ge4_ELP30

EΛΠ30 ΑΘΗ7

ΧΡΗΣΤΟΣ Ι. ΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ

4η

_{ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ}

ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

ΕΛΠ30: «Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία»

(2014-2015)

ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «Θεματικές και αφηγηματική τεχνική στην

μεταπολεμική πεζογραφία.»

ΑΘΗΝΑ 18 Απριλίου 2015

Θεματικές και αφηγηματική τεχνική στην μεταπολεμική πεζογραφία. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, η Κατοχή και ο Εμφύλιος που ακολούθησαν, διέκοψαν σε σημαντικό βαθμό την ομαλή εξέλιξη της λογοτεχνικής δημιουργίας, με αποτέλεσμα αυτή από την μία να εμφανίζει υστέρηση σε σχέση με τις νέες λογοτεχνικές τάσεις, όπως αυτές δημιουργούνταν στο εξωτερικό, και από την άλλη να πασχίζει να απαγκιστρωθεί από το έργο της γενιάς του 30 και την ηθογραφική της παράδοση, ώστε να συμβαδίσει με τα καινούργια δεδομένα, τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις στάθηκαν προβληματικά μέχρι και την περίοδο της μεταπολίτευσης1_. Υπό αυτές τις συνθήκες, τα έργα που εμφανίζονται δύσκολα μπορούν να τοποθετηθούν στην πολυμορφία τους σε μια αυστηρά ταξινομημένη γενεαλογία, παρόλα αυτά εμφανίζουν κάποια ιδιαίτερα κοινά χαρακτηριστικά, ως προϊόντα μιας καθορισμένης και εξαιρετικά φορτισμένης περιόδου, σημαντικότερα εκ των οποίων είναι η έντονη ιδεολογικοποίηση των συγγραφέων και η ανάγκη επανεξέτασης των πληγών που είχαν επιφέρει, ιστορικά, κοινωνικά αλλά και ατομικά οι προαναφερθείσες ιστορικές συγκυρίες2_. Παρατηρείται, λοιπόν, στην μεταπολεμική λογοτεχνική παραγωγή, η έντονη θεματική ενασχόληση με την ιστορία και τις πρόσφατες συγκρούσεις, οι οποίες είτε με την μορφή του χρονικού, είτε με την μορφή του ιστορικού μυθιστορήματος, ακόμα και της συμβολικής μυθοπλασίας κυριαρχούν στα έργα της περιόδου3_{. Οι συγγραφείς της} περιόδου, εκφράζουν με ποικίλους λογοτεχνικούς τρόπους, με τεχνοτροπίες οι οποίες εξελίσσονται μέσα στο χρόνο ακόμα και στο έργο του ίδιου συγγραφέα4_{, τις αγωνίες} της εποχής, δημιουργώντας τον ποικιλόμορφο πίνακα της μεταπολεμικής λογοτεχνίας, του οποίου πτυχές θα εξετάσουμε μέσα από επιλογές του έργου τριών εκπροσώπων της, οι οποίοι παρότι ανήκουν στην ίδια γενιά εφαρμόζουν πολύ διαφορετικούς τρόπους στην έκφραση ομογενών θεμάτων. Ακολουθώντας μια χρονική σειρά βάση της έκδοσης των έργων που εξετάζουμε5_, πρώτα συναντάμε το κείμενο «ο Μπατής» του Γιώργου Ιωάννου (1927-1985), το 1 Λ. Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα 2013, σσ. 346. 2 Α. Νάτσινα, «Η μεταπολεμική πεζογραφία (1944-1974)» στο: Βαρελάς Λ. κα., Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία (19ος & 20ος αιώνας). Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία (19ος & 20ος αιώνας). Εγχειρίδιο Μελέτης, Πάτρα 2008, σσ.496-497 και R. Beaton, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, Αθήνα 1996, σσ. 287-288. 3 Α. Νάτσινα, ό.π, σσ. 487-515. 4 Στο ίδιο, σσ. 496.

οποίο βρίσκεται στην συλλογή «πεζογραφημάτων» του συγγραφέα με τίτλο «Για ένα φιλότιμο» (1964). Ο Γιώργος Ιωάννου υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα πολύ σημαντική για τα σύγχρονα γράμματα, καθώς ασχολήθηκε με την ποίηση, την πεζογραφία, την λαογραφία (ιδιαίτερα με το θέατρο σκιών), ενώ μας παρέδωσε και αρκετές μεταφράσεις αρχαίων έργων (γνωστότερη ίσως η νεοελληνική απόδοση του δωδέκατου βιβλίου της Παλατινής ανθολογίας)6_{. Τα πρώτα του κείμενα, στα οποία} ανήκει και ο Μπατής, (ο ίδιος τα ονόμασε πεζογραφήματα) κινούνται στα όρια μεταξύ διηγήματος και χρονογραφήματος7 _{με εξομολογητικό χαρακτήρα και} συνέχονται από την εμμονή του συγγραφέα να παρουσιάζει περιστατικά, ανθρώπους και καταστάσεις από την φτωχολογιά της Θεσσαλονίκη, κατά κύριο λόγο της Κατοχικής περιόδου8_{. Σε αυτά τα κείμενα, μέσα από μικρά και ασήμαντα γεγονότα,} συχνά μέσα από τα εφηβικά μάτια του ίδιου του συγγραφέα στα οποία βρίσκεται έκδηλη η ερωτική αμηχανία, εξελίσσεται μιαπρώιμη αστική ηθογραφία, η οποία ξεπερνάει τα γνωστά ηθογραφικά χαρακτηριστικά της γενιάς του 309_{. Το ύφος του} Ιωάννου είναι χαμηλόφωνο, σιγανό, εστιάζει στο ασήμαντο, όμως, μέσα από αυτή την αποτύπωση των μικρών στιγμιότυπών, συνολικά προκύπτει μια λεπτομερής εικόνα της εποχής, του χώρου και των ανθρώπων στις συνοικίες της Θεσσαλονίκης όπου ο ίδιος μεγάλωσε. Ο βιωματικός τρόπος αφήγησης σε πρώτο ενικό πρόσωπο ενισχύει την εστίαση στην επιβολή της ιστορίας στους ανθρώπους, δηλαδή στο πώς βιώνονται οι ιστορικές αλλαγές σε ατομικό επίπεδο10_{. Επιτυγχάνεται με αυτόν τον} τρόπο η αποτύπωση της πραγματικότητας ενός νεοαναδυόμενου κόσμου και η επίδραση του στους ανθρώπους και τα πράγματα υπό ένα διαφορετικό πρίσμα11_{, με} ιδιαίτερο χαρακτήρα. Η ματιά του είναι συχνά πεσσιμιστική ή στενάχωρη, χωρίς να λείπει όμως και μια αίσθηση ειρωνείας για την ανθρώπινη κατάσταση που θυμίζει Καβάφη12_. 5 Βασικά βιογραφικά στοιχεία για τους συγγραφείς και χρονολογίες έκδοσης των έργων πάρθηκαν από την ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου : http://www.ekebi.gr/ (17/04/2015) 6 R. Beaton, ό.π, σσ. 312-313 και Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 360. 7 ψ 8 Στο ίδιο. 9 R. Beaton, ό.π, σσ. 309-314. 10 Α. Νάτσινα, ό.π, σσ. 508-510. 11 R. Beaton, ό.π, σσ. 312-313 και Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 360. 12 R. Beaton, ό.π, σσ. 312-313 και Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 360.

Το δεύτερο υπό εξέταση έργο, «Ο Εξώστης» (1964) του Νίκου Καχτίτση (1926-1970), ανήκει σε μια εντελώς διαφορετική εκφραστική κατηγορία καθώς πρόκειται για μια συμβολική μυθοπλασία με πολύ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και μοντερνικές τεχνικές γραφής13_{, στην οποία η έμφαση δίνεται στον εσωτερικό κόσμο του ήρωα του} αφηγήματος. Αυτός, παρουσιάζει εντονότατα στοιχεία εσωτερικής αγωνίας, παράνοιας και μανίας καταδίωξης, πιθανότατα λόγω τύψεων καθώς μαθαίνουμε πως πρόκειται για κάποιο δωσίλογο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η δράση τοποθετείται σε μια φανταστική περιοχή της Αφρικής (ο συγγραφέας είχε ζήσει ο ίδιος κάποιο χρονικό διάστημα στο Καμερούν)14 _{και ο χρόνος είναι παρελθοντικός, όμως, δεν} πρέπει να μας διαφεύγει πως παρόμοια συναισθήματα εσωτερικής αγωνίας θα είχαν και πρόσωπα της εποχής του συγγραφέα τα οποία διαδραμάτισαν αντίστοιχους ρόλους με τον αντι-ήρωα της αφήγησης, ο οποίος λειτουργεί συμβολικά, μυθοπλαστικά για να αποδοθεί η αίσθηση μιας πιθανής σύγχρονης πραγματικότητας. Και σε αυτό το έργο η αφήγηση είναι σε πρώτο ενικό, ένας εσωτερικός διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του, τεχνική η οποία αποδίδει άμεσα την ψυχολογική κατάσταση του και δίνει στον αναγνώστη την αίσθηση της άμεσης πρόσβασης στις σκέψεις και τον προσωπικό κόσμο του αφηγητή. Η απόκρυψη των λόγων για τους οποίους ο ήρωας βιώνει αυτά τα συναισθήματα, δηλαδή η απουσία εξήγησης και τοποθέτησης του φαινομένου σε μια ιστορική συνέχεια, τεχνική την οποία ακουλουθεί ο Καχτίτσης και σε άλλα του έργα προωθώντας την παραδοξότητα και αμφισημία της αφήγησης15_, οδηγεί τον αναγνώστη στην εστίαση στις ψυχικές διεργασίες του ήρωα και όχι στις πράξεις του τις οποίες δεν γνωρίζει. Τέλος, το τρίτο έργο που θα μας απασχολήσει είναι ένα απόσπασμα από το «Αντιποίησις αρχής» (1979) του Αλέξανδρου Κοτζιά (1926-1992). Ο Κοτζιάς, ήταν μια ιδιαίτερη περίπτωση των γραμμάτων της εποχής, καθώς, εν αντιθέσει με τους περισσότερους συγγραφείς της περιόδου, η ματιά του στα ιστορικά γεγονότα, κυρίως η Κατοχή και ο Εμφύλιος, είναι δεξιά και εκφράζονται αντι-αριστερές ιδέες16_. Επιπροσθέτως, χρησιμοποιεί στα έργα του αντί-ήρωες, εντελώς αρνητικές περσόνες, με τους οποίους ο αναγνώστης δεν μπορεί να ταυτιστεί, κάτι που καθιστά την προσέγγιση στα γεγονότα που περιγράφονται πιο αντικειμενική ή 13 Τα έργα του Καχτίτση ανήκουν στην κατηγορία του αντι-ρεαλισμού και γίνεται χρήση υπερρεαλιστικών τεχνικών γραφής. 14 R. Beaton, ό.π, σσ. 322, Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 361 και Α. Νάτσινα, ό.π, σσ. 513-514. 15 Α. Νάτσινα, ό.π, σσ. 513-514. 16 Αρκετά στοιχεία για τον Κοτζιά συλλέχθησαν από το Μ. Δερμιτζάκης, «Το πεζογραφικό έργο του Αλέξανδρου Κοτζιά», στο: http://tvxs.gr/news/politismos/pezografiko-ergo-toy-aleksandroy-kotzia-toy-mpampi-dermitzaki (18/04/2015)

αποστασιοποιημένη17_{. Στην αντιποίησις παρακολουθούμε τον κεντρικό ήρωα Μένιο} Κατσαντώνη στο κρίσιμο τριήμερο των γεγονότων του πολυτεχνείου, καθώς όντας χαφιές της αστυνομίας – και παλαιότερα συνεργάτης όποιου τύγχανε να βρεθεί στην εξουσία – μάχεται χυδαία για την επιβίωση του, ανάμεσα στον ιδεολογικοποιημένο όχλο. Οι ιστορικές αναδρομές στην αφήγηση που καλύπτουν όλη την τριακονταετία μετά τον πόλεμο, εξυπηρετούν στην ολοκληρωμένη παρουσίαση και την εξελικτική διαδρομή της κεντρικής φιγούρας, μέσα από την οποία εκφράζεται όλη η παθογένεια της εποχής. Εμφανίζοντας τον εσωτερικό κόσμο του πρωταγωνιστή με τριτοπρόσωπη αφήγηση, ταυτόχρονα με την διάσταση των εξωτερικών του πράξεων/εκφράσεων, καθίσταται φανερή στον αναγνώστη η καιροσκοπική ένδυση των διαφόρων ιδεολογιών της εποχής. Για την ρητή διατύπωση αυτών, δηλαδή για την διαμόρφωση και παρουσίαση των χαρακτήρων του έργου, αναρχικών, αριστερών κτλ, δίνεται ιδιαίτερο βάρος στην γλωσσική έκφραση που συνάδει με τα ιδεολογικά συμφραζόμενα της εποχής18_{. Η αμεσότητα αυτή του λόγου των προσώπων εισάγει} βίαια τον αναγνώστη στα γεγονότα της εποχής, τα οποία λαμβάνουν την μορφή ιστορικού ντοκουμέντου, εξελισσόμενου μέσα από τα μάτια του αντιπαθητικού ήρωα του έργου. Μέσα από αυτή την σύντομη επίσκεψη σε τρία έργα της μεταπολεμικής πεζογραφίας παρατηρούμε την ποικιλία των εκφραστικών τρόπων και αφηγηματικών τεχνικών της εποχής, καθώς και την θεματική εστίαση των περισσοτέρων συγγραφέων της περιόδου στα ιστορικά γεγονότα, τα οποία σημάδεψαν την γενιά τους. Βρίσκεται διάχυτη η ανάγκη καταγραφής, επανεξέτασης και παρουσίασης των γεγονότων υπό διαφορετικές οπτικές, άλλοτε ιδεολογικοποιημένα άλλοτε πιο αποστασιοποιημένα, όπως επίσης και η αγωνία αυτής της γενιάς να εξηγήσει, μέσω της εκ νέου επιστροφής (λογοτεχνικής αυτή τη φορά) στα πεπραγμένα, τα βιώματα και τις επιλογές της. Η δυναμική των υπό διαπραγμάτευση θεμάτων καθώς και η αμεσότητα μεταφοράς του κλίματος της εποχής στα κείμενα αυτά, γεφυρώνουν τον χρόνο ακόμη και για τον σημερινό αναγνώστη και τον καλούν να καταλάβει ο ίδιος με την σειρά του μια πολύπαθη περίοδο της νεοελληνικής ιστορίας. 17 R. Beaton, ό.π, σσ. 357. 18 Α. Νάτσινα, ό.π, σσ. 518-519.

Βιβλιογραφία Beaton R., Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, Αθήνα 1996. Δανιήλ Χ, Ανθολόγιο Νεοελληνικών Λογοτεχνικών Κειμένων (19ος _{& 20}ος _{αιώνας),} Πάτρα 2008. Νάτσινα Α., «Η μεταπολεμική πεζογραφία (1944-1974)» στο: Βαρελάς Λ. κα., Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία (19ος & 20ος αιώνας). Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία (19ος & 20ος αιώνας). Εγχειρίδιο Μελέτης, Πάτρα 2008. Πολίτης Λ., Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα 2013.