KERANGKA PENDEKATAN MASALAH T i n j a u a n P u s t a k a Model Permintaan Pupuk
Beberapa a l t e r n a t i f model permintaan pupuk yang t e l a h d i c o b a o l e h p a r a p e n e l i t i sebelumnya a n t a r a l a i n :
(1) Model-model yang d i t u r u n k a n d a r i f u n g s i p r o d u k s i . Dalam p e n e l i t i a n n y a d i F i l i p i n a , C. David me- ngemukakan bahwa k u r v a p r o d u k s i d a p a t b e r g e r a k k e a t a s dengan adanya p e n i n g k a t a n pemakaian pupuk d i samping p e r b a i k a n mutu i r i g a s i , peningkatan pe- ngetahuan t e k n i s b e r t a n i , adanya t i n g k a t keuntungan yang merangsang memperbesar volume p r o d u k s i , dan se- bagainya. Berlandaskan i d e d i a t a s maka
i a
b e r - pendapat bahwa p e r g e r a k a n k u r v a permintaan pupuk t e n t u n y a b i s a d i t e l u s u r i d a r i pergerakan k u r v a pro- d u k s i k a r e n a p r o d u k s i yang l e b i h b e s a r p a s t i meminta i n p u t yang l e b i h b e s a r p u l a ; dalam h a 1 i n i yang d i -s o r o t i
a d a l a h i n p u t pupuk. S e c a r a g r a f i s konsepter-
s e b u t d a p a t d i t e r a n g k a n m e l a l u i Gambar 3.Pada Gambar 3 t e r l i h a t bahwa kurva p r o d u k s i pl d a p a t b e r g e r a k ke a t a s menjadi kurva p r o d u k s i p2 a t a u p3 disebabkan banyak f a k t o r yang t e l a h d i u r a i k a n d i a t a s . Kalau pergerakan pl k e p2 dan p 3 d a p a t d i -
asumsikan s e b a g a i r e s p o n pemupukan, maka t e n t u n y a p e r - gerakan kurva pemakaian pupuk d a r i dl k e d 2 a t a u d3 d a p a t d i t e l u s u r i . ( P e r l u d i j e l a s k a n bahwa pada
I
pemakaian pupuk (kg/ha)'
h a r g a pupuk h a r g a p a d i
i
>
pemakaian pupuk (kg/ha)
Gambar 3 . Pergerakan k u r v a respon berkenaan dengan pergerakan k u m a Permintaan pupuk s e c a r a h i p o t e s i s
Keterangan : P a d a l a h Kurva p r o d u k s i jangka p a n j a n g D a d a l a h Kurva konsumsi jangka panjang
Pi a d a l a h Kurva p r o d u k s i jangka pendek; i = 1 , 2 , 3 D. 3 a d a l a h Kurva konsumsi jangka pendek; j = 1 , 2 , 3
P
t i n g k a t pemakaian pupuk dl, k u r v a respon/produlcsi yang b e r s a n g k u t a n a d a l a h p l . S a a t t i n g k a t pemakaian pupuk d 2 , lcurva r e s p o n yang b e r s a n g k u t a n a d a l a h p 2 dan demikian se-
t e r u s n y a )
.
Masih b e r b i c a r a mengenai model p e r m i n t a a n pupuk yang d i t u r u n k a n d a r i f u n g s i p r o d u k s i , Hayami (1964) memperoleh k e n y a t a a n m e l a l u i p e n e l i t i a n n y a d i J e p a n g bahwa hampir
100% v a r i a s i pemakaian pupuk d a p a t d i t e r a n g k a n o l e h pe- n i n g k a t a n h a s i l p e r t a n i a n dan p e n i n g k a t a n h a s i l i n d u s t r i PUP&.
( 2 ) Model yang d i t u r u n k a n d a r i k o n d i s i keuntungan maksi- mum.
K a t a k a n l a h a d a s a t u p o l a p r o d u k s i yang d a p a t d i f o r - m u l a s i k a n dalam s a t u f u n g s i p r o d u k s i . Cobb Douglas yang
p
"1 "2 an b e r b e n t u k : Q=
A F Xl X2....
X,5 ,
atau
d i t u l i s B " s i n g k a t Q = A Fa
~ ; " i A5.
Q a d a l a h n o t a s i u n t u k h a s i l i= 1 p r o d u k s i ; F a d a l a h i n p u t pupuk; X1, X 2 ,...
Xn a d a l a h i n p u t - i n p u t l a i n ; A ,8,
"1, "2,...
"n a d a l a h k o e f i s i e n - k o e f i s i e n yang t e t a p ; E a d a l a h g a l a t model. F u n g s i keuntungan p e t a n i dengan p o l a p r o d u k s i d i a t a s n a d a l a h : y = P ( A F' Xiai)Q
i=1-
PfF-
i= C 1 X i Pxi a d a l a h n o t a s i u n t u k b e s a r n y a keuntungan p e t a n i ; P Q ada- l a h h a r g a o u t p u t / h a s i l p r o d u k s i ;Pf
a d a l a h h a r g a i n p u t pupuk; dan pxi a d a l a h h a r g a i n p u txi
.
Pada k o n d i s i keuntungan maksimum, maka harus1a.h t e r - p e n u h i s y a r a t bahwa
a
= 0 s e h i n g g a d a r i s i n i d a p a ta
F
d i t u r u n k a n f u n g s i p e r m i n t a a n pupuknya s e b a g a i b e r i k u t :
C. Davis (1975) memperingatkan bahwa model di
a t a s
hanya b e n a r a p a b i l a keadaan s e b e n a r n y a s e s u a i dengan asumsinya, y a k n i p e t a n i b e r a d a dalam k o n d i s i keuntungan maksimum. Timmer (19 74) menyatakan bahwa asumsj. t e r s e b u ta d a l a h a s u m s i yang t e r l a l u k e t a t dan s u l i t d i p e n u h i .
Dikatakannya l e b i h l a n j u t bahwa asumsi t e r s e b u t t i d a k mem- p e r h i t u n g k a n adanya r e s i k o g a g a 1 panen, f a k t o r - f a k t o r ke- t i d a k menentunya u s a h a , dan k e n d a l a p r o d u k s i l a i n n y a .
( 3 ) Model l a n g s u n g ( s i n g l e e q u a t i o n m o d e l ) .
S i d h u , e t a l . mengemukakan bahwa s e r i n g n y a d i a l a m i
-
-
k e g a g a l a n untuk membuat model p e r m i n t a a n pupuk berclasar- kan p r o s e d u r t i d a k l a n g s u n g ( b u t i r (1) dan ( 2 ) d i a t a s ) , menyebabkan p a r a p e n e l i t i mencari p r o s e d u r pendugaanf u n g s i p e r m i n t a a n pupuk s e c a r a langsung. P r o s e d u r i n i p a d a d a s a r n y a merupakan pengamatan t e r h a d a p f & t o r - f a k t o r
ekonomi, s o s i a l , lingkungan f i s i k yang t e r l i h a t mempengaruhi v a r i a s i konswnsi pupuk s e c a r a langsung.
Dengan model " d i s t r i b u t e d l a g " G r i l i c h e s (195 8) mem- b u a t f u n g s i permintaan pupuk n i t r o g e n yang berbentuk :
-
Pt
-
uo+
a l Pt+
Et
Ft a d a l a h l o g a r i t m a jumlah pupuk yang diramallcan akan dikonsumsi pada waktu k e t.
Pt a d a l a h l o g a r i t m a
r a s i o
h a r g a pupuk t e r h a d a p h a r g a o u t p u t pada waktu ke t.St
a d a l a h q a l a t model.a.
'
al
a d a l a h p a r a m e t e r yang diduga. Model G r i l i c h e s d i a t a s kemudian d i k o r e k s i o l e h K r i s h n a (1960) menjadi bentuk :Ft-l a d a l a h l o g a r i t m a jumlah pupuk yanq dikomsumsi pada waktu k e ( t
-
1 ) .y = a d a l a h k o e f i s i e n p e n g o r e k s i , dimana 0 ,( y
6
1.
Model " d i s t r i b u t e d l a g " t e r s e b u t t e r n y a t a d a p a t menerang- kan dengan b a i k permintaan pupuk n i t r o g e n d i Amerika.B e r l a i n a n dengan d i negara-negara berkembang, diduga f a k t o r lingkungan f i s i k l a h yanq l e b i h banyak mempenqaruhi p o l a konsumsi pupuk. Sebagai contoh, p a r a p e t a n i akan enggan memakai pupuk dengan d o s i s yang o p t i m a l , a p a b i l a keadaan i r i q a s i t i d a k t e r j a m i n b a i k mengingat r e s i k o gaga1 panen
dan pemborosan b i a y a . F a k t o r h a r g a pupuk dan h a r g a o u t p u t d i d u g a m e m i l i k i k o n t r i b u s i keragaman yang t i d a k b e s a r me- n g i n g a t a d a n y a s u b s i d i dan campur t a n g a n p e m e r i n t a h dalam menentukan h a r g a pupuk dan h a r g a o u p u t .
Model l a i n yang s e r i n g digunakan p a r a p e n e l i t i ada- l a h model l o g a r i t m a Cobb Douglas yang b e r b e n t u k :
Q a d a l a h jumlah pupuk yang d i m i n t a ,
X1,
X2,
...
Xn a d a l a h f a k t o r - f a k t o r yangmem-
p e n g a r u h i p e r m i n t a a n pupukal, a 2 ,
...
a n a d a l a h k o e f i s i e n yang d i d u g a5
a d a l a h g a l a t model.A s u m s i kelemahan d a r i model Cobb Douglas i n i i a l a h k o n s t a n n y a n i l a i - n i l a i e l a s t i s i t a s yang d i p e r o l e h . Pe- m e r i k s a a n t e r h a d a p t i n g k a t ( l e v e l ) pemakaian pupuk yang sama k i r a n y a p e r l u d i l a k u k a n s u p a y a asumsi d i a t a s d a p a t d i p e n u h i
.
T i n j a u a n P u s t a k a F a k t o r - F a k t o r Yang Mempengaruhi P e r m i n t a a n Pupuk
F l i e g e l ,
e t
- -
a l . (1971) mengemukakan bahwa f a k t o r - f a k t o r yang mempengaruhi s i k a p p e t a n i dalam mengadopsi t e k n o l o g i b a r u a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t :(1) Keuntungan r e l a t i f b i l a t e k n o l o g i b a r u t e r s e b u t d i - a d o p s i .
( 2 ) Kecocokan t e k n o l o g i b a r u t e r s e b u t dengan norma ke- budayaan s e t e m p a t dan dengan l i n g k u n g a n f i s i k yang
ada
.
( 3 ) H a s i l d a r i penqamatan p e t a n i i t u s e n d i r i t e r h a d a p p e t a n i l a i n yang s e d a n g a t a u t e l a h mencoba t e k n o l o g i b a r u s e b a g a i d a s a r p e l e t a k a n n i l a i k e b e n a r a n akan k e b e r h a s i l a n t e k n o l o g i t e r s e b u t . ( 4 ) P r o s e s mencoba s e n d i r i , j u g a s e b a g a i d a s a r p e l e t a k a n n i l a i k e b e n a r a n / n i l a i k e p e r c a y a a n akan k e b e r h a s i l a n s u a t u t e k n o l o g i b a r u .( 5 ) K o n d i s i ekonomi yang a d a , m i s a l n y a jumlah modal yang t e r s e d i a , t e r s e d i a a t a u t i d a k n y a p a s a r yang memudah- kan p e t a n i mendapatkan i n p u t dan m e n j u a l o u t p u t n y a , bagaimana konsekwensi k e n a i k a n h a s i l t e r h a t a p h a r g a o u t p u t dan s e b a g a i n y a .
C . Davis (1975) mengemukakan bahwa a d a empat kelom- pok f a k t o r yang menentukan p e r m i n t a a n pupuk, y a i t u :
(1) F a k t o r l i n g k u n g a n f i s i k yang mempengaruhi h a s i l p r o d u k s i , m i s a l n y a f a k t o r k e s u b u r a n t a n a h , keadaan v e g e t a s i , i k l i m s e t e m p a t .
( 2 ) R a s i o h a r g a pupuk t e r h a d a p h a r g a o u t p u t .
( 3 ) Pengetahuan t e k n i s p e t a n i mengenai h a l - h a 1 yan.g b e r - kenaan dengan c a r a memakai, d o s i s pupuk optimal. dan
( 4 ) F a k t o r - f a k t o r yang berhubungan denqan p r o s e s peng- ambilan k e p u t u s a n dan p e r s e p s i t e r h a d a p r e s i k o nteng- gunakan pupuk.
Model P e r m i n t a a n Pupuk Dalarn P e n e l i t i a n I n i
Dalam p e n e l i t i a n i n i , model Cobb Douglas d i p i l . i h u n t u k mencerminkan p o l a p e r m i n t a a n pupuk Urea dan TSP yang d i d u g a d i p e n q a r u h i o l e h f a k t o r - f a k t o r s e b a g a i b e r i k u t :
(1) F a k t o r ekonomi, yang d i w a k i l i o l e h r a s i o h a r g a pupuk t e r h a d a p h a r g a p a d i ; d i b e r i n o t a s i P. ( 2 ) F a k t o r yanq menunjang p e n i n g k a t a n p r o d u k s i k a r e n a pemupukan
,
y a k n i :( a )
f a k t o r i r i g a s i , d i b e r i n o t a s i I ( b ) f a k t o r l u a s a r e a l i n t e n s i f i k a s i Bimas, d i b e r i n o t a s i L1 ( c ) f & t o r l u a s a r e a l i n t e n s i f i k a s i Inmas, d i b e r i n o t a s i L2 ( d ) f a k t o r iklim/musim, d i b e r i n o t a s i M ( 3 ) F a k t o r s o s i a l , yang d i w a k i l i o l e h f a k t o r p e n g e t a h u a n t e k n i s p e t a n i , d i b e r i n o t a s i E . S e l a i n f a k t o r - f a k t o r d i a t a s , d i d u q a p e r m i n t a a n pupuk j u g a b e r v a r i a s i menurut l o k a s i / p r o p i n s i dan j u g a menurut k u r u n waktu musim tanam. K a r e n a i t u digunakan peubah bonekaS e c a r a matematis hubungan d i a t a s d i t u l i s s e b a g a i b e r i k u t : Q = f ( P , I , L1,
L2,
E , M , Dl....
D 4 , D 5.... D9,6 )
...
(1) Q a d a l a h jumlah pupuk yanq d i m i n t a ,5
a d a l a h g a l a t model,P , I , L1, L2, E , M t e l a h d i t e r a n g k a n dimuka,
Dl
....
D4 a d a l a h peubah boneka untuk menangkap v a r i a s i permintaan pupuk menurut l o k a s i / p r o p i n s i .D5
.
. . .
Dg a d a l a h peubah boneka untuk menangkap v a r i a s i permintaan pupuk menurut kurun waktu musim tanam. Sedang- kan n i l a i - n i l a i peubah boneka Dl,....,
D9
d i j e l a s k a n pada Lampiran 1.Dari bentuk
mum
(1)
d i atas d a p a t d i b e n t u k persamaan- persamaan r e g r e s i s e b a q a i b e r i k u t : '3, D C i i Q = = A P61
$2 L163 L289 *65 MB6 i=15
...
(2) 1 1 1 9 , D61
L ~ %S, ; $5 M6. ,i=l C i i Q = < P I6
. .
. .
. . .
( 3 ) 9 a* D C i i * ei=l,$
.
...
( 4 )Pemilihan model l o g a r i t i i a Cobb Douglas d i
atas
ber- d a s a r k a n h a l - h a 1 s e b a g a i b e r i k u t :(1) S t u d i p u s t a k a yang menyatakan bahwa bentuk k u r v a permintaan b e r b e n t u k b u s u r a t a u bidang lengkung
( t i d a k b e r b e n t u k g a r i s l u r u s / b i d a n g d a t a r ) , yang se- s u a i dengah bentuk model l o g a r i t m a Cobb Douglas.
( 2 ) U j i coba yang membandingkan h a s i l model Cobb 1)ouglas denqan model l i n i e r a d i t i f t e r h a d a p d a t a yang d i - kumpulkan; dan memang t e r n y a t a model Cobb Douglas
l e b i h " f i t " t e r h a d a p " b e h a v i o u r " d a t a .
D i s a d a r i sepenuhnya bahwa model Cobb Douglas memiliki kelemahan yang mendasar y a k n i k o n s t a n n y a n i l a i - n i l a i
elas-
t i s i t a s yang d i p e r o l e h . Namun h a 1 t e r s e b u t masih d a p a t d i t o l e r i r dalam p e n e l i t i a n i n i mengingat bahwa e l a s t i s i - t a s p e r m i n t a a n pupuk akan b e r v a r j - a s i b i l a pengamatan d i - l a k u k a n t e r h a d a p s a t u a n c o n t o h yang b e r b e d a j a u h t i n g k a t pemakaian pupuknya. H a l i n i d a p a t d i m e n g e r t i bahwa. e l a s - t i s i t a s p e r m i n t a a n pupuk akan l e b i h t i n g g i p a d a i n d i v i d u / kelompok yang t i n g k a t pemakaian i n d i v i d u / k e l o m p o k yang pemakaian pupuknya sudah t i n g g i.
Dalam p e n e l i t i a ni n i
s a t u a n c o n t o h yang digunakan a d a l a h k a b u p a t e n d i p r o p i n s iJawa
B a r a t , Jawa Tengah, Jawa Timur, Sumatera U t a r a dan Lampung yang t i n g k a t pemakaian pupuknya r e l a t i f t i d a k b e r b e d a j auh.D a t a
Data yang digunakan dalam p e n e l i t i a n i n i a d a l a h d a t a s e k u n d e r dengan k a b u p a t e n s e b a g a i s a t u a n contohnya.
Kabupaten-kabupaten yang d i a m b i l b e r a s a l d a r i p r o p i n s i Jawa B a r a t , Jawa Tengah, Jawa Timur, Sumatera U t a r a dan Lampung. Data s e k u n d e r t e r s e b u t merupakan d a t a
" t i m e
series" dalam p e r i o d e musim tanam 1975/1976 sampai dengan musim tanam 1978.
Adapun j e n i s d a t a yang dikumpulkan a d a l a h :
(1) Jumlah penyaluran pupuk (dalam k i l o g r a m ) u-ituk t i a p kabupaten, s e b a g a i "proxy" d a r i jumlah pupuk yang dikonsumsi.
( 2 ) Luas a r e a l i r i g a s i yang t e r j a m i n a i r n y a . S e s u a i dengan d e f i n i s i D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e n g a i r a n , yang termasuk dalam k a t e g o r i d i a t a s a d a l a h areal-areal yang memiliki s a l u r a n i r i g a s i t e k n i s
,
s e t e n g a h t e k n i s dan s e d e r h a n a .( 3 ) Luas areal B i m a s dan Inmas.
( 4 ) Jumlah t e n a g a p e t u g a s penyuluh lapangan ( p p l ) kabupa- t e n s e b a g a i "proxy" d a r i peubah t i n g k a t pengetahuan t e k n i s p e t a n i dalam menggunakan pupuk. D i s i n i
di-
asumsikan bahwa semakin banyak p e t u g a s penyuluh lapangan, akan semakin i n t e n s i f program penyuluhan t e k n o l o g i b a r u p e r t a n i a n yang b e r i m p l i k a s i merringka* nya t i n g k a t pengetahuan t e k n i s p e t a n i .
( 5 ) Data jumlah c u r a h hujan dalam s a t u musim tanam s e b a g a i "proxy" d a r i keadaan i k l i m s e t e m p a t .
Data d i a t a s dikumpulkan d a r i badan/lembaga pemerintah yang b e r l o k a s i d i J a k a r t a , yakni :
(1) Satuan P e n g e n d a l i Bimas ( 2 ) B i r o P u s a t S t a t i s t i k
( 4 ) D i r e k t o r a t B i n a Usaha P e t a n i ( 5 ) D i r e k t o r a t J e n d e r a l P e n g a i r a n ( 6 ) D i r e k t o r a t T a t a Guna Tanah
( 7 ) D i r e k t o r a t M e t e o r o l o g i dan G e o f i s i k a .
Pengolahan d a t a d i l a k u k a n dengan b a n t u a n komputer b e r p a k e t SAS ( S t a t i s t i c a l A n a l y s i s S y s t e m ) .