• Tidak ada hasil yang ditemukan

Diktat Seni Tembang 1

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2017

Membagikan "Diktat Seni Tembang 1"

Copied!
68
0
0

Teks penuh

(1)

Diktat

SENI

TEMBANG I

DR. PURWADI, M.HUM

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH

FAKULTAS BAHASA DAN SENI

UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA

Telp: 0274-550843-12; Email: purwadi@uny.ac.id

▸ Baca selengkapnya: menapa wosing tembang lir ilir

(2)

KATA PENGANTAR

Diktat ini disusun untuk memperlancar proses belajar mengajar Mata Kulian Seni Tembang I di Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah, Fakultas Bahasa dan Seni Universitas Negeri Yogyakarta.

Bahan perkuliahan Seni Tembang I secara teoritis terdiri dari pengenalan olah vokal dan seluk beluk tembang Jawa. Adapun dalam aspek praktisnya, akan diberikan latihan untuk melakukan tembang dolanan dan sebagian tembang macapat. Hal ini tentu disesuaikan dengan tingkat kemampuan peserta didik.

Semoga dengan terbitnya diktat ini akan dapat memperlancar proses belajar mengajar di kalangan pendidik dan mahasiswa. Diharapkan dari diktat sederhana ini akan disusul oleh sebuah penerbitan yang lebih layak, sebagai sarana untuk nguri-uri budaya Jawi yang adi luhung dan edi peni.

Yogyakarta, 10 November 2010

(3)

DAFTAR ISI

KATA PENGANTAR ... ii

DAFTAR ISI ... iii

BAB I KEINDAHAN SENI TEMBANG ... 1

BAB II TEMBANG DOLANAN ... 4

BAB III TEMBANG MACAPAT ... 18

BAB IV TEMBANG MIJIL ... 25

BAB V TEMBANG MASKUMAMBANG ... 30

BAB VI TEMBANG GAMBUH ... 33

BAB VII TEMBANG PANGKUR ... 41

BAB VIII TEMBANG MEGATRUH ... 48

BAB IX TEMBANG POCUNG ... 53

DAFTAR PUSTAKA ... 58

LAMPIRAN 1. SILABUS ... 59

LAMPIRAN 2. RPP ... 62

(4)

BAB I

KEINDAHAN SENI TEMBANG

A. Kandungan Nilai Luhur

Kebudayaan Jawa telah berusia ribuan tahun. Salah satu bagian dari kebudayaan tersebut adalah kesenian, khususnya seni tembang. Seni tembang dalam budaya Jawa mengandung unsur estetis, etis dan historis. Untuk unsur estetis atau keindahan seni tembang sesuai dengan prinsip-prinsip dasar kesenian pada umumnya, yaitu dulce et utile yang berarti menyenangkan dan berguna. Nilai rekreatif tembang mampu menghibur hati yang sedang sedih, pikiran yang kalut dan suasana yang tegang, sehingga suasana terasa ayem tentrem.

(5)

tembang terdapat dalam sastra babad. Misalnya Babad Majapahit, Babad Demak, Babad Pajang, Babad Mataram, Babad Kartasura, dan Babad Giyanti. Penulisan sejarah dalam bentuk sastra babad ini menunjukkan bahwa masyarakat Jawa sangat apresiatif terhadap kehidupan masa lampau. Kesadaran sejarah ini dilandasi oleh pemikiran bahwa masa lampau, masa kini dan masa depan merupakan satu kesinambungan yang tak terpisahkan. Sastra babad yang diungkapkan dalam bentuk tembang itu bisa dijadikan referensi bagi generasi penerus sebagai kaca benggala atau cermin kehidupan.

B. Pengembangan Seni

Sejalan dengan perjalanan masyarakat Jawa, maka seni tembang pun mengikuti perkembangan jaman secara dinamis. Seni tembang mengalami perkembangan sesuai dengan nuting jaman kelakone. Sebagai salah satu cabang kesenian Jawa, tembang memperoleh kedudukan yang sangat terhormat. Masyarakat Jawa yang berdomisili di perkotaan, pedesaan dan pegunungan sangat akrab dengan seni tembang. Di lingkungan pendidikan formal, seni tembang disebarkan lewat buku-buku ajar. Dengan demikian keberadaan seni tembang bertambah menyebar. Publikasi seni tembang semakin diperhitungkan ketika media cetak dan elektronik turut serta menyebarluaskan nilai-nilai estetis, etis dan historis seni tembang di tengah-tengah masyarakat.

(6)

Tembang merupakan puisi yang dinyanyikan. Jenis tembang ada tiga macam, yaitu : tembang macapat, tembang tengahan dan tembang gedhe.

(7)

BAB II

TEMBANG DOLANAN

A. Metode Pengajaran

Seni tembang dalam budaya Jawa diajarkan baik melalui jalur pendidikan formal maupun pendidikan non formal. Di antara jenis tembang Jawa ada yang disebut dengan tembang dolanan. Kata dolanan berasal dari kata dasar dolan yang berarti bermain. Dolanan dapat diberi makna bermain-main. Pengertian tembang dolanan adalah jenis lelagon yang bernuansa santai, bersenang-senang, suka cita, riang gembira dan ringan tanpa beban. Kebanyakan tembang dolanan dinyanyikan oleh anak-anak yang sedang bermain-main. Para pencipta tembang dolanan biasanya amat memahami suasana batin atau aspek psikologis anak kecil. Tingkat kebahasaan dan kandungan pemikirannya dibuat sangat sederhana, mudah dan komunikatif.

Tembang dolanan berguna sekali buat proses belajar-mengajar di tingkat taman kanak-kanak. Guru TK yang banyak menguasai tembang dolanan tentu memudahkan dalam kelancaran belajar anak balita. Di antara materi pembelajaran, selama ini tembang dolanan terbukti sangat digemari. Bahkan setelah pulang di rumah pun, anak-anak itu akan unjuk kebolehan di hadapan orang tuanya (Diyono, 1996). Metode playing by learning, bermain sambil belajar sebenarnya inheren sudah dilaksanakan oleh para guru TK yang menggunakan materi belajar tembang dolanan.

(8)

dipertahankan. Para pengarang Jawa pun sudah paham bahwa tembang dolanan cocok untuk menyampaikan ajaran didaktif yang ringan-ringan saja. Untuk tema besar, berat dan penting umumnya para pujangga lebih suka menggunakan metrum tembang macapat, tembang tengahan dan tembang gedhe.

B. Unsur Pendidikan Anak

Nilai etis filosofis tembang dolanan memang mudah dipahami oleh khalayak umum, orang awam, perserta didik pemula dan anak-anak muda. Ajaran luhur yang dikandung dalam tembang dolanan sering disampaikan secara terbuka dan apa adanya. Tembang dolanan menghindari kata-kata konotatif dan makna simbolik, bahasa sehari-hari dan dekat dengan alam merupakan tema-tema yang menjadi sumber inspirasi para pengarang lagu dolanan.

Berbeda sekali dengan topik-topik kontemplatif dan reflektif, para pujangga tentu lebih memilih metrum yang mendukung suasana serius. Khusus untuk tembang-tembang tertentu memang membutuhkan penampilan yang lebih berwibawa. Pengarang-pengarang yang berasal dari kalangan istana memang lebih cenderung untuk memilih tembang-tembang yang mengandung nilai filosofis religius. Hal ini bisa dimaklumi karena istana menjadi panutan dan tuntunan. Contoh tembang-tembang dolanan:

Gundhul Pacul

(9)

Barat Gedhe

Bulan bulan gedhe ana santri menek jambe Ceblokna saklining wae Angon bebek pinggir dalan gung

Sing ngadhangi Mbok Kaki Mandraguna Dak are-are bebek asetokung-tokung

Sir sir plok kedhele gosong sir sir Sir sir plok kedhele gosong sir sir

Tul Jaenak

Tul jaenak jae jatul jaidi

Kontul jare banyak ndoge bajul kari siji Abang-abang gendera Landa

(10)

Lindri Mata kaya laron kuping ilir amba-amba Kathik nganggo tlale Bok sri bombok bok sri kate

E, Dhayohe Teka

(11)

Paman Guyang Jaran

Paman guyang jaran, e e ana apa

Ngriku wau wonten popok beruk keli, e ora ana Nggonku neng kene wus suwe

Tan ana suket kumledhang Amung wong kang ngguyang sapi Takonana ya dhuk

Mas sinangkling suwasa inten berlean Kil-kil, kil methakil

Cagak awak jare sikil

Sepuran

Sinten nunggang sepur lunga nyang Kediri Wong niki sepur dhur bayare setali

Sapa trima nggonceng konangan kondhektur Yen didhendha kenceng napa boten kojur Sinten nunggang sepur lunga dhateng Nganjuk Sinten pengin makmur aja seneng umuk.

Jamuran

(12)

Menthog Menthog

Manuke podhang unine kuk angkukan Unine kuk angkukan, unine kuk angkukan

Rujak Nanas

Mbok uwi rujak nanas Kampul kampul aneng gelas Ya bapak ya ndara

Adhem panas rasane wong ngombe upas Oas mas sinangkling suwasa inten barleyan Kil kil kil methakil

Cagak awak jare sikil

Sluku Bathok

Sluku sluku bathok, bathoke ela elo

Si rama menyang kutha, leh olehe payung mutha Mak jenthit lololobah, wong mati ora obah Yen obah medeni bocah, yen urip goleka dhuwit

Buta Galak

(13)

La wong kowe we we sing marah-marahi Hi hi aku wedi, ayo kanca ngajak bali Kae lo kae lo mripati plerak-plerok rok rok Kae lo kae lo kulite ambengkerok rok rok Ya kulite ambengkerok

Kidang Talun

Kidang talun mangan kacang talun Mil kethemil mil kethemil

Si kidang mangan lembayung

Tikus Pithi

Tikus pithi duwe anak siji Cit cit cuwit, cit cit cuwit Si tikus mangani pari

Gajah Belang

Gajah Belang saka Tanah Plembang Nuk renggunuk, nuk renggunuk Gedhemu meh padha gunung

Sar Sur Kulonan

Sar sur kulonan, mak mak gemake rete te Dak uyake rete te, dak uyake rete te Yen kecandhak dadi gawe

Musuh mesthi mati, musuh mesthi mati Dak bedhile mimis wesi

Mong mong jlegur, mong mong jlegur

Suwe Ora Jamu

Suwe ora jamu Jamu godhong tela Suwe ora ketemu

(14)

Suwe ora jamu

Mata ngantuk iku tambane apa Gethuk asale saka tela

Yen ra mathuk atine rada gela Ja ngono mas aja-aja ngono Kadung janji mas

Aku mengko gela

Gambang Suling

Gambang suling ngumandhang swarane Thulat-thulit kepenak unine

Unine mung nrenyuhake bareng lan kentrung Ketipung suling sigrak kendhangane

Ilir Ilir

Ilir-ilir ilir-ilir tandure wus sumilir tak ijo royo-royo

tak sengguh temanten anyar cah angon cah angon

(15)

dodotira kumitir bedhah ing pinggir

Ayo kanca ayo kanca ngayahi karyaning praja Kono-kene kono-kene gugur gunung tandang gawe Sayuk sayuk rukun bebarengan ro kancane

Lila lan legawa kanggo mulyaning negara Siji loro telu papat bareng maju papat-papat Diulang-ulungake murih enggal rampunge Holopis kuntul baris holopis kuntul baris Holopis kuntul baris holopis kuntul baris

Wajibe Dadi Murid

Wajibe dadi murid Ora kena pijer pamit

Kejaba yen lara, lara tenanan Ra kena ethok-ethokan

Yen wis mari bali neng pamulangan Ja nganti mbolos-bolosan

Mundhak dadi bocah bodho Plenga-plengo kaya kebo

Gula Klapa

Gula klapa abang putih sang dwi warna Gula klapa pralambang negara kita

Watak kendel kulinakna budi asor singkirana Gula klapa dadi srana manunggaling nusantara Gula klapa abang putih sang dwi warna

Gula klapa iku minangka pratandha

(16)

Dhendheng Kenthing

Dhendheng kenthing thing Sambel lonthang thang

Kakang mendhak yen mendhak ulung-ulungan Jenang telaka gendhis mawi kalapa, aoa Caosena temanten krenteg kawula

Benguk wana kecipir wungu kembange, aoe Rowa rawe temanten ketemu sore.

Kembang Blimbing

Kembang blimbing bing maya maya ya Kembang pelem wujude ingklik ketela

Kembang kacang lan kara padha kupune lha kae Kembang pring blas-blasan kaya carange

Kembang jambu lan randhu metu karuke lha kae Dhasar blanggreng si kopi pamacakira

Jago Kluruk

(17)

Thok thok thek thok thok gung Thok thok thek thok thek thok gung

Lumbung Desa

Lumbung desa pra tani padha makarya

Ayo dhi, njupuk pari nata lesung nyandhak alu Ayo yu, padha nutu yen wis rampung nuli adang

Ayo kang, dha tumandang yen wus mateng nuli madhang

Padhang Bulan

Padhang bulan ing pesisir Banyuwangi Kinclong-kinclong segarane kaya kaca

Kutha Bondowoso mas misuwur tapene, Cak cak Surabaya ja lali rujak cingure,

Timbang bali nglenthung wingka Babad luwung, Mojokerto jipang wedang angsle asli Malang, Njajah desa milang kori nggoleki condhonging ati, Brem kutha Mediun kripik Trenggalek tamba gumun, Kediri tahu takwane yen Nganjuk kondhang angine. Kutha Ponorogo mas, misuwur reoge

Cak-cak Surabaya jo lali mbarek ludruke Empun kesusu kondur mirsanana sandur

Wayang topeng dhalang saking Madura sampun kondhang Njajah desa milang kori nggoleki condhonge ati

E, seni gambus misri Jombang gandrung Banyuwangi Pandaan sendra tarine yen Nganjuk kondhang kledheke

Witing Klapa

Witing klapa jawata ing ngarsa pada Salugune wong wanita

(18)
(19)

Praon

(20)

Swara Suling

(Ki Narto Sabdo)

Bocah Gunung

Nadyan aku bocah gunung Doh banget dunungku

Ora usah ndadak nganggo bingung Yen ta pancen tresna aku

Pancen isih dadi lakon Ninggalke sliramu

Ra orane yen bakal kelakon Pepisahan karo aku

Muga-muga aja nganti gawe gela Nga dinunga tinebehna ing rubeda Yola y mas – yomas yomas Apa kowe ra kelingan Dalan nang omahku

(21)

BAB III

TEMBANG MACAPAT

A. Konvensi Tembang Macapat

Tembang macapat sangat populer di kalangan masyarakat Jawa. Dilihat dari bentuk karya sastranya, tembang Macapat itu mempunyai konvensi/aturan yang sama dengan tembang Tengahan, yang pokok ialah: guru gatra, guru wilangan dan guru lagu. Di samping itu perlu dibumbui dengan hiasan bahasa berupa: kata-kata Kawi, purwakanthi, kata-kata berkias, bali-swara, daya-sastra dan sebagainya (Sardjijo, 1991).

Dilihat dari cara melagukannya dan membacanya, perlu diperhatikan masalah: laras (Slendro, Pelog), lagu-lagunya, irama dan kejelasan ucapannya. Tembang macapat terikat oleh metrum tertentu. Teknik nembang macapat diuraikan oleh Hardjasoebrata (1985) dalam bukunya yang berjudul Pedhotan Tembang Macapat, dan Hardjowirogo (1958) dengan bukunya yang berjudul Pathokaning Nyekaraken. Adapun tembang yang berkaitan dengan pentas wayang purwa diuraikan oleh Harsono Kodrat (1982) dengan judul buku Gendhing-gendhing Karawitan Jawa, serta Kodiron (1976) dalam buku Marsudi Karawitan Jawi. Tokoh seni tembang lainnya yaitu Marwoto (1981) dengan bukunya Turunan Karawitan, Nanang Windradi (2002) dengan bukunya Suluk Kawruh Pedhalangan lan Macapat.

(22)

dalam Wayang Purwa, Sri Widodo (1995) dengan bukunya Gendhing-gendhing Dolanan, dan Lelagon Langgam, Kroncong, Dhangdhut, Sudibyo Aris (1982) dengan bukunya Mengenal Kesenian Tradisional, Waridi (2004) dengan bukunya Seni Pertunjukan Wayang, Warih Jati Rahayu (2002) dengan bukunya Puspa Sumekar, Wasista Suryadiningrat (1971) dengan bukunya Gamelan Dance and Wayang in Jogjakarta dan Wiryah Sastrowiryono (1988) dengan bukunya Bawa Sekar. Masing-masing pakar ini memang mempunyai kontribusi yang sangat berarti bagi perkembangan seni tembang Jawa.

B. Guru Lagu, Guru Wilangan, Guru Gatra

Metrum atau matra itu keteraturan perbandingan jatuhnya berat ringan suara atau ukuran keajegan jatuhnya tekanan keras suara, dhong-dhing atau guru-lagu. Suara berat, dhong atau guru itu dalam teori titik irama dinyatakan dengan garis pendek lurus mendatar, dhing atau lagu dinyatakan dengan tanda setengah lingkaran kecil tengadah.

No. Gamaning sekar Guru gatra ingkang kaping

(23)

7. Mijil. 10i 6o 10e 10i 6i 6u - - - - 8. Maskumambang. 12i 6a 8i 8a - - - - 9. Pocung. 12u 6a 8i 12a - - - - 10. Gambuh. 7u 10u 12i 8u 8o - - - - -

T

enga

ha

n

11. Megatruh 12u 8i 8u 8i 8o - - - - - 12. Balabak. 12a 3e 12a 3e 12a 3e - - - - 13. Wirangrong. 8i 8o 10u 6i 7a 8a - - - - 14. Jurudemung. 8a 8u 8u 8a 8u 8a 8u - - -

15. Girisa. 8a 8a 8a 8a 8a 8a 8a 8a - - (ageng)

Guru gatra = jumlah baris Guru wilangan = jumlah suku kata Guru lagu = suara akhir vokal

Masing-masing tembang macapat mempunyai sifat dan kegunaan sendiri-sendiri yaitu:

 Tembang Pocung, sifatnya: mempunyai makna seenaknya, bersendau gurau. Gunanya: untuk kelakar, teka-teki lucu, petuah.

 Tembang Mijil, sifatnya: gandrung-gandrung, prihatin. (Gunanya : mengungkapkan rasa prihatin.

 Tembang Maskumambang, sifatnya: susah, merana, prihatin. Gunanya : mengungkapkan rasa susah.

(24)

 Tembang Durma, sifatnya: tegang, marah, dendam. Gunanya : untuk peringatan, peperangan, menantang.

 Tembang Asmaradana, sifatnya: sengsem, marah, dendam. Gunanya : mengungkapkan rasa susah karena cinta.

 Tembang Pangkur, sifatnya: gandrung, tegang. Gunanya untuk memberi peringatan.

 Tembang Sinom, sifatnya: sederhana, susah. Gunanya untuk nasihat, mengungkapkan rasa susah.

 Tembang Dhandhanggula, sifatnya: luwes, manis, serba cocok. Gunanya: untuk nasihat, mengungkapkan rasa sedih, buat permulaan gendhing.

 Tembang Megatruh, sifatnya: susah, menyesal sekali. Gunanya: untuk mengungkapkan rasa susah.

 Tembang Gambuh, sifatnya: menerangkan, men-jelaskan. Gunanya: untuk mengajar dengan keterangan (Subalidinata, 1974).

Sedangkan menurut Dewantara (1968) setiap tembang memiliki watak sebagai berikut :

2. Sinom. Pradapaning godhong asem.

(25)

5. Pangkur. Buntut. Murcapada. Gandrung, sereng.

7. Asmaradana. Kasengsem dana.

Kanjeng Sunan Giri Kedaton.

Nesu. Prihatos. Sesotah; sereng.

8. Maskumambang. Kencana tumimbul.

Kanjeng

11. Gambuh. Lanteh. Natapraja. Wedharing piwulang ingkang radi sereng.

C. Sifat / Watak Tembang Macapat

(26)

(2) Gambuh Sumanak, sumadulur, kekeluargaan. Cocok untuk pengungkapan hal-hal yang bersifat kekeluargaan, nasihat, kependidikan yang mengandung kesungguhan hati.

(3) Pangkur bersifat keras, bergairah (sereng, nepsu), cocok untuk memberikan nasihat yang keras, cinta berapi-api, cerita hal-hal yang bersifat keras.

(4) Durma berwatak keras, marah, bergairah. Cocok untuk mengungkapkan kemarahan, cerita perang, perasaan jengkel. (5) Maskumambang nlangsa, ngere-eresi, sedih, memilukan. Cocok untuk

melukiskan perasaan sedih, memilukan hati.

(6) Megatruh bersifat sedih, prihatin, getun, menyesal. Cocok untuk cerita yang mengandung rasa penyesalan, prihatin, sedih dsb. (7) Wirangrong bersifat berwibawa. Sesuai untuk pengungkapan keadaan

yang mengandung keagungan, keindahan alam, pendidikan/pengajaran.

(8) Mijil berwatak cinta, prihatin. Cocok untuk memberikan pendidikan/pengajaran, rasa cinta kasih, dsb.

(9) Kinanthi bersifat senang, cinta kasih. Cocok untuk memberikan pendidikan/pengajaran, rasa cinta kasih, dsb.

(27)

(12) Jurudemung berwatak kenes, prenes. Cocok untuk memaparkan hal-hal yang mengandung sifat banyak ulah, memancing-mancing asmara.

(13) Girisa berwatak gagah, berwibawa, wanti-wanti. Sesuai untuk cerita yang mengandung pendidikan/pengajaran dan nasihat.

(14) Sinom bersifat lincah, ethes, canthas. Cocok untuk melukiskan suasana kelincahan, berpidato, nasihat dsb.

(15) Dhandhanggula berwatak luwes, menyenangkan. Sesuai untuk mengungkapkan segala hal/keadaan.

(28)

BAB IV

TEMBANG MIJIL

Makna Tembang Mijil

Tembang mijil mempunyai rumusan dan makna tertentu. Kata mijil secara harfiah berarti keluar atau lahir. Secara filosofis tembang ini melambangkan proses kelahiran manusia di dunia. Contoh tembang mijil beserta guru lagu dan guru wilangannya:

Dedalane guna lawan sekti, (10 i)

kudu andhap asor, (6 o)

wani ngalah luhur wekasane, (10 e) tumungkula yèn dipun dukani, (10 i)

bapang dèn simpangi, (6 i)

ana catur mungkur. (6 u)

Ketawang Mijil Wigaring Tyas

2 1 2 6 2 1 6 5 2 1 2 6 2 1 6 5 2 1 2 6 2 1 6 5 2 1 2 6 2 1 6 5 6 6 . . 5 5 6 1 5 6 1 2 3 1 6 5 1 2 1 6 5 2 1 6 2 3 2 1 3 2 1 6 5 5 6 1 5 4 1 2 3 5 1 6 2 1 6 5

Dhuh biyung mban wayah apa iki Rembulan wus ngayom

(29)

Mijil Poma Kaki

Poma padha dipun-enget kaki, ing pitutur ingong, sira uga satriya arane, kudu anteng jatmika ing budi, ruruh sarta wasis, samubarangipun.

Sarya nedya prawira ing batin, nanging aja katon, sasabana yen durung masane, kekendelan aja wani mingkis, weweka ing ati, sinamar sinamun.

Lan den-mantep sami marang becik, lan ta aja wekas- ingong, aja kurang iya panrimane, yen wis titahira ing Hyang Widdhi, ing badan puniki, wus pepancenipun. Ana wong narima wus titahing, Hyang kang dadi awon, lan wong ananarima titahe, ing wekasan iku dadi becik, dene wong ingkang becik, wong narima iku.

Kaya umpamane wong angabdi, amagang Sang Katong, lawas-lawas teka sasedyane, dadi mantri utawa bupati, miwah saliyaning, ing tyase panuju.

Nuli narima terusing batin, tan menging ing Katong, lan rumasa ing kanikmatane, sihing gusti tekeng anak rabi, wong narima becik, kang mengkono iku.

Nanging arang iya masa mangkin, kang kaya mengkono, kang wis kaprah iya salawase, yen wis ana linggihe sathithik, apan nuli lali, ing wiwitanipun.

Pangrasane duweke pribadi, sabarang kang kanggo, datan enget ing mula-mulane, kawiting sugih sangkaning mukti, panrimaning ati, kaya nggone nemu.

Tan rumasa murahing Hyang Widdhi, jalarang Sang Katong, ing jaman mengko iki mulane, arang turun wong lumakyeng kardi, tyase tan salirih, kasusu ing angkuh. Arang kang sedya amales becik, ing sihe Sang Katong, lawan kabeh iku ing batine, tan anedya narima ing Widdhi, iku uwong tan wrin, ing nikmat ran-ipun.

(30)

Mijil Bala Lumaris

(31)

Mijil Wit Becik

Wite becik dadine ajuti, kang metu Senen pon, pan wus pasthi amindho lakine, datan trima sapisan yen laki, kudu ngaping kalih, tan cidra puniku.

Lamun pinet iriban sathithik, lanang tuwin wadon, suwe-suwe tan ana bedane, iya lanang iya ta pawestri, dangu-dangu sami, ya wirasatipun.

Senen wage begjane sathithik, imbuh lantap dhoso, nanging bisa momong wong tuwane, rada bekti laki sawatawis, nging sandhunganeki, rada dhemen padu.

Jembar budi tunggale kekalih, de kang Senen kliwon, doyan mangan dremba imul saen, rada kebluk sarta ambesiwit, kawirangan mintir, wedi marang kakung.

Dene ingkang metu Senen legi, lemes teka dhoso, kabrangasan ora sabudine, nora suka kumpul lan sesami, kudu angungkuli, barang kudu punjul.

Rama ibu yen luput tan wani, yen bener ambekos, lamun krama wedi ing lakine, pan jinurung begjane sathithik, nanging tunggak semi, padon kendho pungkur.

Dene ingkang weton Senen paing, padone angganthol, lemes luwes sugihan wateke, lan keringan carobo ing becik, nanging Senen paing, krep petengan kalbu.

Dina Senen wus telas tiniti, den eling suteng-ngong, Salasa pon kang winuwus maneh, yen wanodya rada bekti laki, sandhungane mintir, lilan cangkem karut. Sinung awik tur pikire becik, miturut sapakon, tur angembang sepaka wateke, lamun kakung wedi marang estri, yen gung begjaneki, sandhungan tan tutug.

Slasa wage wirasatireki, antuk sihing nguwong, kadya wuni iku umpamane, yen andulu warnane kang wuni, itheng pan semu abrit, pinangan jengkerut.

Keh kapencut miyarsa derangling, wruh rasane mlengos, mring lakine sathithik wedine, sugih prentah bojone tan mintir, lan tan bengis maring, nora pinter padu. Ati gedhe begjane sathithik, awit saka dhoso, dhemen ngiwa wong iku wateke, sandhungane karusak tan pikir, rada murka kedhik, padon kendho pungkur.

Terkadhangan sok alarang siwi, de Salasa kliwon, pan wus takdir Hyang Suksma karsane, kudu-kudu laki kaping kalih, kang tan ngaping kalih nuli pegat lampus. Patrap sareh dhoso jroning ngati, sabare kang katon, adreng durung yen ana karsane, bekti laki miwah rama wibi, wasis acariwis, cekel karyanipun.

(32)

Dene ingkang metu Slasa paing, watek bengis dhoso, sok sugiha wong iku wateke, reka blaba tur temene cethil, kawirangan mintir, rada dhemen padu.

Dina Salasa titinya paing, gantya dina Rebo, Yen Rebo pon krep petengan aten, juweh meneng ora duwe uni, lamun arsamuni, lir gelap kasandhung.

Sandhungane sok alarang siwi, yen tumandang dhoso, yen ta rama ibu nora duwe, pan jinurung rijekine mintir, padon buntut arit, tan wruh ing sadulur.

Rebo wage wateke pan becik, nanging laki pindho, pan keringan sapadha-padhane, crobo nanging rada bekti laki, alila mring bukti, barang cangkem karut.

Mung padone sok ambuntut arit, dene Rebo kliwon, doyan mangan dremba imul saen, lantap bengis kawirangan mintir, lumuh barang kardi, sinome sinantun.

(33)

BAB V

TEMBANG MASKUMAMBANG

Tembang maskumambang mempunyai arti demikian: mas berarti logam mulia, kumambang berarti terapung. Tafsir tembang ini mengandung makna bahwa kehidupan harus berakhir dengan keberuntungan. Oleh karenanya manusia diharap untuk berbuat baik semulia emas. Contoh tembang Maskumambang beserta guru lagu dan guru wilangannya:

Jayeng sari yata angandika aris, (12 i)

Aduh ariningwang, (6 a)

Adat temen sira iki, (8 i)

Yen nangis banjur kantaka, (8 a)

(34)

Maskumambang Gathutkaca Gandrung

Nadyan silih bapa biyung kaki nini, sadulur, myang sanak, kalamun wuruk tan becik nora pantes yen den-nut-a.

Apan kaya mangkono watekan iki, sanadyan wong tuwa, yen duwe watek tan becik, nora pantes yen den-nut-a.

Ana uga etang-etangane kaki, lelima sinembah, dununge sawiji-wiji, sembah lelima punika.

Ingkang dhingin rama ibu kaping kalih, mara-tuwa lanang, wadon kang kaping tri, ya marang sadulur tuwa.

Kaping pate marang ing guru sayekti, sembah kaping lima, marang ing gustinireki, parincine kawruhana.

Pramilane rama ibu den-bekteni, kinarya jalaran, ananging badan puniki, wineruhken padhang hawa.

Uripe pinter samubarang kardi, saking ibu rama, ing batin saking Hyang Widdhi, mulane wajib disembah.

(35)

Sajatine rasa kang mencarken wiji, sembah kaping tiga, mring sadulur tuwa ugi, milane sadulur tuwa.

Pan sinembah gegentining ramaneki, pan sirnaning bapa, sadulur tuwa gumanti, ingkang pantes sira tut-a.

Ing sawarah wuruke ingkang prayogi, sembah kang kaping pat, ya marang guru sayekti, marmane guru sinembah.

Kang atuduh marang sampurnaning urip, tumekeng antaka, madhangken petenging ati, ambenerken marga mulya.

Wong duraka ing guru abot pribadi, pramila proyoga, minta asih siyang latri, ywa nganti suda sihira.

Kaping lima dununging sembah puniki, mring Gusti kang murba, ing pati kalwan urip, miwah sandhang lawan pangan.

Wong ing donya wajib anuta ing Gusti, lawan dipun awas sapratingkahe den-kesthi, aja dumeh wus awirya.

(Serat Wulangreh)

(36)

BAB VI

TEMBANG GAMBUH

Tembang gambuh ini berarti cocok, selaras, serasi dan seimbang. Tembang ini merupakan lambang kehidupan suami istri yang telah mencapai kebahagiaan dan kemuliaan hidup. Contoh tembang gambuh:

Gambuh Tutur Bener

Tutur bener puniku, sayektine apantes tiniru,

nadyan metu saking wong sudra papeki, lamun becik nggone muruk,

iku pantes sira anggo. Ana pocapanipun,

adiguna adigang adigung,

pan adigang kidang adigung pan esthi, adiguna ula iku,

telu pisan mati sampyoh. Si Kidang umbagipun,

ngandelaken kebat lumpatipun,

pan si gajah ngandelaken geng inggil, ula ngandelaken iku,

mandine kalamun nyakot. Iku upaminipun,

aja ngandelaken sira iku,

(37)

tinemenan nora pecus, satemah adadi guyon. Ing wong ngurip puniku, aja nganggo ambeg kang tetelu, anganggowa rereh ririh ngati-ati, den kawangwang barang laku, kang waskitha solah ing wong. Dene tetelu iku,

si kidang suka ing patinipun, pan si gajah alena patinireki, si ula ingpatinipun,

ngandelaken upase mandos. Tetelu nora patut,

yen tiniru mapan dadi luput,

(38)

Gambuh Pamoring Rasa

Gambuh Jurang Gesong

Gambuh Sembah Catur

(39)

Sembah raga puniku,

Pakartine asarana saking warih, Kang wus lumrah limang wektu, Wantu wataking weweton. Inguni uni durung,

Sinarawung wulang kang sinerung, Lagi ini bangsa kas ngetokkan anggit, Mintokken kawignyanipun,

Sarengate elok elok. Thithik kaya santri Dul, Gajeg kaya santri brai kidul, Saurute Pacitan pinggir pasisir, Ewon wong kang padha nggugu, Anggere padha nyalemong. Kasusu arsa weruh,

Cahyaning Hyang kinira yen karuh, Ngarep arep urub arsa den kurebi, Tan wruh kang mangkono iku, Akale kaliru enggon.

Yen ta janma rumuhun, Tata titi tumrah tumaruntun,

Bangsa srengat tan winor lan laku batin, Dadi nora gawe bingung,

Kang padha nembah Hyang Manon. Lir sarengat iku,

Otot daging kulit balung sungsum, Tumrah ing rah memarah antenging ati, Antenging ati nunungku,

Angruwat ruweding batos. Mangkono mungguh ingsun, Ananging ta sarehne asnafun,

Beda beda panduk panduming dumadi, Sayektine nora jumbuh,

(40)

Nanging ta paksa tutur,

Rehne tuwa tuwa se mung catur, Bok lumuntur lantaraning reh utami, Sing sapa temen tinemu,

Nugraha geming kaprabon. Samengko sembah kalbu, Yen lumintu uga dadi laku,

Laku agung kang kagungan Narapati, Patitis tetesing kawruh,

Meruhi marang kan momong. Sucine tanpa banyu,

Mung nyunyuda mring hardaning kalbu, Pambukane tata titi ngati ati,

Atetep telate atul,

Tuladha marang waspaos, Mring jatining pandulu,

Panduk ing ndon dedalan satuhu, Lamun lugu legutaning reh maligi, Lageane tumalawung,

Wenganing alam kinaot. Yen wus kambah kadyeku, Sarat sareh saniskareng laku, Kalakone saka eneng ening eling, Ilanging rasa tumlawung,

Kono adiling Hyang Manon. Gagare nggugar kayun,

Tan kayungyun mring ayuning kayun, Bangsa anggit yen ginigit nora dadi, Marma den awas den emut,

Mring pamurunging lelakon. Samengko kang tinutur,

Sembah katri kang sayekti katur,

Mring Hyang Sukma sukmanen saari ari, Arahen dipun kacakup,

(41)

Ruktine ngangkah ngukut, Ngiket ngruket triloka kakukut Jagad agung ginulung lan jagad alit, Den kandel kumadel kulup,

Mring kelaping alam kono, Lamun yitna kayitnan kang miyatani, Tarlen mung pribadinipun,

Kang katon tinonton kono. Nging Aywa salah surup, Kono ana sajatining urub,

Yeku urub pangarep uriping budi, Sumirat sirat narawung,

Kadya kartika katonton. Yeku wenganing kalbu,

Kabukane kang wengku winengku, Wewengkone wis kawengku neng sireki, Nging sira uga kawengku,

Mring kang pindha kartika byor. Samengko ingsun tutur,

Gantya sembah ingkang kaping catur, Sembah rasa karasa wosing dumadi, Dadine wis tanpa tuduh,

Mung kalawan kasing batos. Kalamun durung lugu, Aja pisan wani ngaku aku,

Antuk siku kang mengkono iku kaki, Kena uga wenang muluk,

Kalamun wus padha melok. Meloke ujar iku,

Yen wus ilang sumelanging kalbu,

Amung kandel kumandel marang ing takdir, Iku den awas den emut,

(42)

Pamoting ujar iku,

Kudu santosa ing budi teguh, Sarta sabar tawakel legaweng ati, Trima lila ambeg sadu, Ingkang buka ing kijab bullah agaib, Sesengkeran kang sinerung,

Yen wis bisa nuksmeng pasang semu, Pasamoning hebing kang Maha Suci, Kasikep ing tyas kacakup,

Kasat mata lair batos. Ing batin tan kaliru,

Kedhap kilap liniling ing kalbu,

Kang minangka colok celaking Hyang Widhi, Widadaning budi sadu,

Pandak panduking liru nggon. Nggonira mrih tulus,

Kalaksitaning reh kang rinuruh

Nggyanira mrih wiwal warananing gaib, Paranta lamun tan weruh,

(43)

Istingarah tan metu,

Lawan istingarah tan lumebu, Dene ing jro wekasane dadi njawi, Rasakna kang tuwajuh,

Aja kongsi kabasturon. Karana yen kebanjur,

Kajantaka tumekeng saumur,

Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi, Dadi wong ina tan weruh,

Dheweke den anggep dhayoh. (Serat Wedhatama)

Gambuh Budhalan

Enjing bidhal gumuruh

Tambur suling gung maguru ngungkung Binarunging krapyak myang watang agathik Kang kapyarsa swaranipun

(44)

BAB VII

TEMBANG PANGKUR

Tembang pangkur banyak digunakan untuk medhar piwulang atau mengajarkan nasehat buat anak cucu. Dari akronim atau jarwa dhosok tembang pangkur diberi makna apa-apa kang mungkur yang berarti segala kehidupan duniawi sudah ditinggalkan. Contoh tembang pangkur beserta guru lagu dan guru wilangannya:

Rawana girang sesumbar, (8 a) Heh Subali iku sidamu mati, (11 i) Munyuk-bejunjak-bejunjuk, (8 u) Monyet liwat ngalunjat, (7 a) Tuwa buru baribin suka babruwun, (12 u) Alasan datanpa dangka, (8 a) Kethek nistha dama nistip. (8 i)

Pangkur Mardi Siwi

Mingkar mingkuring angkara, Akarana karenan Mardi siwi, Sinawung resmining kidung. Sinuba sinukarta,

Mrih ketarta pakartining ngelmu luhung Kang tumrap ing tanah Jawa,

Agama ageming aji. Jinejer neng Wedhatama

Mrih tan kemba kembenganing pambudi Mangka nadyan tuwa pikun.

Yen tan mikani rasa,

Yekti sepi asepa lir sepah samun,

(45)
(46)

Pangkur Gua Kiskendha

. . . . . . .

2 2 2 2 . 1 1 . 6 . 1 . 6 5 2 . 1 . 6 . 0 Su- gri- wa a- pa kar- san- ta,

.

6 6 6 6 6 6 6 . 6 1 5 . 3 . 21 6 . 5 . 0 Te- ka si- ra ngampir- ke la- ku ma- mi,

. . . . . . . . . .

2 2 2 2 2 2 . 2 . 3 2 . 1 . 0 De- wa- ji a- nyu- wun ben- du,

. . . . . . .

2 2 2 . 1 6 1 2 . 6 . 1 . 6 5 2 . 1 . 6 . 0 Sa- king ja- hat ka- wu- la,

. . . . . . . . . .

2 2 2 2 . 1 1 . 1 1 . 6 2 . 1 . 65 2 . 3 . 21 . 0 Ka- mi- pu- run ngampir- ken tin- dak pu- ku- lun,

. . . . . .

1 1 1 1 . 6 2 . 1 . 6 5 2 . 1 . 6 . 0 Gusti mu- gi ju- me- neng- a,

5 5 5 5 . 3 2 5 . 3 . 2 1 . 6 . 5 . 0 Na- ra- na- ta won- ten ngri- ki

Pangkur Munggwing Wana

. . .

1 2 . 6 1 . 5 2 . 2 3 . 2 1 . 6 . 0 Ji- rak pin da munggwing wa- na

(47)

. . .

6 1 2 . 6 5 6 . 1 . 6 5 . 2 3 . 2 1 . 6 . 0 Wastra tu- mrap mus- ta- ka

. . .

1 2 . 6 . 1 . 6 5 . 2 . 3 . 2 1 . 0 Pa- ngi- ket- e

2 3 5 5 3 5 . 2 3 . 2 1 . 0 Wangsalan kang se- kar pang-kur

. . .

1 2 6 1 . 5 2 . 2 3 . 2 1 . 6 . 0 Ba- on sa- bin ing na- wa- la

5 5 5 5 3 5 . 3 . 2 1 . 6 . 1 . 6 . 5 . 0 Ki- nar- ya la- ngen pri- ba- di

(48)

Pangkur Surangga Greget

(49)

Pangkur Paman Prabu

(50)

Pangkur Pawestri

Asta resik sinarbetan, Nyi Artati tetanya mring kang siwi, “Rara apa wus sumurup, arane driji lima, myang karepe ing sawiji-wijinipun?” “Ibu aku durung wrin.” Sang dyah gya rinangkul aglis.

Ingarasan wantya-wantya, astanira kang kanan den cepengi. “Lah engeta sira masku, mulane ginawanan, driji lima puniku ta aranipun, ing sawiji-wijinira, jejempol ingkang rumiyin.

Panuduh kaping kalihnya, kaping tiga Panunggul ranireki, manis ingkang kaping catur, jejenthik kaping gangsal. Kawruhana mungguh semuning Hyang Agung, wong wadon wus ginawanan, dalil panganggone estri.

Iku wajib kinawruhan, karepe sawiji-waji driji. Mula binektan sireku, jejempol maring ing Hyang, den kajempol ing tyas kinarseng kakung. Tegese pol den agampang, sabarang karsaning laki.

Mula ginawanan sira, ing panuduh aja kumawani, anikel tuduhing kakung, sapakon lakonana. Pramilane ginawanan kang panunggul, kakungmu unggul-unggulna. Miwah kalamun peparing.

Nadyan thithik nora mantra, unggulena gunakayaning laki. Mulane sira puniku, jari manis ginawan, den amanis ulat atanapi tembung. Yen ana karsaning priya, dhoso besengut ywa nganti.

Ing netya dipun sumringah, nadyan lagi rengu jro tyasireki, yen ana ngarsaning kakung, buwangen ywa katara. Marmanira ginawan jejenthik iku, dipun athak athik-thikan, yen ana karsaning laki.

Karepe athak-athikan, den tarampil marang sabarang karti. Kalamun ngladosi kakung, den ririh lan den kebat. Aywa kebat dreg-dregan grobyagan itu, kebat seru tur anistha, pan rada ngoso ing batin.

Lamun ko-engeti Rara, ingsun tanggung wus masthi sira manggih, mulya donya akiripun, lan aja manah nyimpang, kang tumemen den bendunga patang puluh, aja gumingsir tyasira, den trus lair tekeng batin.”

Rancangkapti duk miyarsa, sampun tampi cinancang pulung ati, matur maring renanipun, “Dhuh ibu pangestunta, muga-muga pinarengna ing Hyang Agung, bisa nglakoni kang dadya, karepe dariji gati.”

(51)

BAB VIII

TEMBANG MEGATRUH

Tembang megatruh secara harfiah berarti berpisahnya antara jiwa dan raga. Megatruh, memisahkan raga dengan ruhnya. Dalam kebudayaan Jawa merupakan proses khusnul khotimah atau mating pati patitis. Contoh tembang megatruh:

Megatruh Sigra Milir

Sigra milir kang gethek sinangga bajul, kawan dasa kang jageni,

ing ngarsa miwah ing pungkur, tanapi ing kanan kering, kang gethek lampahnya alon.

Wus binucal welah lawan satangipun, ki Wila lan ki Wuragil,

eca pra samya pitekur, angadhep gusti sang pekik, bakda ngisa prapteng Betog.

Lampahnya lon serep rare prapteng Butuh, rahaden ika tan pangling,

lamun laladaning Butuh, arsa kendel raden pekik, amangsit bajul kang gendhong.

Ingkang gethek ginetog-getog ping telu, ingkang bajul mirsa wangsit,

ingkarsane raden bagus, anulya binekta minggir, cinacang kang gethek alon.

Mring ki Wila lawan ki Wuragil sampun, cinancang witing kuweni,

(52)

Megatruh Lara Nangis

(53)

Megatruh Puspita Mlathi

(54)

Megatruh Pasuwitan

Wong ngawula ing Ratu luwih pakewuh, nora kena minggrang-minggring, kudu mantep sartanipun, setya tuhu marang gusti, dipun piturut sapakon.

Mapan Ratu kinarya wakil Hyang Agung, marentahken ngukum ngadil, pramila wajib den den-enut, kang sapa tan anut ugi, mring parentahe Sang Katong.

Aprasasat badali karsa Hyang Agung, mulane babo wong urip, saparsa suwiteng Ratu, kudu eklas lair batin, aja nganti nemu ewoh.

Ing wurine yen ati durung tuwajuh, angurta aja ngabdi, angur ngidhunga karuwun, aja age-age ngabdi, yen during eklas ing betos.

Angur angindunga bae nora ewuh, pan nora nana kang ngiri, amangkul pakaryanipun, nora susah tungguk kemit, seba mapan nora nganggo.

Mung yen ana tontonan nonton neng nglurung, kemul bebede sasisih, sarwa mbanda tanganipun, glindhang-glindhung tanpa keris, andhodhok pinggiring bango.

Parandene jroning tyase lir tumenggung, mangku bawat Senen Kemis, mangkono iku liripun, nora kaya wong ngabdi, wruh ing palataran Katong.

Lan keringan sarta ana aranipun, la nana ungguhe ugi, ing salungguh-lungguhipun, nanging ta dipun pakeling, milane pinardi kang wong.

Samubarang pakaryanira Sang Ratu, sayekti kudu nglakoni, sapalakartine iku, wong kang padha-padha ngabdi, wruh ing pagaweyane pan seos.

Kang nyanta bupati mantra panewu, kaliwon paneket miji, panglawe miwah panajung; tanapi para prajurit, lan kang nyambut karya Katong.

Kabeh iku kawajiban sebanipun, ing dina kang amarengi, wiyosarina Sang Prabu, sanadyan tan miyos ugi, pasebane aja towong.

Ingkang lumrah yen kerep seba wong iku, nuli ganjaran den incih, yen tan oleh nuli mantuk, iku sewu sewu sisip, yen wus mangarti kang uwong

Yen mangkono etunge kang sampun weruh, mapan ta datan den-pikir, ganjaran pan wis karuhun, aming naur sihing gusti, winelas ing lair batos.

Setya tuhu lan saparentah pan manut, ywa lengganeng karseng gusti, wong ngawula paminipun, lir sarah aneng jeladri, darma lumampah sapakon.

(55)

Tulisane ing lochil makful rumuhun, pepancen sawiji-wiji, tan kena owah sarambut, tulise badan puniki, aja na mundur pakewoh.

(Serat Wulangreh)

(56)

BAB IX

TEMBANG POCUNG

Tembang pocung cocok untuk menyampaikan ajaran budi pekerti luhur. Suasana tembang pocung memang riang gembira. Contoh tembang pocung:

Pocung Wedhatama

Ngelmu iku kelakone kanthi laku (12 u)

Lekase lawan kas (6 a)

Tegese kas nyantosani (8 i)

Setya budya pangekese dur angkara. (12 a) Angkara gung neng angga anggung gumulung, Gegolonganira,

Triloka lekere kongsi,

Yen den umbar ambabar dadi rubeda.

Beda lamun kang wus sungsem reh ngasamun, Semune ngaksama,

Sasamane bangsa sisip,

Saewa sareh saking Mardi martatama.

Taman limut durgameng tyas kang weh limput, Kerem ing karamat,

Karana karoban ing sih,

Sihing sukma ngrebda saardi gengira. Yeku patut tinulad tulad tinurut, Sapituduhira

aja kaya jaman mangkin,

(57)

Nora weruh rosing rasa kang rinuwuh, Lumeketing angga,

Anggere padha marsudi, Kana kene kaanane nora beda.

Uger lugu den ta mrih pralebdeng kalbu, Yen kabul kabuka,

Ing drajat kajating urip,

Kaya kang wus winahya sekar srinata. Basa ngelmu mupakate lan panemu, Pasahe lan tapa,

Yen satriya tanah Jawi,

Kuna kuna kang ginilut tripakara. Lila lamun kelangan nora gegetun, Trima yen ketaman,

Sakserik sameng dumadi,

Tri legawa nalangsa srah ing Bathara, Baathara gung inguger graning jajantung, Jenek Hyang wisesa,

Sana pasenedan suci,

Nora kaya si mudha mudhar angkara. Nora uwus kareme anguwus uwus, Uwose tan ana,

Mung janjine muring muring, Kaya buta buteng betah nganiaya. Sakeh luput ing angga tansah linimput, Linimpet ing sabda,

Narka tan ana udani,

Lumuh ala ardane ginawa gada.

Durung punjul ing kawruh kaselak jujul, Kaseselan hawa,

Cupet kapepetan pamrih,

(58)

Pocung Reh Rahayu

Pocung Mangu

Mandheg mangu si kancil ing lampahipun, sakedhap angungak,

sigra denira andhelik,

ngulap-ulap si kancil sadangunira. Mangu mangu si kancil kendel adangu, ngudi keng wardaya,

yen nyata manusa yekti,

pesthi obah lunga saking ing panggonan. Iku dudu sutingali nora maju,

eca malangkadhak, mulya ana angin midid,

mayug-mayug wewedi lir jumangkaha. Kancil gugup andhelik maras kalangkung, dangu ingantosan,

mayug-mayug tan lumaris,

duh kiteng tyas sumyar gandaning kusuma. Pan sumawur mekaring pudhak gandarum, rumabaseng kisma,

maletuk kaken tang tasik,

sumarambah karya barubahing driya.

(59)

Sekar andul kalak kenanga keneng kung, kedah ingagema,

maring kang amurweng tulis,

semuning kang puspa karaseng wardaya. Dayanipun kusuma mrih marum-arum, maresep ri kang tyas,

sekar sumarsana wilis,

tulus arum rarase menuhi grana.

Cipteng kalbu lir sengseming wanodyayu, yuwaneng bawana,

mangkana kancil andhelik,

nir ing kingkin wekasan suka ing driya. Pan kapanduk gandaning sekar rum-arum, kadi manggih retna,

sawukir kancana rukmi,

manggut manggut si kancil sigra maperak. Mring nggenipun wewedi pasangan pulut, kang mindha manusa,

parek den iling-ilingi,

estu lamun wewedi dudu manusa. Kancil muwus kaya manusa rupamu, memedeni bocah,

teka memarasi kancil,

dene ingsun pareki nora ngapa. (Serat Kancil)

Pocung Cangkriman

Bapak pocung cangkeme madhep mandhuwur Sabane ing sendhang

Tumpakake lambung kering

Prapteng wisma si pocung mutah guwaya Bapak pocung dudu watu dudu gunung Dawa kaya ula

Ancik-ancik wesi miring

Lunga teka si pocung ngumbar suwara Bapak pocung gedhene meh padha gunung Sabane ing sabrang

Titihane sang bupati

(60)

Pocung Panglipur Rasa

Sekar Pocung kanggo tamba ati bingung Panglipuring rasa

Murih yuwana basuki

(61)

DAFTAR PUSTAKA

Biman Putra, 2002. Suka-suka Campursari. Surakarta : Cendrawasih. Daru Suprapta, 1985. Serat Wulangreh.Surabaya: Citra Jaya Murti.

Diyono, 1996. Kempalan Gendhing-gendhing Pahargyan. Surakarta : Cendrawasih. ______, 1992. Tuntunan Sekar Macapat. Solo : Cendrawasih.

Hardjasoebrata, 1985. Pedhotan Tembang Macapat, Javanologi, Yogyakarta. Hardjowirogo, 1958. Pathokaning Nyekaraken. Jakarta : Balai Pustaka. Harsono Kodrat, 1982. Gendhing-gendhing Karawitan Jawa. Jakarta : Balai

Pustaka.

Imam Soepardi, 1931. Wedhatama Jinarwa, Surabaya: Panyebar Semangat

Ki Hadjar Dewantara, 1968. Dasar Pengetahuan Gendhing Jawa, Taman Siswa, Yogyakarta

Kodiron, 1976. Marsudi Karawitan Jawi. Pelajar : Surakarta. Marwoto, 1981. Turunan Karawitan. Solo : Putrajaya.

Nanang Windradi, 2002. Suluk Kawruh Pedhalangan lan Macapat. Solo : Cendrawasih.

Sardjijo, 1991. Apresiasi Seni Tembang. Yogyakarta : FPBS IKIP Yogyakarta. Soekiman, 1984. Gamelan Dramatari dan Komedi Jawa. Jakarta : Depdikbud. Soerasa, 1983. Gamelan. Jakarta : Depdikud.

Soetrisno, 2004. Syair Tembang dalam Wayang Purwa. Yogyakarta : Aditya Presindo.

Sri Widodo, 1995. Gendhing-gendhing Dolanan. Solo : Cendrawasih.

_________, 2000. Lelagon Langgam, Kroncong, Dhangdhut. Solo : Cendrawasih. Sudibyo Aris, 1982. Mengenal Kesenian Tradisional. Jakarta : Depdikbud.

Waridi, 2004. Seni Pertunjukan Wayang. Solo : Einika.

Warih Jati Rahayu, 2002. Puspa Sumekar. Yogyakarta : Grafika Indah. Wasista Suryadiningrat, 1971. Gamelan Dance and Wayang in Jogjakarta.

Yogyakarta : Gadjah Mada Unversity Press.

(62)

LAMPIRAN 1.

SILABUS

SILABUS

MATA KULIAH : SENI TEMBANG I

SIL/FBS-PBD/239 Revisi : 00 10 November 2010 Hal 1. Fakultas / Program Studi : FBS / Pendidikan Bahasa Jawa

2. Mata Kuliah & Kode : Kode : PBD 239 3. Jumlah SKS : Teori : - SKS Praktik : 2 SKS

: Sem : Ganjil (l) Waktu : 16 pertemuan 4. Mata kuliah Prasyarat & Kode : ...

5. Dosen : Dr. Purwadi

I. DESKRIPSI MATA KULIAH

Mahasiswa memiliki kemampuan dan ketrampilan tentang dasar-dasar seni tembang Jawa yang meliputi : olah vokal, tembang dolanan, dan sebagian tembang macapat. Pengetahuan dasar seni tembang Jawa ini akan mengantarkan mahasiswa menjadi ahli secara teoritis dan trampil secara praktis.

II. STANDARISASI KOMPETENSI MATA KULIAH

Mahasiswa mampu dan terampil melagukan jenis-jenis tembang dolanan serta sebagian tembang macapat yang terdiri dari tembang mijil, pucung, pangkur, maskumambang, gambuh dan megatruh. Dengan penguasaan dasar-dasar lagu tersebut maka mahasiswa akan menjadi pecinta dan pengembang seni tembang.

III. POKOK BAHASAN DAN RINCIAN POKOK BAHASAN

Minggu ke Pokok Bahasan Rincian Pokok Bahasan Waktu I Pengenalan

jenis-jenis tembang Jawa

Mengetahui dan memahami jenis-jenis tembang Jawa.

100’ II Latihan dasar olah

vokal

Praktek olah vokal secara kolektif dengan lagu dolanan yang paling sederhana.

(63)

tembang gambuh

Praktek melagukan tembang pocung secara kolektif.

200’ VI Latihan melagukan

tembang maskumambang

Praktek melagukan tembang maskumambang secara kolektif.

300’

VII Latihan melagukan tembang mijil dan pangkur

Praktek melagukan tembang mijil dan pangkur secara kolektif.

300’

VIII Ujian akhir 100’

IV. REFERENSI/ SUMBER BAHAN

A. Wajib:

Biman Putra, 2002. Suka-suka Campursari. Surakarta : Cendrawasih.

Diyono, 1996. Kempalan Gendhing-gendhing Pahargyan. Surakarta: Cendrawasih.

______, 1992. Tuntunan Sekar Macapat. Solo : Cendrawasih.

Hardjasoebrata, 1985. Pedhotan Tembang Macapat, Javanologi, Yogyakarta. Hardjowirogo, 1958. Pathokaning Nyekaraken. Jakarta : Balai Pustaka.

Harsono Kodrat, 1982. Gendhing-gendhing Karawitan Jawa. Jakarta: Balai Pustaka.

Ki Hadjar Dewantara, 1968. Dasar Pengetahuan Gendhing Jawa, Taman Siswa, Yogyakarta

Kodiron, 1976. Marsudi Karawitan Jawi. Pelajar : Surakarta. Marwoto, 1981. Turunan Karawitan. Solo : Putrajaya.

Nanang Windradi, 2002. Suluk Kawruh Pedhalangan lan Macapat. Solo: Cendrawasih.

Sardjijo, 1991. Apresiasi Seni Tembang. Yogyakarta : FPBS IKIP Yogyakarta. Soekiman, 1984. Gamelan Dramatari dan Komedi Jawa. Jakarta : Depdikbud. Soerasa, 1983. Gamelan. Jakarta : Depdikud.

B. Anjuran :

Soetrisno, 2004. Syair Tembang dalam Wayang Purwa. Yogyakarta : Aditya Presindo.

Sri Widodo, 1995. Gendhing-gendhing Dolanan. Solo : Cendrawasih.

(64)

Sudibyo Aris, 1982. Mengenal Kesenian Tradisional. Jakarta : Depdikbud. Waridi, 2004. Seni Pertunjukan Wayang. Solo : Einika.

Warih Jati Rahayu, 2002. Puspa Sumekar. Yogyakarta : Grafika Indah.

Wasista Suryadiningrat, 1971. Gamelan Dance and Wayang in Jogjakarta. Yogyakarta : Gamapress.

Wiryah Sastrowiryono, 1988. Bawa Sekar. Yogyakarta : SMKI.

V. EVALUASI

No Komponen Evaluasi Bobot (%)

- Teknik yang dipakai dalam evaluasi berupa ujian tulis. Nilai akhir diperoleh dari perhitungan sebagai berikut.

NA = T + S + 2A 4

100 %

Jumlah 100%

Yogyakarta, 10 November 2010 Dosen

(65)

LAMPIRAN 2.

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

MATA KULIAH : SENI TEMBANG I

RPP/FBS-PBD/239 Revisi : 00 10 November 2010 Hal. 1. Fakultas / Program Studi : FBS / Pendidikan Bahasa Jawa

2. Mata Kuliah & Kode : Seni Tembang I Kode : PBD 239 3. Jumlah SKS : Teori : - SKS Praktik : 2 SKS

: Sem : Gasal ( ) Waktu : 16 pertemuan 4. Standar Kompetensi : Mahasiswa diharapkan mampu dan terampil

melagukan jenis-jenis tembang dolanan serta sebagian tembang macapat yang terdiri dari tembang mijil, pucung, pangkur, maskumam-bang, gambuh dan megatruh. Dengan penguasaan dasar-dasar lagu tersebut maka mahasiswa akan menjadi pecinta dan pengembang seni tembang dalam masyarakat.

5. Kompetensi Dasar : a. Mahasiswa mengetahui pengetahuan dasar seni tembang Jawa.

b. Pengetahuan itu akan mengantarkan mahasiswa

menjadi ahli tembang Jawa secara teoritis dan trampil secara praktis.

6. Indikator Ketercapaian : Setelah mengikuti program perkuliahan ini mahasiswa mampu (1) mengenal dasar-dasar seni tembang Jawa; (2) mengetahui jenis-jenis tembang dolanan; (3) dapat mengetahui jenis-jenis tembang macapat

7. Materi Pokok/Penggalan Materi : musik gender beserta dengan buku petunjuk bermain seni karawitan PENDAHULUAN Memberi deskripsi seni dasar

(66)

LATIHAN OLAH

Biman Putra, 2002. Suka-suka Campursari. Surakarta : Cendrawasih.

Diyono, 1996. Kempalan Gendhing-gendhing Pahargyan. Surakarta : Cendrawasih. ______, 1992. Tuntunan Sekar Macapat. Solo : Cendrawasih.

Hardjasoebrata, 1985. Pedhotan Tembang Macapat, Javanologi, Yogyakarta. Hardjowirogo, 1958. Pathokaning Nyekaraken. Jakarta : Balai Pustaka. Harsono Kodrat, 1982. Gendhing-gendhing Karawitan Jawa. Jakarta : Balai

Pustaka.

Ki Hadjar Dewantara, 1968. Dasar Pengetahuan Gendhing Jawa, Taman Siswa, Yogyakarta

(67)

Soekiman, 1984. Gamelan Dramatari dan Komedi Jawa. Jakarta : Depdikbud. Soerasa, 1983. Gamelan. Jakarta : Depdikbud.

Soetrisno, 2004. Syair Tembang dalam Wayang Purwa. Yogyakarta : Aditya Presindo.

Sri Widodo, 1995. Gendhing-gendhing Dolanan. Solo : Cendrawasih.

_________, 2000. Lelagon Langgam, Kroncong, Dhangdhut. Solo : Cendrawasih. Sudibyo Aris, 1982. Mengenal Kesenian Tradisional. Jakarta : Depdikbud.

Waridi, 2004. Seni Pertunjukan Wayang. Solo : Einika.

Warih Jati Rahayu, 2002. Puspa Sumekar. Yogyakarta : Grafika Indah.

Wasista Suryadiningrat, 1971. Gamelan Dance and Wayang in Jogjakarta. Yogyakarta : Gamapress.

Wiryah Sastrowiryono, 1988. Bawa Sekar. Yogyakarta : SMKI.

Yogyakarta, 10 November 2010 Dosen

(68)

PENYUSUN

DR. PURWADI, M.HUM lahir di Grogol, Mojorembun, Rejoso, Nganjuk, Jawa Timur pada tanggal 16 September 1971. Pendidikan SD sampai SMA diselesaikan di tanah kelahirannya. Gelar sarjana diperoleh di Fakultas Sastra UGM yang ditempuh tahun 1990-1995. Kemudian melanjutkan studi pada Program Pascasarjana UGM tahun 1996-1998. Gelar Doktor di UGM diperoleh pada tahun 2001.

Referensi

Dokumen terkait

Berdasarkan penelitian yang telah dilakukan dapat ditarik simpulan: (1) bentuk STM bahasa Jawa terdiri atas berbentuk suku kata (misalnya: -kur- untuk tembang Pangkur, kata

Berdasarkan penelitian yang telah dilakukan dapat disimpulkan: (1) bentuk STM bahasa Jawa terdiri atas berbentuk suku kata (misalnya: -kur- untuk tembang Pangkur, kata

Berdasarkan fokus penelitian yaitu nilai karakter yang terkandung di dalam tembang Macapat dan sumbangannya bagi pendidikan karakter siswa, maka jenis penelitian yang digunakan

bentuk vokal tembang macapat dhandhanggula jenis Sidoasih yang menggunakan bahasa Jawa Tengahan yang disajikan dalam upacara peringatan Suro di Pendopo Agung Trowulan Jawa Timur

Penelitian ini bertujuan untuk mengetahui implementasi pembelajaran Bahasa Jawa (materi tembang dolanan) berbasis pendidikan karakter religius dalam kurikulum 2013.. Jenis

Data awal keterampilan berbicara (tembang macapat) mahasiswa yang belum maksimal hal ini dikarenakan pada kegiatan perkuliahan Bahasa Daerah Pendidikan Dasar belum pernah

Berbeda dengan pendapat Supranoto (1981/1982: 27) yang menjelaskan bahwa tembang dolanan merupakan tembang yang dinyanyikan oleh anak dengan iringan musik ataupun

Penelitian ini bertujuan untuk mengetahui implementasi pembelajaran Bahasa Jawa (materi tembang dolanan) berbasis pendidikan karakter religius dalam kurikulum 2013.. Jenis