno s e b a g a i dosen pembimbing utama,

2. Dra. S u l i a n t a r i a t a s s a r a n dan bimbingan s e l a k u dosen

pembimbing pendamping,

3.

Kepala L a b o r a t o r i u n b e s e r t a s t a f d i FTDC,

4.

Bapak Eman Suherman, B.Sc, icepala L a b o r a t o r i u n Instrumen-

t a s i A?<adeni K i m i a A n a l i s i s Bogor, gang t e l a h nembantu banyak dalam m e n g a n a l i s a ,

5.

Orang t u a p e n u l i s yang t e l a h meberilian bimbingan, dorongan, naupun s e n a n g a t ,

r

o. R o s e l i n a C h a i r 5 1 s e b a g a i p e n d m p i n g p e n u l i s s e l a a a b e l a j a r d i I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.

Akhirnya k r i t i k &an s a r a n s a n g a t p e n u l i s harapkan untuk p e r b a i k a n t u l i s a n s e l a n j u t n y a

(7)

i l a l a m a n KATA PENGJJ.ITAII

...

v i

. . .

DAFTAR I S 1 v i i

...

DAFTAX TASEL

i x

...

DAFTAR GAXBAR

x

...

DAFTAR LAMPIRAM

x i i

...

I

.

PEW-4EULUAN 1

...

II

.

TINJAUAN PUSTMCA

3

A

.

1. IADU

...

3

1

.

Sumber d a n P r o d u k s i

...

4

...

.

2 K o m p o s i s i K i m i a

6

...

.

3

S i f a t F i s i k

9

...

.

B

ANGGUR MADU

11

1

.

P e m b u a t a n Anggur madu

...

12 2

.

K h a m i r U n t u k Anggur Xadu

...

1 4

C

.

FERIMENTASI

...

2 1

.

III

.

BABAN DAN NETODA PEPIELITIAI.?

...

26

...

. A . EAIIAN 2 6

...

S

.

PEOSEDUR FEifELITIBN

26

...

E

.

RAMCAICGAN PERCOBAAM

35

IV

.

HASIL DAN PEI"IB.4lIASAN

...

36

.

...

A PEilELITIAN PEi.mAIIULUAN

36

...

.

B FEXELITIAN LANJUTAH

42

.

...

(8)

Halaman

2

.

pi%

. . .

44

3

.

T o t a l A s a m

. . .

46

4

.

P a d a t a n T e r l a r u t

...

50

5

.

Kekeruhan

. . .

53

6

.

B e r a t J e n i s

. . .

56

7

.

Kadar A l k o h o l

...

58

8

.

Viarna

...

63

9

.

M i n e r a l

...

64

a

.

B e s i

. . .

64

b

.

P o s p a t

. . .

66

c

.

Kalsium dan Kalium

...

67

1 0

.

V i t a m i n

...

69

a

.

R i b o f l a v i n

...

69

b

.

Tiamin

...

70

11

.

O r g a n o l e p t i k

...

7 1

a. Aroma

...

7 1

b

.

Rasa

...

7 2 V

.

KESIMPULAN DAN SARAI'I

...

74

(9)

Halarnan

n .

[image:9.505.45.459.71.521.2]

l a o e l 1. Komposisi kirnia rata-rata Bari madu

...

dan n i l a i k i s a r a n n y a 8

n -

l a o e l 2. S c e s F e s yang t e r l i b a t f e r m e n t a s i a l k o h o l i k

...

d a r i Genus Saccharomsces

17

T a b e l

3.

P r o d u k s i asam v o l a t i l o l e h khamir a n g g u r

...

17

T a b e l

4.

Xemampuan Genus Saccharoingces d a n Kluyvero-

...

19

myces u n t u k memfermentasi g u l a

T a b e l

5.

P e r b a n d i n g a n a n a l i t i s d a r i a n g g u r h a s i l f e r m e n t a s i s p o n t a n d a n f e r m e n t a s i dengan

...

k u l t u r rnurni khamir 20 T a b e l

6.

pH maksimum dan minimum u n t u k pertumbuhan

...

b a k t e r i , kapang dan khamir 23

T a b e l

7.

I i a s i l a n a l i s a madu u n t u k bahan baku pembuatan

...

anggur madu

4 1

T a b e l

8.

E f e k d a r i suhu i n k u b a s i t e r h a d a p produk-

...

(10)

DAFTAR GAi4BAR

[image:10.505.37.461.120.687.2]

Halaman Gambar 1. ICoioni b e s a r d a r i s t r a i n

2.

c e r e v i c e a e

...

1 6 Gambar 2 .

2 .

c e r e v i c e a e y a n g t e l a h berumur t i g a h a r i 1 0 Gambar

3.

Skema s e d e r h a n a d a r i p r o s e s f e r m e n t a s i a l -

k o h o i i k dengan s u b s t r a t g u i a

...

2 1 Gambar 4. P r i n s i p p r o s e s f e r m e n t a s i a l k o h o i i k

...

2 2 Gambar

5.

E f e k d a r i k o n s e n t r a s i g u l a pada p r o d u k s i

a i k o h o l dan asam v n l a t i i

...

2 5 Gambar

6.

G r a f i k hubumgan a n t a r a suhu i n k u b a s i dengan

k a d a r a b u a n g g u r madu

...

43 Gambar

7.

G r a f i k pH a n g g u r madu u n t u k p e r l a k u a n s u h u

i n k u b a s i

...

45

Gambar

8.

G r a f i k keasaman a n g g u r madu u n t u k p e r i a k u a n suhu i n k u b a s i

...

48 Garnbar

9.

G r a f i k keasaman a n g g u r madu u n t u k p e r l a k u a n

suhu i n k u b a s i d a n j e n i s khamir

...

49

Gambar 10. H i s t o g r a m p a d a t a n t e r l a r u t a n g g u r madu

u n t u k p e r l a k u a n p e n g e n c e r a n madu

...

50

Gambar 11. H i s t o g r a m p a d a t a n t e r l a r u t a n g g u r madu u n t u k p e r l a k u a n p e n g e n c e r a n madu dan j e n i s khamir

...

5 2 Gambar 12. G r a f i k

%

l l t r a n s m i t t a n c e " a n g g u r madu u n t u k

p e r l a k u a n suhu i n k u b a s i

...

55

Gambar

U .

G r a f i k b e r a t j e n i s a n g g u r madu u n t u k p e r -

l a k u a n p e n g e n c e r a n madu

...

57

Gambar 14. Histogram k a d a r a l k o h o l a n g g u r madu u n t u k

(11)
(12)
(13)
(14)
(15)
(16)
(17)
(18)
(19)
(20)
(21)
(22)
(23)
(24)
(25)
(26)
(27)
(28)
(29)
(30)
(31)
(32)
(33)
(34)
(35)
(36)
(37)
(38)
(39)
(40)
(41)
(42)
(43)
(44)
(45)
(46)
(47)
(48)
(49)
(50)
(51)
(52)
(53)
(54)
(55)
(56)
(57)
(58)
(59)
(60)
(61)
(62)
(63)
(64)
(65)
(66)
(67)
(68)
(69)
(70)
(71)
(72)
(73)
(74)
(75)
(76)
(77)
(78)
(79)
(80)
(81)
(82)
(83)
(84)
(85)
(86)
(87)
(88)
(89)
(90)
(91)
(92)
(93)
(94)
(95)
(96)
(97)
(98)
(99)
(100)
(101)
(102)
(103)
(104)
(105)
(106)
(107)
(108)
(109)
(110)
(111)
(112)
(113)
(114)
(115)
(116)
(117)

!

MEMPELA~ARI

PENGRRUH PEN~ENCERAN AIADU,

JENIS KHAY~R

DAN SUHU PMKUBWSI BERHWDAP MUPU ANGGUW MADU

K N Q

YAM

BENG

F.

19

0305

1 9 8 6

F A K U L T A S T E K N O L O G I P E R T A N I A N I N S T I T U T P E R T A N E A R B O G O R

(118)

--

nho Pam Seng.

F

19.0305.

Xempelajari pengaruh pengenceran madu, jenis khamir dan suhu inkubasi terhadap mutu anggur madu. Di bawah bi~nbingan

.

Prof. Dr.

F.G.

!Vinarno dan Dra. Suliantari.

Anggur madu adalah produk minuman hasil lermentasi al- koholilc dari madu yang diencerkan dengan khamir sebagai mi- krorganisma pembantunya. Anggur yang dihasilkan mempunyai

cita-rasa yang kinas dan umumnya diminum pada upacara atau perayaan besar.

Pembuatan anggur madu dilakukan dengan mengencerkan madu yang dibantu dengan pemanasan. Setelah ditambahkan

(Nii4)2HP04, buffer sitrat dan ekstrak taoge sebagai faktor tumbuh khamir, dilakukan inokulasi dari Genus Saccharomvces kelnudian diinkubasi secara anaerob selama satu bulan. Ha-

sil fermentasi selanjutnya didekantasi dan filtrasi serta dipasteurisasi pada suhu

70°c

selama

5

menit dan dilakukan pembotolan selagi masih panas.
(119)

m i n e r a l k a l s i u m , k a l i u n , b e s i a a n p o s p t , v i t a m i n r i b o f l a - v i n d a n t i a m i n s e r t a u j i o r g a n o l e p t i k t e r h a d a p warna, k e k e - r u h a n , aroma d a n rasa a n g g u r .

P e n g e n c e r a n madu d i k e t a h u i memberilcan p e n g a r u h t e r h a - d a p f a k t o r mutu s e p e r t i g a d a t a n t e r l a r u t , k a d a r a l k o h o l , b e r a t j e n i s , k a l s i u m , k a l i u m , b e s i d a n r i b o f l a v i n . P e r l a - k u a n i n i t i d a k m e n b e r i k a n p e n g a r u h t e r h a d a p pH, k a d a r a b u ,

t o t a l asam, k e l i e r u h a n d a n w a r n a a n g g u r .

J e n i s khamir h e r p e n g a r u h t e r h a d a p pH, t o t a l asam, pa- d a t a n t e r l a r u t , b e r a t j e n i s , k e k e r u h a n d a n k a d a r a l k o h o l a n g g u r s e d a n g k a n k a d a r a b u , k a l s i u m , k a l i u m , b e s i , p o s p a t , warna, t i a r n i n d a n r i b o f l a v i n t i d a k d i p e n g a r u h i n y a .

Suhu i n k u b a s i merupakan f a k t o r p e r l a k u a n y a n g p a l i n g e k a k a r e n a b e r p e n g a r u h p a d a hampir semua f a k t o r mutu y a n g d i a n a l i s a k e c u a l i k a l s i u m , k a l i u m , b e s i d a n marna a n g g u r .

U j i o r g a n o l e p t i k rnemberikan p e n g e t a h u a n bahwa p e n e r i -

.,

(120)

MD<pELAJARI pE;qGARUi< PENGEI.ZCEREJ p<ADU, JENIS ;<HpJiIR DAN SUEU IP7ilUBBSI TEXHADBP PIUTU ANGGUR MADU

O l e h KEiO YAM BENG

F 19.0305

SKRIPSI

S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t u n t u k memperoleh g e l a r SARJ-QIA TERNOLOGI PERTANIAI?

p a d a J u r u s a n TEKNOLOGI PANGAif DAN GIZI

,

F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n ,

I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor

1 9 8 6

FAICULTAS TEKNOLOGI PERTAXIAN INSTITUT PERTANIBW BOGOR

(121)
(122)

P u j i dan syulrur d i p a n j a t k a n k e p a d a A l l a h , k a r e n a hanya dengan r a h m a t n g a l a h maka s k r i p s i i n i d a p a t d i s e l e s a i k a n pe- n u l i s pada maktunya.

P e n u l i s mengucapiian t e r i l n a k a s i h gang sedalam-dalamnya kepada:

1. P r o f . D r . F.G. Vlinarno s e b a g a i dosen pembimbing utama,

2. Dra. S u l i a n t a r i a t a s s a r a n dan bimbingan s e l a k u dosen

pembimbing pendamping,

3.

Kepala L a b o r a t o r i u n b e s e r t a s t a f d i FTDC,

4.

Bapak Eman Suherman, B.Sc, icepala L a b o r a t o r i u n Instrumen-

t a s i A?<adeni K i m i a A n a l i s i s Bogor, gang t e l a h nembantu banyak dalam m e n g a n a l i s a ,

5.

Orang t u a p e n u l i s yang t e l a h meberilian bimbingan, dorongan, naupun s e n a n g a t ,

r

o. R o s e l i n a C h a i r 5 1 s e b a g a i p e n d m p i n g p e n u l i s s e l a a a b e l a j a r d i I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.

Akhirnya k r i t i k &an s a r a n s a n g a t p e n u l i s harapkan untuk p e r b a i k a n t u l i s a n s e l a n j u t n y a

(123)

i l a l a m a n KATA PENGJJ.ITAII

...

v i

. . .

DAFTAR I S 1 v i i

...

DAFTAX TASEL

i x

...

DAFTAR GAXBAR

x

...

DAFTAR LAMPIRAM

x i i

...

I

.

PEW-4EULUAN 1

...

II

.

TINJAUAN PUSTMCA

3

A

.

1. IADU

...

3

1

.

Sumber d a n P r o d u k s i

...

4

...

.

2 K o m p o s i s i K i m i a

6

...

.

3

S i f a t F i s i k

9

...

.

B

ANGGUR MADU

11

1

.

P e m b u a t a n Anggur madu

...

12 2

.

K h a m i r U n t u k Anggur Xadu

...

1 4

C

.

FERIMENTASI

...

2 1

.

III

.

BABAN DAN NETODA PEPIELITIAI.?

...

26

...

. A . EAIIAN 2 6

...

S

.

PEOSEDUR FEifELITIBN

26

...

E

.

RAMCAICGAN PERCOBAAM

35

IV

.

HASIL DAN PEI"IB.4lIASAN

...

36

.

...

A PEilELITIAN PEi.mAIIULUAN

36

...

.

B FEXELITIAN LANJUTAH

42

.

...

(124)

Halaman

2

.

pi%

. . .

44

3

.

T o t a l A s a m

. . .

46

4

.

P a d a t a n T e r l a r u t

...

50

5

.

Kekeruhan

. . .

53

6

.

B e r a t J e n i s

. . .

56

7

.

Kadar A l k o h o l

...

58

8

.

Viarna

...

63

9

.

M i n e r a l

...

64

a

.

B e s i

. . .

64

b

.

P o s p a t

. . .

66

c

.

Kalsium dan Kalium

...

67

1 0

.

V i t a m i n

...

69

a

.

R i b o f l a v i n

...

69

b

.

Tiamin

...

70

11

.

O r g a n o l e p t i k

...

7 1

a. Aroma

...

7 1

b

.

Rasa

...

7 2 V

.

KESIMPULAN DAN SARAI'I

...

74

(125)

Halarnan

n .

[image:125.505.45.459.71.521.2]

l a o e l 1. Komposisi kirnia rata-rata Bari madu

...

dan n i l a i k i s a r a n n y a 8

n -

l a o e l 2. S c e s F e s yang t e r l i b a t f e r m e n t a s i a l k o h o l i k

...

d a r i Genus Saccharomsces

17

T a b e l

3.

P r o d u k s i asam v o l a t i l o l e h khamir a n g g u r

...

17

T a b e l

4.

Xemampuan Genus Saccharoingces d a n Kluyvero-

...

19

myces u n t u k memfermentasi g u l a

T a b e l

5.

P e r b a n d i n g a n a n a l i t i s d a r i a n g g u r h a s i l f e r m e n t a s i s p o n t a n d a n f e r m e n t a s i dengan

...

k u l t u r rnurni khamir 20 T a b e l

6.

pH maksimum dan minimum u n t u k pertumbuhan

...

b a k t e r i , kapang dan khamir 23

T a b e l

7.

I i a s i l a n a l i s a madu u n t u k bahan baku pembuatan

...

anggur madu

4 1

T a b e l

8.

E f e k d a r i suhu i n k u b a s i t e r h a d a p produk-

...

(126)

DAFTAR GAi4BAR

[image:126.505.37.461.120.687.2]

Halaman Gambar 1. ICoioni b e s a r d a r i s t r a i n

2.

c e r e v i c e a e

...

1 6 Gambar 2 .

2 .

c e r e v i c e a e y a n g t e l a h berumur t i g a h a r i 1 0 Gambar

3.

Skema s e d e r h a n a d a r i p r o s e s f e r m e n t a s i a l -

k o h o i i k dengan s u b s t r a t g u i a

...

2 1 Gambar 4. P r i n s i p p r o s e s f e r m e n t a s i a l k o h o i i k

...

2 2 Gambar

5.

E f e k d a r i k o n s e n t r a s i g u l a pada p r o d u k s i

a i k o h o l dan asam v n l a t i i

...

2 5 Gambar

6.

G r a f i k hubumgan a n t a r a suhu i n k u b a s i dengan

k a d a r a b u a n g g u r madu

...

43 Gambar

7.

G r a f i k pH a n g g u r madu u n t u k p e r l a k u a n s u h u

i n k u b a s i

...

45

Gambar

8.

G r a f i k keasaman a n g g u r madu u n t u k p e r i a k u a n suhu i n k u b a s i

...

48 Garnbar

9.

G r a f i k keasaman a n g g u r madu u n t u k p e r l a k u a n

suhu i n k u b a s i d a n j e n i s khamir

...

49

Gambar 10. H i s t o g r a m p a d a t a n t e r l a r u t a n g g u r madu

u n t u k p e r l a k u a n p e n g e n c e r a n madu

...

50

Gambar 11. H i s t o g r a m p a d a t a n t e r l a r u t a n g g u r madu u n t u k p e r l a k u a n p e n g e n c e r a n madu dan j e n i s khamir

...

5 2 Gambar 12. G r a f i k

%

l l t r a n s m i t t a n c e " a n g g u r madu u n t u k

p e r l a k u a n suhu i n k u b a s i

...

55

Gambar

U .

G r a f i k b e r a t j e n i s a n g g u r madu u n t u k p e r -

l a k u a n p e n g e n c e r a n madu

...

57

Gambar 14. Histogram k a d a r a l k o h o l a n g g u r madu u n t u k

Gambar

Tabel 3. ... Produksi asam v o l a t i l  oleh khamir anggur 17
Gambar 1. ICoioni besar d a r i  s t r a i n  2. cereviceae ...
Tabel 3. ... Produksi asam v o l a t i l  oleh khamir anggur 17
Gambar 1. ICoioni besar d a r i  s t r a i n  2. cereviceae ...

Referensi

Dokumen terkait

Hasil penelitian.. Strategi guru untuk mengembangkan indikator membuat induksi dan mempertimbangkan hasil induksi yaitu memberikan arahan agar siswa dapat membuat

STANDAR KOMPETENSI : Setelah mengikuti kuliah Struktur Perkembangan Tumbuhan mahasiswa Biologi mampu memahami konsep struktur dan perkembangan sel, jaringan dan organ

Nilai tersebut adalah nilai luminansi relatif pada suatu elemen langit (Lrcl) yang dihitung sebagai rasio terhadap luminansi zenit dari ketinggian matahari ( γ s), ketinggian

Berdasarkan hasil evaluasi dari keempat formula, yang memenuhi semua kriteria adalah formula 1 dengan konsentrasi polivinil alkohol sebagai pembentuk film 10% dan

Hasil evaluasi ternyata dari empat kriteria (kemampuan berusaha, peningkatan pendapatan, pengembangan usaha dan peningkatan kepedulian kesetiakawanan sosial), menunjukkan

Tahapan kedua dari reses adalah penjelasan oleh Pimpinan DPRD Kota Samarinda bersama Panitia reses yang dibentuk mengenai tata cara reses saat di lapangan dan

hanya bertujuan untuk menambah lingkup dan presisi pada bidang- bidang, yang terhadapnya paradigma dapat diaplikasikan. Dapat disimpulkan bahwa yang disebut dengan ilmu

Penelitian ini pada dasarnya merupakan upaya untuk menggumuli bagaimana gereja (dalam hal ini GKI Ngupasan Yogya) melakukan upaya pembinaan bagi anggota jemaatnya berhadapan