MIGRAN PEDAGANG
MAKl
L I M A
Dl KOTA BOGOR
( S t u d i Perbandingan Pedagang Suku
Jawa,
Snnda dan Minang )
Oleh
AGUSPRIYANTO
A 22.0510
JURUSAN I L M U-
I L M U S O S I A L E K O N O M I PERTANIAN F A K U L T A S P E R T A N I A N I N S T I T U T PERTANIAN BOGOR 1 9 9 1RINGKAS A N
AGUS PRIYANTO. Migran Pedagang Kaki L i m a d i Kota Bogor, S t u d i P e r b a n d i n g a n pedagang Suku Jawa Sunda dan Minang (Di bcwah bimbingan
M;
TAMSUR MARSE).D a l a m p r a k t e k l a p a n g i n i a k a n d i k a j i k e g i a t a n m i g r a n pedagang k a k i l i m a d i Kota Bogor dengan membandingkan peda- gang d a r i Suku Jawa, Sunda d a n Minang. P r a k t e k l a p a n g i n i b e r t u j u a n : m e n g e t a h u i l a t a r b e l a k a n g migran menjadi peda- gang k a k i lima, m e n g e t a h u i k a r a k t e r i s t i k k e g i a t a n perdagang- a n k a k i l i m a , mengetahui hubungan l a t a r b e l a k a n g pedagang dengan k o n t i n u i t a s u s a h a d a n hubungan a n t a r a i n t e n s i t a s p e r - dagangan d e n g a n p e n d a p a t a n pedagang k a k i l i m a .
P r a k t e k Lapang i n i d i l a k u k a n d i t i g a p a s a r t e r b e s a r d i Kotamadya Bogor, y a i t u : P a s a r Anyar. P a s a r bogor dan P a s a r
*
Ramayana. S a s a r a n p e n e l i t i a n a d a l a h pedagang k a k i l i m a da-
r i Suku Jawa, Sunda dan Minang. Dari masing-masing suku
d i a m b i l sampel 15 o r a n g p e d a g a n g . Data p r i m e r d i p e r ~ l e h ' m e l a l u i wawancara dengan i n s t r u m e n k u e s i o n e r . Data d i s a j i - kan d i dalam a n a l i s i s b e r b e n t u k t a b e l f r e k u e n s i b e r d a s a r k a n p e r h i t u n g a n p e r s e n t a s e . Untuk menguji hubungan a n t a r v a r i - b e 1 d i g u n a k a n metode s t a t i s t i k non p a r z m e t r i k U j i K o r e l a s i Rank Spearman. A n a l i s i s k u a l i t a t i f d i g u n a k a n uhtuk meleng- k a p i p e n d e k a t a n k u a n t i t a t i f .
Pedagang k a k i l i m a r a t a - r a t a berumur 29 t a h u n San 7 1 . 2 p e r s e n berumur a n t a r a 15-70 t a h u n . P e n d i d i k a n n y a t e r g o l o n g r e n d a h
,
k a r e n a r a t a - r a t a hanya b e r p e n d i d i k a n selama t u j u hi v t a h u n . Pedagang d a r i Suku Minang r a t a - r a t a t a m a t SMP s e
-
dangkan pedagang d a r i Suku Jawa d a n Sunda r a t a - r a t a hanya t a m a t SD. Walaupun d e m i k i a n d a p a t d i k a t a k a n k e g i a t a n p e r - d a g a n g a n k a k i l i m a t i d a k membutuhkan p e n d i d i k a n yang t i n g - g i . p e w a r i a a n n i l a i b e r d a g a n g d a r i o r a n g t u a t e r l i h a t j e - l a 8 p a d a pedagang Suku Minang ( 8 0 . 0 p e r s e n ) . S e b a g i a n be-sar pedagang b e r a s a l d a r i s e k t o r i n f o r m a l d i p e d e s a a n . De- ngan d e m i k i a n t i d a k t e r j a d i m o b i l i t a s v e r t i k a l .
A l a s a n m i g r a n m e n j a d i pedagang k a k i l i m a d i k o t a d a
-
p a t d i l i h a t dengan m e l i h a t f a k t o r pendorong d i tempat a s a l dan f a k t o r p e n a r i k d i t e m p a t t u j u a n . ~ l a s a n migran mening- g a l k a n t e m p a t a s a l 60.0 p e r s e n k a r e n a s u l i t n y a mencari n a f - kah d i kampung. Adapun a l a s a n migran m e n j a d i pedagang s e - banyak 40.0 p e r s e n a d a l a h u n t u k meningkatkan p e n d a p a t a n .B a g i pedagang d a r i Suku Jawa, p e r a n teman dalam p r o
-
s e a m i g r a s i s a n g a t b e s a r . Mereka pada umumnya h i d u p dalam pondokan s e c a r a berkelompok yang b e r a s a l d a r i s a t u d a e r a h . S e c a r a p e r i o d i k mereka melakukan s i r k u l a s i ke d a e r a h a s a l . Pedagang Suku Sunda melakukan s i r k u l a s i yang waktunya l e-
b i h c e p a t . Usaha untuk m e n j e l a s k a n m i g r a s i pedagang SukuMinang d a p a t d i l i h a t s e b a g a i p r o s e s budaya. Bagi o r a n g M i - nang, s e o r a n g p r i a a k a n mempunyai ' n i l a i t i n g g i ' j i k a sudah m e r a n t a u .
Pedagang d a r i Suku Jawa 86.7 p e r s e n a d a l a h pedagang makanan, sedangkan pedagang Suku Sunda a d a l a h pedagang ba- han makanan yang t i d a k membutuhkan p e n g o l a h a n t i n g g i . Ada-
v
pun pedagang Suku Minang 6 6 . 7 p e r s e n a d a l a h pedagang p a k a i - a n . C i r i k h a s pedagang Minang a d a l a h t e r j a d i n y a p r o s e s ta- war menawar yang ' m e r i a h f . Pedagang d a r i Suku Jawa menggu- n a k a n p e r a l a t a n yang l e b i h m o b i l d i b a n d i n g k a n pedagang M i - n a n g k a r e n a h a r u s m e n j a j a k a n d a g a n g a n . Pada umumnya p e r a -
l a t a n dan s a r a n a b e r d a g a n g pedagang Suku Jawa d i s e d i a k a n o l e h j u r a g a n a t a u 'Boss I .
Pedagang k a k i lima t e r g o l o n g p e k e r j a keras k a r e n a r a t a r a t a b e k e r j a
9
jam p e r h a r i . Begi pedagang makanan, waktu i n i a k a n bertambah k a r e n a p e r l u waktu p e n g o l a h a n a w a l . Ua- r i s e l u r u h r e s p o n d e n , 8 2 . 2 p e r s e n mengaku b e k e r j a t i a p h a r i . J i k a d i l i h a t d a r i pengalaman b e r d a g a n g , r a t a - r a t a p e d t g a n gt e l a h b e r d a g a n g s e l a m a 8 t a h u n d e n g i n ker-gaman usah& rat& r a t a 2 macam.
Dengan m e l i h a t l a t a r b e l a k a n g pedagang k a k i lima dan i n t e n s i t a s p e r d a g a n g a n pedabang k a k i lima maka d a p a t d i l i - h a t b e b e r a p a hubungan. Hubungan n y a t a a n t a r a umur dengan k o n t i n u i t a s u s a h a h a n y a t e r d a p a t p a d s pedagang Suku P i n a n g
(Rs =
0 . 4 7 5 ) .
Berdagang b a g i o r a n g Minang merupakan b a g i - a n d a r i m e r a n t a u . Mereka a k a n p u l a n g j i k a s u d a h b e r h a s i l d i r a n t a u .T i n g k a t p e n d i d i k r n pedagang t i d a k menjamin t i n g g i n y d k o n t i n u i t a s u s a h a . S e b a g i a n b e s a r r e s p o n o e n j~edagang menya- t a k a n bahwa p e k e r j a a n s e b a g a i pedagang k a k i l i m a b e r s i f a t s e m e n t a r a . B e b e r a p a pedagang yang b e r p e n a i d i k a n t i n g g i mau m e n j a d i pedagang k a k i lima k a r e n a t e r p a k s a , s e h i n g g a t i d a k
Adanya a l a s a n meningkdlkan tempat a s a l t e r n y a t a t i d a k m e n j a d i k a n mereka menekuni p e k e r j a a n b e r d a g h n g . U a r i s e l u - r u h r e s p o n d e n , yang menyatakan i n g i n s e t e r u s n y a menjadi pe- d a g a n g hanya 1 5 . 6 p e r s e n , s e d a n g k a n yang t i d a k i n g i n rnene- k u n i t e r u s mencapai
77.8
p e r s e n . S e b a g i a n b e s a r migran pe- d a g a n g meninggalkan tempat a s a l k a r e n a d e s a k a n ekonomi s e - h i n g g a yang t e r p e n t i n g b a g i mereka a d a l a h memperoleh peng- h a s i l a n u n t u k memberikan n a f k a h anak dan i s t r i . Banyak d i a n t a r a pedagang s e r i n g p u l a n g b a l i k ke kampungnya. Dengan melakukan s i r k u l a s i p a r a pedagang t e t a p d a p a t mempertahan- kan hubungan d e n g a n k e l u a r g a d i tempat a s a l .Modal l a n c a r pedagang k a k i l i m a s d n g a t b e r v a r i a s i . Pe- dagang makanan d a r i Suku Jawa menggunakan modal r a t a - r a t a
$ 25 0 0 0 , s e d a n g k a n pedagang p a k a i a n d a r i Suku Kicang meng- gunakan m o d a i . d i a t a s 150 000. Akan t e t a p i p e r p u t a r a n mo- d a l pedagang Suku Jawa s a n g a t c e p a t . P e n d a p a t a n pedagang k a k i lima s e r i n g t i d a k menentu. R a t a - r a t a pedagang k a k i li-
m a b e r p e n d a p a t a n $ 5 000 p e r h a r i . Pedagang k a k i l i m a Suku Minang mempunyai pendapatan h a r i a n t e r t i n g g i , y a i t u RP
7
000.T i n g k a t perdagangan yang semakin t i n g g i t i d a k akan menjamin t i n g g i n y a p e n d a p a t a n pedagang. ~ d a p u n hubungan . a n t a r a k o n t i n u i t a s u s a h a dengan t i n g k a t p e n d a p a t a n t e r l i
-
h a t n y a t a pada pedagang d a r i Suku Jawa (Rs = 0 . 3 8 5 ) d a n Suku Minang (Rs = 0 . 4 8 7 ) . pedagang Suku Kinang r e l a t i f l e -
b i h k o n t i n u dalam k e g i a t a n u s a h a n y a d i b a n a i n g k a n dua suku l a i n n y a .