PENGERTIAN DAN KONSEP
PENDIDIKAN ISLAM
Pend id ik an m er up ak an p er k ar a p ent ing unt uk m encapai kesejahteraan dan kesem purnaan hidup m anusia. Ia m enjadi asas dalam m em bina ilm u pengetahuan bagi membentuk diri dan masyarakat yang lebih dinam ik sert a terdidik dari sudut fizikal dan spirit ual. Oleh it u, pendidikan dari perspekt if Islam m em punyai pengert ian yang m endalam dan menyeluruh yang merangkumi proses melatih akliah, jasmaniah dan ruhaniah yang berasaskan ajaran al-Qu r ’ an d an h ad i s seb ag ai p eg an g an u t am a kehidupan.
Kepelbagaian konsep dalam pendidikan Islam turut dilihat sebagai faktor utama dalam melahirkan manusia yang bertakwa dan mengabdikan diri kepada Allah s.w.t. Konsep tersebut menjadi penggerak utama dalam mencapai matlamat pendidikan iaitu membentuk manusia yang mempunyai cita-cita dan falsafah hidup yang tersendiri yang berperanan sebagai hamba dan k h al i f ah Al l ah d i m u k a b u m i i n i , sek al i g u s m ew u j u d k an m asyar ak at yan g p r o g r esi f d an bertamadun seperti yang digariskan oleh Islam.
PENGERT IAN PENDIDIKAN
Pendidikan merupakan suatu proses berterusan yang m engandungi unsur-unsur pengaj aran, lat ihan, bim bingan dan pim pinan dengan t um puan khas kepada pemindahan pelbagai ilmu, nilai agama dan b u d aya ser t a k em ah i r an yan g b er g u n a u n t u k diaplikasikan oleh individu (pengajar atau pendidik) kepada individu yang m em erlukan pendidikan it u. Just eru, pendidikan it u m erujuk kepada m anusia sebagai objek ut am a dalam proses pendidikan.
Dal am h al i n i , p el b ag ai d ef i n i si d i b er i k an ber hubung ist ilah pendidik an. Ant ar anya ialah pandangan pakar pendidikan dari Amerika iaitu John Dewey,1 Prof. Horne,2 Herbert Spencer,3 Jean Jacques
1 John Dewey berpandangan bahawa pendidikan ialah satu
proses m em bent uk kecenderungan asas yang berupa akliah dan perasaan terhadap alam dan manusia. Lihat Abdul Halim el-Muhammady, Januari 1984. Pendidikan Islam Skop Dan Matlamatnya, Jurnal Pendidikan, Tahun 1, bil. 1, ABIM, Selangor, hlm.10 dan lihat juga John Dewey, 1910. Democr acy and Education, Mac Millan & Co., New York, hlm. 1-2.
2 Beliau juga merupakan tokoh pendidik di Amerika. Beliau
berpendapat bahawa pendidikan merupakan proses abadi bagi m enyesuaikan perkem bangan diri m anusia yang merangkumi aspek jasmani, alam, akliah, kebebasan dan perasaan m anusia t erhadap Tuhan sebagaim ana yang ternyata dalam akliah, perasaan dan kem ahuan m anusia. Lihat Hermen Harrel Horne, 1939. The Democr atic Philosophy of Education, Mac Millan & Co., New York, hlm. 6. Lihat juga Mook Soon Sang, 1988. Pendidikan di Malaysia, Kumpulan Budiman, Kuala Lumpur, hlm. 414.
3 Beliau merupakan ahli falsafah Inggeris (820-903 M). Beliau
Rousseau4 dan Confucious5. Berdasarkan
definisi-definisi it u, dapat difaham kan bahawa pendidikan ialah proses m elat ih akliah, jasm aniah dan m oral m anusia untuk m elahirkan warganegara yang baik serta menuju ke arah kesempurnaan bagi mencapai tujuan hidup.
Hassan Lan g g u l u n g6 p u l a m er u m u sk an
pengertian pendidikan itu sebagai m enam bah dan m em indahkan nilai kebudayaan kepada individu d a l a m m a s y a r a k a t .7 H a k i k a t n y a i a d a p a t
4 Beliau merupakan seorang tokoh pendidik di Eropah. Beliau
berpandangan bahawa pendidikan merupakan satu proses yang bert erusan dan berm ula dari m asa kanak-kanak. Dalam proses ini, segala kebolehan semulajadi lahir dengan sendiri mengikut kehendak dan peraturan semulajadi. Lihat Mook Soon Sang, 1988. Pendidikan di Malaysia, Kumpulan Budiman, Kuala Lumpur, hlm. 414.
5 Beliau m erupak an seorang t ok oh pendidik sert a ahli
falsafah China. Beliau berpendapat pendidikan ialah projek untuk memupuk kesempurnaan tingkah laku manusia dan ini boleh dicapai melalui amalan tingkah laku yang sopan, bertimbang rasa, ikhlas hati dan sebagainya. Lihat Ibid.
6 Beliau merupakan tokoh pendidikan di peringkat nasional
dan ant arabangsa. Beliau m erupakan profesor yang juga prof esor pelawat di beberapa buah universit i sepert i Universiti Kebangsaan Malaysia (UKM), Universiti King Saudi dan pernah bertugas di Universiti Islam Antarabangsa (UIA). Beliau telah menghasilkan lebih 24 buah buku dalam bidang psikologi, pendidikan dan falsafah Islam. Beliau juga telah m enghasilkan lebih daripada 100 art ikel dalam jurnal terkenal di peringkat nasional mahupun antarabangsa.
7 Pr oses p em ind ahan nilai b ud aya it u ialah, p er t am a,
d i m en g er t i k an b ah aw a p en d i d i k an i t u b o l eh didapat i m elalui proses yang t erdapat di dalam sesuat u m asyar ak at d an ind ivid u yang ad a d i d al am n ya. Ak i b at d ar i p ad a p r o ses t er seb u t , pendidikan boleh dikategorikan dalam dua bentuk utama iaitu dalam bentuk formal8 dan bentuk tidak
formal.9
Ber d asar k an p en g er t i an p en d i d i k an i t u , i a merupakan proses kesinambungan yang dialui oleh manusia dengan cara bimbingan, latihan dan didikan khususnya berkaitan dengan perkembangan intelek, kerohanian, jasm ani, sosial dan est et ika. Dengan ert i kat a lain, pendidikan juga dipandang sebagai pewarisan kebudayaan dan pengembangan potensi-potensi pada diri manusia untuk menjadikan dirinya sebagai m anusia yang berilm u, berakhlak, sihat , berbudaya, berseni, berguna dan bertanggungjawab.
t ert ent u, m aka ia m endapat kem ahiran dalam pekerjaan t er seb ut . Ket i g a, p r oses i nd ok t r i nasi ad al ah p r oses melibatkan seseorang itu meniru atau mengukur apa yang diperintahkan oleh orang lain. Lihat Hassan Langgulung, 1979. Pendidikan Islam Suatu Analisa Psikologikal, Penerbit Pustaka Antara, Kuala Lumpur, hlm. 3.
8 Pendidikan yang berbent uk form al dikelolakan oleh sat u
agensi at au inst it usi yang berf alsaf ah, berorganisasi, ber st r uk t ur , ber m at lam at dan ber sist em . Cont ohnya sekolah atau pusat pengajian pendidikan. Lihat Kamarudin Haji Kachar, 1989. St r at egi Pener apan Nilai Islam, Teks Publishing Sdn. Bhd., Kuala Lumpur, hlm. 20.
9 Pendidikan yang tidak form al tidak m em punyai falsafah,
PENDIDIKAN ISLAM
Pendidikan Islam boleh diert ikan sebagai proses m en d i d i k d an m el at i h ak l i ah , j asm an i ah , d an ruhaniah manusia. Ia berasaskan nilai-nilai Islamiah yang bersumberkan al-Qur’an dan sunnah Rasulullah s.a.w bagi m elahirkan insan yang bert akwa dan m engabdikan diri kepada Allah sem ata-m ata.10
Untuk mencapai matlamat tersebut, pendidikan akliah atau intelektual amat penting dalam mendidik ak al. Ini k er ana ak al m er up ak an unsur p aling berharga kepada manusia yang bertindak (berfikir) secara rasional tetapi kemampuannya agak terbatas. Fungsi t ersebut t elah dijelaskan dalam perkat aan
“iqr a’” 11 yang mana keadaan akal sentiasa menerima
b i m b i n g an Al l ah . Ol eh i t u , p en d i d i k an Isl am m enek ank an p er i p ent ingnya p engisian d alam melatih akliah manusia dengan nilai-nilai ketuhanan (ilmu tauhid), sifat ketaatan (ta’abbud) dan penyucian rohani (tazkiyyah). Dengan demikian, pendidikan akal at au m en t al t i d ak t er si si h d ar i p ad a n i l ai -n i l ai kerohanian.12
Pendidikan jasm ani pula m eliputi aspek fizikal dan m ent al. Kedua-duanya t urut diberi perhat ian dalam pendidikan Islam. Ia merangkumi kebersihan, kesihat an, kecergasan, kekuat an, keberanian dan
10 Abdul Halim el-Muhammady,1984. Pendidikan Islam Skop dan
Matlamatnya, Jurnal Pendidikan, ABIM, Selangor, bil.1, tahun 1, hlm.11.
11 Perkat aan t ersebut m erujuk kepada konsep m em baca
seperti yang diturunkan dalam ayat pertama kepada Nabi Muhammad. Sila rujuk al-Qur’an: Surah al-Alaq 96: 1-4.
12 Ghazali bin Basri, Konsep dan Penger tian Pendidikan Menur ut
disiplin. Ia bert ujuan m elahirkan insan yang sihat dan kuat untuk m enjalankan kewajipan kepada Al-lah. Selain itu, pendidikan jasm ani juga dilihat dari sudut kerohanian dan kejiwaan yang menitikberatkan pembersihan jiwa (tazkiyyah nafs) sert a keluruhan budi pekerti m elalui akhlak.13
Pendidikan yang berbentuk rohani atau spiritual j uga pent ing dalam Islam iait u dalam k ont ek s hubungan manusia dengan Allah. Keyakinan kepada Al l ah m en j ad i asas d al am m en cap ai k ej ayaan kerana kekuatan rohani yang dim iliki oleh individu itu membawa kepada kekukuhan pendidikan fizikal, int elekt ual dan akhlak. Dengan it u, pendidikan Is-lam t idak akan wujud t anpa disert ai pendidikan rohani. Maka bertitik tolak dari pengertian ini, Islam m enekankan beberapa aspek t ert ent u yang perlu diutam akan dalam pendidikan Islam .14
Pendidikan Islam itu berlaku secara berterusan sam a ada form al15 at au t idak form al16. Ini berert i
13 Kamarudin Haji Kachar, 1989. Str ategi Pener apan Nilai Islam,
Teks Publishing Sdn. Bhd., Kuala Lumpur, hlm. 30-33.
14 Aspek t ersebut ialah, pert am a, pendidikan it u sebagai
pendidikan seum ur hidup; kedua, pem bangunan seluruh pot ensi m anusia (roh, akal, dan jasad) secara bersepadu yang m encak up i asp ek k ognit if d an ef ek t if . Ket iga, berperanan sebagai hamba Allah dan khalifah-Nya; keempat, m em akm urkan seluruh alam ; kelim a, kesepaduan dan k esem purnaan im an, ilm u dan am al unt uk m encapai k eb ah ag i aan d i d u n i a d an ak h i r at . Ab d u l Hal i m el -Muhammady, 1984. Pendidikan Islam Skop dan Matlamatnya, Jurnal Pendidikan, ABIM, Selangor, bil .1, tahun 1, hlm .11.
15 Pendidikan form al dalam pendidikan Islam m erangkum i
didikan yang wujud secara bersist em at ik sepert i sekolah atau institusi pengajian. Ia melibatkan mata pelajaran yang berhubung dengan duniawi dan ukhrawi.
pendidikan yang berasaskan nilai-nilai Islam iah t idak hanya t erhad kepada pengajaran akadem ik tetapi juga bim bingan asuhan yang dilakukan oleh pendidik. Justeru, pendidikan Islam juga merupakan sat u p r oses m en er ap k an n i l ai -n i l ai Isl am d an m erealisasikan hasilnya dalam bidang pem binaan i n san , p em b en t u k an d an p em asyar ak at an n ya m engikut dasar-dasar yang digariskan oleh Allah serta membentuk sikap dan tingkah laku seseorang. Ia juga boleh dianggap sebagai suatu konsep yang mengandungi langkah-langkah dan kaedah-kaedah ilm iah yang dibawa oleh Islam bagi m enj am in pembentukan peribadi yang sesuai dengan akidah Islam.
KEPELBAGAIAN KONSEP PENDIDIKAN
ISLAM
Dalam pendidikan Islam, terdapat beberapa konsep yang diguna pakai iaitu konsep Tar biyyah, Ta’lim , Ta’dib, Tadr is, Ir syad dan Inzar. Kesem ua konsep ini t elah berjaya dit erapkan oleh Rasulullah s.a.w. kepada para sahabat dan masyarakat dalam membina insan yang berakhlak dan bertamadun tinggi.
Konsep tarbiyyah merupakan salah satu konsep p en d i d i k an Isl am y an g p en t i n g . Per k at aan
“t ar biyyah” berasal daripada bahasa Arab yang dipet ik dari kat a kerja sepert i yang berikut :
a. Rabba, yar bu yang bererti tumbuh, bertambah, berkembang.
b. Rabbi, yar ba yang berert i t um buh m enjadi lebih besar, m enjadi lebih dewasa
c. Rabba, yar ubbu yang b er er t i m em b ai k i , mengatur, mengurus, mendidik.17
Melalui pengert ian t ersebut , konsep t ar biyyah
merupakan proses mendidik manusia dengan tujuan untuk memperbaiki kehidupan manusia ke arah yang lebih sem purna. Ia bukan sahaja dilihat proses m en d i d i k sah aj a t et ap i m er an g k u m i p r o ses mengurus dan mengatur supaya perjalan kehidupan berjalan dengan lancar. Ia t erm asuklah t ar biyyah
d al am b en t u k f i z i k al , sp i r i t u al , m at er i al d an intelektual.
Para sarjana pendidikan Islam t elah bersepakat mengatakan bahawa perkataan (Rabbu) dalam ayat
Rabbil Alamin membawa erti bahawa Allah itu bukan sahaja mempunyai sifat sebagai Tuhan, tetapi juga sebagai Pendidik.18 Dengan kat a lain bahawa Allah
mendidik manusia supaya mengikut jalan yang lurus dan yang diredhai-Nya dengan melakukan segala perintah-Nya dan meninggalkan segala larangan-Nya. Ia bertujuan supaya manusia mencapai kebahagiaan di dunia dan akhirat . Unt uk m elaksanakan t ugas dan perintah tersebut, Allah telah mengutuskan para rasul dan nabi unt uk m enyam paikan didikan it u kepada m anusia di atas m uka bum i ini.19
Selain daripada Allah sebagai Pendidik, manusia juga boleh m enjadi pendidik berdasarkan firm an
17 Ibn Manzur, Lisan al-Arab, Dar al-Misriyah, Mesir, hlm.145. 18 Zawawi Haji Ahm ad, 1984. Kaedah Teknik Pengaj ar an,
International Book, Kuala Lumpur, hlm.3.
19 Hassan Langgulung, 1991. Asas-Asas Pendidikan Islam, DBP,
Allah yang bermaksud : “Wahai Tuhanku, sayangilah keduanya sebagaimana mer eka mendidikku sewaktu kecil.”20
Berdasarkan ayat tersebut, jelaslah kepada kita bahawa konsep tar biyyah atau pendidikan itu turut digunakan dalam kont eks pendidikan m anusia. Ia b o l eh d i l i h at d ar i p er i n g k at aw al k el ah i r an sehinggalah pada akhir kehidupan mereka di dunia yang m enyent uh pendidikan yang bersifat fizikal, spiritual dan intelektual.21
Konsep t ar biyyah juga t urut digunakan dalam bahasa Inggeris. Konsep t ersebut m enggunakan i st i l ah edu cat i on yan g b er m ak n a p en d i d i k an , pengasuhan, pengajaran dan lat ihan. Ist ilah ini diambil daripada perkataan educate yang membawa erti didik, ajar, asuh dan latih.22
Secara um um nya, pengertian t ar biyyah boleh diringkaskan sebagai satu proses yang berterusan dalam m em bent uk individu sam a ada dari sudut f i z i k al , m en t al at au sp i r i t u al u n t u k m en cap ai kesem purnaan hidup. Proses ini akan m endidik m ereka unt uk m enghayat i nilai-nilai yang sesuai untuk kebahagiaan di dunia dan akhirat.23
Perkat aan t a’ lim pula dipet ik dari kat a dasar ‘allama, yu‘allimu, ta‘lim yang bererti mengecap atau
20 Al-Qur’an, Surah al-Isr a’: 17-24.
21 Hassan Langgulung, 1991. Asas-Asas Pendidikan Islam, DBP,
Kuala Lumpur, hlm.6.
22 Perkataan tersebut adalah dari bahasa Latin iaitu educar e
yang bererti memasukkan sesuatu. Lihat Joyce M. Hawkins, 1997. Kamus Dwibahasa Oxfor d, Penerbit Fajar Bakti, Shah Alam, hlm. 118.
23 H. Tadjah, Muhaimin, H. Sjahminan, Siti Kasrini, Djuandi, 1996.
