14. 1 Pengertian
Vektor adalah besaran yang mempunyai arah. Tafsiran geometri sebuah vektor dilukiskan sebagai panah.
Ada tiga cara menuliskan sebuah vektor, yaitu … 1. →a =
⎥⎥
⎦
⎤
⎢⎢
⎣
⎡
3 2 1
a a a
2. →a = (a1, a2, a3) 3. →a = a1
→
i + a2
→
j + a3
→
k
Ciri khas vektor adalah panjang dan arah vektor tersebut. Sebuah vektor tidak tergantung pangkal dan ujungnya. Vektor boleh digeser selama tidak merubah arah dan panjangnya
Contoh :
ABCD adalah jajaran genjang dengan titik A(2,p,5), B(q,3,1). Diketahui vektor
→
−−
DC = (1, r, p), maka ⏐ −AB−−→⏐ = …
(A) 14 (B) 21 (C) 66 (D) 2 21 (E) 3 14 Jawab :
Perhatikan −AB−−→ =
⎥⎦⎤
⎢⎣⎡
−−
−
A B
A B
A B
z z
y y
x
x = ⎥⎦
⎢ ⎤
⎣
⎡
−−− 4
p 3
2 q
→
−
−
−
AB = −−DC→ karena panjang dan arah sama
⇒ ⎥⎦
⎢ ⎤
⎣
⎡
−−− 4
p 3
2 q
= ⎥⎦⎤
⎢⎣⎡ p r
1 ⇒ q = 3 ; p = −4 dan r = 3 − p = 3 − (−4) = 7
Diperoleh −AB−−→= (1, 7, −4)
⏐ −AB−−→⏐ = 12+72+(−4)2 = 66
A(ax,ay,az)
B (ax, ay, az) Vektor dengan titik pangkal A (ax, ay, az) dan titik
ujung B (bx, by, bz) dinotasikan dengan −−AB→. Definisi −−AB = →
⎥⎥
⎥
⎦
⎤
⎢⎢
⎢
⎣
⎡
−
−
−
z z
y y
x x
a b
a b
a b
Vektor dengan titik pangkal O (0, 0, 0) disebut vektor posisi
Perhatikan gambar
→a = OA adalah vektor posisi titik A −−→
→
b = −−OB→ adalah vektor posisi titik B Maka −−AB→ = →b − →a
x
z A
B O y
Misalkan →a = (a1, a2, a3)
Notasi : |→a| (baca panjang vektor →a ) Definisi : |→a| = a12+a22+a32
→a = →b jika dan hanya jika
• ⏐→a ⏐ = ⏐→b⏐
• →a dan →b arahnya sama
A B
C D
14. 2 Operasi pada vektor
Secara analitik (aljabar) operasi jumlah pada vektor didefinisikan sebagai
Secara geometri operasi jumlah pada vektor dapat dilukiskan sebagai berikut …
Berikut ini adalah sifat-sifat penjumlahan vektor 1. Komutatif : →a + →b = →b + →a
2. Assosiatif : (→a + →b) + →c = →a + ( →b+ →c)
3. Ada unsur identitas yaitu →0= (0, 0, 0) sehingga →a + →0 = →0+ →a = →a 4. Ada vektor −→a sehingga a + (−→a) = →0
Catatan : Vektor →0 dapat dilukiskan sebagai sebuah titik. Vektor →0 tidak mempunyai arah.
Sedangkan gambaran lebih jauh vektor −→a adalah …
Dibawah ini adalah pengertian analitik operasi k →a (baca : kelipatan vektor →a)
Berikut ini adalah operasi k →a dipandang dari sisi geometri … Misalkan →a = (a1, a2, a3) ; →b = k →a, k bilangan real ⇒ →b = (k a1, k a2, k a3)
Misalkan →a = (a1, a2, a3) dan
→
b = (b1, b2, b3) Maka →a +
→
b = (a1 + b1, a2 + b2, a3 + b3)
→a
→
b
→a + →b
Titik pangkal →a dan →b harus sama. Lukiskan jajaran genjang.
→a + →b adalah vektor diagonal.
Aturan Jajaran Genjang
→a +→b
→a Ujung dari vektor →a harus
menjadi pangkal dari vektor →b.
→a + →b = −−PQ + → −QR =−−→ −−PR→ P
Q A t u r a n S e g i t i g a R
→
b
→a −→a Misalkan →a = −−PQ→; →a = (a1, a2, a3)
Maka :
→
−−QP = −→a = (−a1, −a2, −a3) P
Q Q
P
Misalkan →b = k →a , maka …
• →b segaris (atau sejajar) dengan →a
• ⏐ →b ⏐ = ⏐k⏐ ⏐→a⏐
→a
k→a , k > 0
k→a , k < 0
1. Diketahui →u = (3, 11, 5), →v = (−1,2,7), AD−−→ = (6, 5, t). Jika −−AB→ sejajar →u,
→
−−
ACsejajar →v dan AD−−→ = −−AB→+ −−AC→, maka −−DB→= … Jawab :
→
−−
AB sejajar →u ⇒ −−AB→= k1 (3, 11, 5) −−AC→ sejajar →v ⇒ −−AC→ = k2 (−1,2,7)
→
−−
AD = −−AB→+ −−AC→= k1 (3, 11, 5) + k2 (−1,2,7) = (3k1 − k2, 11k1 + 2k2, 5k1 + 7k2) Jadi 3k1 − k2 = 6 ⇒ k2 = 3 k1 − 6
11k1 + 2k2 = 5 ⇒ 11k1 + 2(3k1 − 6) = 5 ⇒ 17k1 = 17 ⇒ k1 = 1 dan k2 = −3 t = 5 k1 + 7k2 = 5 − 21 = −16
Dengan demikian −−DB→ = −−DA→ + −−AB→ = (−6, −5, 16) + (3, 11, 5) = (−3, 6, 21) 2. Titik D ditengah-tengah AC dan titik E
ditengah-tengah AB. Buktikan −−DE→ =
2 1 −−→
CB Bukti
→
−−
DA = 12 CA−−→ ( karena −−DA→ searah dengan CA−−→ dan ⏐−−DA→⏐ = 21⏐CA−−→⏐ )
→
−−
AE = 12 −−AB→ ( karena −−AE→ searah dengan −−AB→ dan ⏐−−AE→⏐ = 21⏐−−AB→⏐) Dengan demikian: −−DE→ = −−DA→ + −−AE→
= 21 −CA−→ + 21 −−AB→ = 21 (CA−−→ + −−AB→) = 21 −−CB→ 3. Perhatikan gambar disamping ini ABCD
adalah segi empat sembarang. Jika P, Q, R dan S masing-masing tengah-tengah AB, BC, CD dan DA. Buktikan PQRS jajaran genjang.
Bukti :
Perhatikan ∆ ADB: Karena S tengah-tengah AB dan P tengah-tengah AD, maka −−PS→= 21 −−DB→ (cara pembuktian persis soal no 2)
Perhatikan ∆ CDB: Karena Q tengah-tengah CD dan R tengah-tengah CB, maka QR−−→= 21 −−DB→ (cara pembuktian persis soal no 2)
Diperoleh−−PS→= QR−−→ dan ini berarti segiempat PQRS jajaran genjang.
→a searah dengan →b ⇒ →a = k →b, k > 0
→a berlawanan arah dengan →b ⇒ →a = k →b, k < 0
→a sejajar (atau segaris) dengan →b ⇒ →a = k →b
A C B
D E
D Q
A
B
P S
R
C
4. OABCDE adalah segi enam sama sisi. Jika →a = −−OA→, →b = −−OB→dan →c = −−OC→, →d =
→
−−
OD , →e = −−OE→, maka →a + →b + →c+ →d + →e = … (A) 2 →c (B) 221 →c (C) 3→c (D) 321 →c (E) 4→c Jawab : C
→a + →e = OA−−→+ −−OE→
= −−OA→+ −−AP→=−−OP→= 12 →c
→
b + →d = −−OB→ + −−OD→
= (−−OA→+AB−−→) + (−−OE→+ED−→)
= (OA−−→ + −−OE→) + −−AB→+ ED−→ = 21 →c+ 21 →c + 21 →c = 121 →c Diperoleh : →a + →b + →c + →d + →e = 3→c
5. Vektor →a = OA−−→, →b= −−OB→dan →c= −−OC→. P pada AB dan Q pada BC. Diketahui →a = −→i − 3→j+ −→k,
→
b = 2→i + 3→j+ 11→k,
→c = 14→i − 5→j+ 7→k
Jika −−PQ→ = 2 →i + n →k, maka n =
(A) − 2 (B) −1 (C) 121 (D) 2 (E) 3 Jawab : C
→
−−
PB = segaris dengan −−AB→ ⇒ −−PB→ = k1
→
−−
AB = k1 (→b −→a ) = k1 (3, 6, 12)
→
−−
BQ = segaris dengan −−BC→ ⇒ BQ−−→ = k2
→
−−
BC = k2 (→c −→b ) = k2 (12, −8, −4) Karena −−PQ→ = −−PB→ + BQ−−→
( 2, 0, n) = k1 (3, 6, 12) + k2 (12, −8, −4) Diperoleh 3k1 + 12 k2 = 2 ⏐ kali 2 ⏐
6k1 − 8 k2 = 0
32 k2 = 4 ⇒ k2 = 81 dan 6k1 − 8k2 = 0 ⇒ k1 = 16 Dengan demikian n = 12 k1 − 4 k2 = 12 ⋅ 61 − 4 ⋅ 81 = 1 21 6. Perhatikan gambar →a = −−OA→, →b = −−OB→, Vektor −−EC→ = …
(A) 3 1 →a +
3 1 →
b (D)
3 2 →a +
3 1 →
b
(B) 61 →a + 13 →b (E) 31 →a + 61 →b (B) 61 →a + 61 →b
Jawab :
→
−
−
−
EC = −−ED→ + DC−−→
=
3 1 −−→
EB +
3 1 −−→
CA
= 13 (−−EO→ + −−OB→) + 31 ( CO−−→ + −−OA→)
= 13 (− −EC−−→ + −−OB→) + 31 (−2−EC−−→ + OA−−→)
= −−EC−−→ + 31 −−OA→ + 31 −−OB→
Diperoleh 2 −EC−−→ = 31 −−OA→ + 31 −−OB→ ⇒ −EC−−→ = 61 →a + 61 →b O
A B C
D
E
P
→
b
→a
O P
A C
B Q
→c
O
A
B C
D 1
2 3
1 E
1 1
−
7. ADCF dan DSFT jajaran genjang.
Jika AS : SC = 3 : 1, CT : TB = 3 : 2
→a = CA−−→,→b = −−CB→, Maka DA−−→ = (A) 83 →a − 103 →b (D) 103 →a − 83 →b
(B) 83 →a+ 103 →b (E) −83 →a − 103 →b (C) 103 →a + 83 →b
Jawab : A
→
−−
DS = −−TF→ ; karena DSFT jajaran genjang
→
−−
DA + −−AS→ = −−TC→ + −CF−→
→
−−
DA − 4 3→a = −
5
3→b −DA−−→ 2 DA−−→ =
4 3 →a −
5 3 →b
→
−−
DA =
8 3→a −
10 3 →b
14. 3. Perbandingan pada ruas garis
1. Titik C, D, P dan Q berturut-turut ditengah-tengah OA, AB, OD dan BC.
Jika →a = −−OA→, →b = −−OB→, maka −−PQ→ = … (A) 52 →b (C) 73 →b (E) 73 →a+52 →b (B) 31 →b (D) 14 →b
Jawab : D
→
−−
OC segaris dengan →a dan ⏐−−OC→⏐ = 12⏐→a ⏐ ⇒ −−OC→ =
2 1 −−→
OA CQ : QB = 1 : 1 ⇒ OQ−−→ = 21 −−OC→ + 21 −−OB→ = 41 OA−−→ + 21 −−OB→ AD : DB = 1 : 1 ⇒ −−OD→ = 12 −−OA→ + 21 −−OB→
→
−−
OP segaris dengan OD−−→ dan ⏐−−OP→⏐ = 21⏐OD−−→⏐ ⇒ −−OP→ = 12 OD−−→
⇒ −−OP→ = 41 −−OA→ + 14 −−OB→
A C
D B
S
T F
ADCF jajaran genjang ⇒−−CF→=−−AD = −→ −−DA→
→
−−
ASb e r l a w a n a n a r a h dengan CA−−→ dan AS : CA = 3: 4, maka−−AS→= −43 CA−−→= −43→a
→
−−TC b e r l a w a n a n a r a h d e n g a n −−CB→ dan
TC: CB = 3 : 5, maka −−TC→= −53 −−CB→= −53→b
→
b = mn+n →a + mm+n →c
T
P Q
R m
→ n
a
→
b
→c
P Q
A B
C
D O
Dengan demikian −−PQ→ = −−OQ→ − −−OP→ = 14 −−OA→ + 21 −−OB→ − (14 −−OA→ + 41 −−OB→)
= 4
1 −−→ OB =
4 1 →b
2. Titik A, B dan C segaris dan →a , →b , →c seperti gambar.
a. Buktikan dapat ditulis …
→
b = α →a + (1 − α) →c untuk suatu konstanta α
b. Jika →b = x (→a + 5 →c) − →c. Tentukan nilai x Jawab :
a. Misalkan AB : BC = m : n ⇒ →b = mn+n →a + mm+n →c Tuliskan α = mn+n ⇒ →b = α →a + (1 − α) →c
b. Karena →b = x (→a + 5 →c ) − →c = x→a + (5x −1) →c Maka x + (5x −1) = α + (1 − α) = 1
Diperoleh 6x − 1 = 1 ⇒ x = 31
3. Perhatikan gambar BP : PC = 3 : 2 AR : RD = 2 : 1
→a = OA−−→, →b = OB−−→, →c= −−OC→, dst Jika −−PR→ = →a + 32 →b − 52 →c dan →d = k1
→a + k2
→
b + k3
→c Maka k1 + k2 + k3 = … (A) 1,9 (C) 1,3 (E) 2,6 (B) 2,9 (D) 2,3
Jawab : B
BP : PC = 3 : 2 ⇒ →p = 53 →c + 52 →b AR : RD = 2 : 1 ⇒ →r = 32 →d + 31 →a Perhatikan −−PR→ = →r − →p
→a + 32 →b − 52 →c = (32 →d + 31 →a ) − (53 →c + 52 →b ) ⏐ kali 15 ⏐ 15→a + 10→b − 6→c = 10→d + 5→a − 9→c − 6→b
10→d = 10→a + 16→b + 3→c ⇒ →d = →a + 1,6→b + 0,3→c Dengan demikian k1 + k2 + k3 = 2,9
A
D B
P C
R O
→c
→a
→
b A C B
14. 4. Perkalian titik
Contoh :
1. Jika diketahui vektor →a dan →b dengan ⏐→a + →b⏐= 15 dan ⏐→a − →b⏐ = 10 dan
⏐→b⏐ = 5, maka⏐→a⏐ = … (A) 2
1 275 (B) 2
1 325 (C) 2
1 450 (D) 2
1 475 (B) 2 1 550 Jawab : E
⏐→a + →b⏐2 = 225 ⇒ ⏐→a⏐2 + 2→a →b + ⏐→b⏐2 = 225
⏐→a + →b⏐2 = 100 ⇒ ⏐→a⏐2 − 2→a →b + ⏐→b⏐2 = 100 2 ⏐→a⏐2 + 2⏐→b⏐2 = 325
⇒ 2 ⏐→a⏐2 + 2 ⋅ 25 = 325 ⇒ 2 ⏐→a⏐2 = 275
⇒ ⏐→a⏐ = 2 275 =
2 1 550
2. Diketahui vektor −−OA→ = →i + →k dan −−OB→ = 4→i + 3→j+ 5→k. Titik P pada AB sehingga ∠AOP = ∠BOP, maka −−OP→ = …
(A) 35 →i + 12 →j+ 23 →k (C) 23 →i + 12 →j+ 35 →k (E)→i + 43 →j+ 31 →k (B) 21 →i + 12 →j+ 14 →k (D) 21 →i + →j+ 41 →k
Jawab : C
Misalkan →a = (a1, a2, a3 )
→
b = (b1 , b2, b3 ) Maka berlaku …
→a . →b = a1 b1 + a2 b2 + a3 b3
α = ∠ (→a ,→b) ⇒ cos α=
b|
| | a |
b a
→ →
→
→⋅ =
| |b a| |
b a b a b
a1 1 2 2 3 3
→ →
+ +
→a . →b = |→a| |→b| cos α
α
→a
→
b
1. →a ⋅ →b = →b ⋅ →a
2. →a ⋅ (→b + →c ) = →a ⋅ →b + →a ⋅ →c 3. →a ⋅ →a = ⏐→a ⏐2
4. →a tegak lurus →b ⇔ →a⋅ →b = 0 Sifat-sifat
Perhatikan : −−OP→ = −−OA→ + −−AP→
= −−OA→ + k −−AB→
= (1, 0, 1) + k (3, 3, 4)
= (1 + 3k, 3k, 1 + 4k)
OP OB
OP OA
→
−
−
⋅
→
−
−
→
⋅−−
→
−−
=
α α
→
−
−
→
−
−
→
−−
→
−−
cos
| OP
|
| OB
|
cos
| OP
|
| OA
| = −−→
→
−−
OB| |
OA| | =
50 2 =
5 1
Diperoleh : 5 −−OA→ ⋅ −−OP→ = −−OB→ ⋅ −−OP→ 5 ( 2 + 7k ) = 9 + 41k 10 + 35k = 9 + 41k ⇒ k = 61 Dengan demikian −−OP→ = (23, 21, 35)
3. Jika →a + 2→b − →c = →0; ⏐→a⏐ : ⏐→b⏐ : ⏐→c⏐ = 3 : 1 : 2 dan α = ∠(→a,→c), maka sin α =
(A) 4
1 7 (B)
2
1 7 (C)
3
1 7 (D)
3
2 7 (E)
4
3 7
Jawab : A
⏐→a⏐ : ⏐→b⏐ : ⏐→c⏐ = 3 : 1 : 2 ⇒ ⏐→a⏐ = 3t; ⏐→b⏐ = t; ⏐→c⏐ = 2t 2→b = →c − →a ⇒ ⏐2→b⏐2 = ⏐→c − →a⏐2
⇒ 4 ⏐→b⏐2 = ⏐→c⏐2 − 2 →a →c + ⏐→a⏐2
⇒ 4 |b|
→ 2
= |→c|2 − 2 |→a| |→c| cosα + |→a|2
⇒ 4 t2 = 4 t2 − 12 t2 cosα + 9 t2
⇒ 12 t2 cosα = 9 t2 ⇒ cos α =
12 9 =
4 3
⇒ sin α = 41 7
4. Vektor →a + 2→b tegak lurus dengan vektor 3→a −→b. Jika ⏐→a⏐ : ⏐→b⏐ = 2 : 3, dan α = ∠(→a,→b), maka cos α = …
(A) 2
1 (B) 3
1 (C) 4
1 (D) 5
1 (E) 6 1 Jawab :
⏐→a⏐ : ⏐→b⏐ = 2 : 3 ⇒ ⏐→a⏐ = 2t; ⏐→b⏐ = 3t
→a + 2→b ⊥ 3→a −→b ⇒ (→a + 2→b) ( 3→a −→b) = 0
⇒ 3 ⏐→a⏐2 + 5 →a →b − 2 ⏐→b⏐2 = 0
⇒ 3 ⏐→a⏐2 + 5 ⏐→a⏐ ⏐→b⏐ cos α − 2 ⏐→b⏐2 = 0
⇒ 12 t2 + 30 t2 cos α − 18t2 = 0
⇒ cos α =
5 1
5. Segitiga OAB sama sisi. Titik C pada OA sehingga OC : CA = 2 : 1, Titik D pada
OB sehingga OD : DB = 2 : 3. Jika →a = −−OA→,→b = −−OB→ dan −−CD→⋅ −−AB→ = 4,8 maka ⏐→a + →b⏐ = …
(A) 3 (B) 2 3 (C) 3 3 (D) 4 3 (E) 5 3 Jawab : C
→
−
AP segaris denganAB ⇒ −→ −AP = k → AB −→
α α
O
B
P A
3
4 7
α
Dari CD−−→⋅ −−AB→ = 4,8
(−−CO→ + OD−−→) (AO−−→ + −−OB→) = 4,8 (−3
2 →a + 5
2 →b) (−→a + →b) = 4,8 ⏐ kali 15 ⏐ (−10→a + 6→b) (−→a + →b) = 72
10⏐→a⏐2 − 16→a→b + 6⏐→b⏐2 = 72 10⏐→a⏐2 − 8⏐→a⏐2 + 6⏐→a⏐ = 72 8 ⏐→a⏐2 = 72 ⇒ ⏐→a⏐2 = 9
⏐→a + →b⏐2 = (→a + →b) (→a + →b) = ⏐→a⏐2 + 2 →a →b +⏐→b⏐2 = ⏐→a⏐2 +⏐→a⏐2 +⏐→a⏐2 = 27
Jadi ⏐→a + →b⏐ = 27= 3 3
6. Titik P, Q dan R segaris dan vektor →p, →q, →r masing-masing vektor posisi titik P, Q dan R. Jika →p= (2,1,−1), −−PQ→ = (3,2,1) dan →r ⊥ −−PQ→, maka →r = …
(A) 21(1, 3, 2) (B) (0, 4, 3) (C) (1,3,−2) (D) 12(0,3,−2) (A) 21(1,0,−3) Jawab : E
P, Q dan R segaris ⇒ −−PR→ = α−−PQ→ ⇒ →r− →p = α−−PQ→ ⇒ →r = →p + α−−PQ→
⇒ →r= (2,1,−1) + α (3,2,1) = (2 + 3α, 1 + 2α, −1 + α)
→r ⊥ −−PQ→ ⇒ →r ⋅ −−PQ→ = 0 ⇒ (2 + 3α, 1 + 2α, −1 + α) . (3,2,1) = 0
⇒ 14 α + 7 = 0 ⇒ α = −21
Dengan demikian →r = (2 −23, 1 − 1, −1 − 21) = (21, 0, −23) = 21(1, 0, −3) 7. D.ABC bidang empat dengan alas ∆ ABC sama sisi, yaitu p. Jika CD
tegak lurus alas dan CD = q, maka cos∠(−−AD→,−−BC→) = … (A) 2 2
q p
q
+ (C)
2 2 q p
p 2
+ (E)
2 2 q p
q 2
+ (B) 2 p2 q2
q
+ (D) 2 2 q p 2
p + Jawab : D
∠(−−AC→ ,−−BC→ ) bertolak belakang dengan ∠ACB, maka ∠(−−AC→ ,−−BC→) = ∠ACB = 600
Jadi −−AC→ −−BC→ = ⏐−−AC→⏐ ⏐−−BC→⏐ cos 600 = p ⋅ p ⋅ 21 = 21 p2 CD tegak lurus bidang alas ⇒ CD−−→ ⊥ −−BC→ ⇒ CD−−→ −−BC→ = 0.
Dengan demikian : −−AD→ −−BC→ = (−−AC→ + CD−−→) −−BC→
= −−AC→ −−BC→ + −−CD→ −−BC→ =
2
1 p2 + 0 =
2 1 p2 Dilain sisi : −−AD→ −−BC→ =⏐−−AD→⏐ ⏐−−BC→ ⏐ cos ∠(−−AD→,−−BC→ )
A
C
B
D
A B
→ C
u →u
→v
→v
O
A B
C 1
2
D 2
2
∆OAB sama sisi , maka ...
• ⏐→a ⏐ = ⏐→b⏐
• →a →b = ⏐→a ⏐⏐→b⏐ cos 600
= ⏐→a ⏐⏐→a ⏐ 21
= 21⏐→a ⏐2