PERAHU TRADISIONAL MELAYU NEGERI TERENGGANU
SITI KHATIJAH BINTI YUSOF
Sarjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian (Pengurusan Seni)
PERAHU TRADISIONAL MELAYU NEGERI TERENGGANU
SITI KHATIJAH BINTI YUSOF
Projek Ini Adalah Salah Satu Keperluan Ijazah Sarjana Muda (Kepujian) Pengurusan Seni
Fakulti Seni Gunaan Dan Kreatif UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK
UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK BORANG PENGESAHAN STATUS TESIS
JUDUL: PERAHU TRADISIONAL MELAYU NEGERI TERENGGANU SESI PENGAJIAN: 2008 / 2011
Saya SITI KHATIJAH BINTI YUSOF
mengaku membenarkan tesis * ini disimpan di Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dengan syarat-syarat kegunaan seperti berikut :
1. Tesis ini adalah hak milik Universiti Malaysia Sarawak.
2. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat salinan untuk tujuan pengajian sahaja.
3. Membuat pendigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Maklumat Tempatan. 4. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat salinan tesis ini sebagai bahan pertukaran antara institusi pengajian tinggi.
5. ** sila tandakan ( )
SULIT (mengandungi maklumat yang berdarjah keselamatan atau kepentingan seperti termaktub di dalam AKTA RAHSIA RASMI 1972)
TERHAD (mengandungi maklumat Terhad yang telah ditentukan oleh organisasi/badan dimana penyelidikan dijalankan)
TIDAK TERHAD
Disahkan oleh
__________________________ ___________________________ (TANDATANGAN PENULIS) (TANDATANGAN PENYELIA) Alamat Tetap:
57, Kampung Durian Mas, Manir, 21200 Kuala Terengganu,
Terengganu Darul Iman.
Tarikh: Tarikh:
Catatan: * Tesis dimaksudkan sebagai tesis bagi Ijazah Doktor Falsafah, Sarjana dan Sarjana Muda ** Jika tesis ini SULIT atau TERHAD, sila lampirkan surat daripada pihak berkuasa/organisasi berkenaan dengan menyatakan sekali sebab dan tempoh tesis ini perlu dikelaskan sebagai SULIT
PENGAKUAN
Projek penyelidikan yang bertajuk “Perahu Tradisional Melayu Negeri Terengganu” telah disediakan oleh Siti Khatijah Binti Yusof, nombor matrik 22343 dan diserahkan kepada Fakulti Seni Gunaan Dan Kreatif sebagai memenuhi syarat untuk Ijazah Sarjana Muda Kepujian ( Pengurusan Seni ) .
Diterima untuk diperiksa,
---
( Puan Zarina Binti Mohd Shah )
PENGHARGAAN
Alhamdullillah, bersyukur saya kehadrat illahi kerana dengan limpah dan rahmatnya dapat saya menyiapkan Projek Tahun Akhir pengajian saya yang berjudul “Perahu Tradisional Melayu Terengganu” dalam waktu yang telah ditetapkan. Jutaan terima kasih saya ucapkan kepada kedua ibu bapa dan keluarga yang banyak membantu dan memberi sokongan kepada saya sepanjang penyelidikan dijalankan.
Jutaan terima kasih juga saya ucapkan kepada semua pensyarah Jabatan Seni Liberal, Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif, Universiti Malaysia Sarawak ( UNIMAS ) terutamanya Puan Zarina Binti Mohd Shah selaku penyelia projek tahun akhir saya yang telah banyak memberi tunjuk ajar dan sokongan padu kepada saya tanpa rasa jemu sepanjang proses penyiapan penyelidikan tahun akhir saya dijalankan.
Ribuan terima kasih juga saya ucapkan kepada semua pihak responden dan masyarakat Terengganu serta rakan-rakan seperjuangan yang memberikan kerjasama kepada saya secara langsung atau tidak langsung semasa proses kajian metodologi saya dijalankan dalam proses saya menyiapkan projek tahun akhir ini.
Akhir kata sekali lagi saya mengucapkan jutaan terima kasih kepada semua pihak yang terlibat di dalam membantu saya menyiapkan penyelidikan tahun akhir pengajian. Jasa kalian amat dihargai.
ISI KANDUNGAN
PERKARA HALAMAN
Borang Pengesahan Status Laporan
Pengakuan i
Penghargaan ii
Isi Kandungan iii - vii
Senarai Jadual viii
Senarai Rajah ix Abstrak x Abstract xi BAB 1 PENGENALAN 1.0 Pengenalan 1 1.1Sejarah 1.1.1 Negeri Terengganu 2 – 4 1.1.2 Pulau Duyong 5 – 6 1.2 Perahu Tradisional 7 - 8
1.3 Perahu Tradisional Melayu Negeri Terengganu 8 - 9 1.4 Definisi 1.4.1 Perahu 10 1.4.2 Tradisional 11 1.4.3 Melayu 11 – 12 1.5 Objektif Kajian 13 1.6 Hipotesis 13 1.7 Skop Kajian 13 – 14 1.8 Permasalahan Kajian 14 1.9 Persoalan Kajian 15 1.10 Kepentingan Kajian 15 – 16 1.11 Kesimpulan 17
BAB 2 SOROTAN KESUSASTERAAN
2.0 Pengenalan 18
2.1 Pertukangan 19 – 20
2.2 Rupa Dan Jiwa 20
2.3 Kebudayaan Dan Kesenian 21 – 23
2.4 Teknik 23 – 24
2.5 Agama Dan Kepercayaan 24 – 25
2.6 Pembangunan Dan Pemasaran Dalam Pelancongan 25 – 26
2.7 Motif 27
2.8 Kesimpulan 28
BAB 3 METODOLOGI KAJIAN
3.0 Pengenalan 29
3.1 Lokasi Kajian 30 - 31
3.2 Sumber Data 31 – 32
3.3 Data Primer 32
3.3.2 Pemerhatian 33 – 34 3.4 Data Sekunder 34 3.5 Populasi 34 3.6 Persampelan 35 – 38 3.7 Instrumen Kajian 36 3.7.1 Buku Catatan 36 3.7.2 Perakam Suara 36 3.7.3 Kamera Digital 37 3.8 Limitasi Kajian 37 3.9 Kesimpulan 38
BAB 4 ANALISA DAN DAPATAN KAJIAN
4.1 Pengenalan 39
4.2 Kaedah Kajian 40
Jadual 4:1 Hasil pemerhatian terhadap jenis motif yang terdapat
dalam seni ukiran perahu tradisional yang digunakan 40 - 42 oleh pengukir bangau Perahu Tradisional Melayu Negeri
Jadual 4:2 Hasil Pemerhatian Terhadap seni ukiran yang terdapat pada 43 – 45 Perahu Tradisional Melayu Terengganu.
Jadual 4:3 Hasil Pemerhatian terhadap teknik Pembuatan Perahu 46 - 51 Tradisional Melayu Terengganu.
Jadual 4:4 Hasil pemerhatian terhadap alatan tradisional yang masih 52 - 55 Digunakan.
4:5 Rumusan 56
4.3 Kaedah Temubual 57 – 58
4.3.1 Hasil Temubual besama Responden 59 – 68
4.4 Kesimpulan 69
BAB 5 RUMUSAN DAN CADANGAN
5.1 Pengenalan 70 5.2 Rumusan Kajian 71 – 73 5.3 Cadangan pengkaji 74 – 75 5.4 Kesimpulan 76 Bibliografi 77 Lampiran
SENARAI JADUAL
Jadual 4:1 Hasil pemerhatian terhadap jenis motif yang
terdapat dalam seni ukiran perahu tradisional 40 - 42
yang digunakan oleh pengukir bangau Perahu Tradisional Melayu Negeri Terengganu.
Jadual 4:2 Hasil Pemerhatian Terhadap seni ukiran yang 43 – 45
terdapat pada Perahu Tradisional Melayu Terengganu.
jadual 4:3 Hasil Pemerhatian terhadap teknik Pembuatan Perahu 46 - 51
Tradisional Melayu Terengganu.
Jadual 4:4 Hasil pemerhatian terhadap alatan tradisional yang masih 52 - 55 Digunakan.
SENARAI GAMBARAJAH
Rajah 1.2 Peta Negeri Terengganu 2
Rajah 1.2.2 Lokasi Kajian 5
ABSTRAK
Kajian ini berfokuskan kepada Perahu Tradisional Melayu Negeri Terengganu. Kajian ini melihat kepada motif-motif serta seni ukiran yang terdapat pada Perahu Tradisional Melayu. Selain itu, dalam kajian ini juga, pengkaji mengkaji teknik-teknik pembuatan perahu. Dalam hasil kajian ini, pengkaji mendapati bahawa terdapat beberapa motif yang digunakan dalam seni ukiran perahu. Antaranya ialah motif flora dan fauna. Selain itu, pembuatan perahu ini masih lagi menggunakan teknik-teknik tradisional berbanding pengunaan teknik moden.
ABSTRACT
This research is particularly focus on the State of Malay Traditional Boat at Terengganu. The objectives of this research are to identify the motives and works of art in a Traditional Malay Boat. This research also intent to explore techniques needed in order to build a boat. Based on the research finding, the researcher discovers several motives that have been use in engraving a boat. Some of the examples are motives of flora and fauna. In addition, it is also reported that the techniques of making a boat is still concern with the traditional techniques rather than using the modern techniques.
BAB 1
BAB 1 PENGENALAN
1.1 Pengenalan
Di dalam bab ini mengandungi beberapa bahagian yang perlu diketahui oleh pengkaji. Bab ini sangat penting kepada pengkaji kerana bab ini merupakan garis panduan kepada pengkaji dalam menjalankan dan menyiapkan kajian yang dijalankan. Perkara yang terkandung di dalam bab ini terdiri daripada sejarah Negeri Terengganu dan Pulau Duyong, Latar belakang Perahu, objektif kajian, hipotesis, permasalahan kajian, persoalan kajian, kepentingan kajian dan lain-lain
1.2Sejarah Negeri Terengganu Dan Pulau Duyong 1.2.1 Negeri Terengganu
Rajah 1.2 Peta Negeri Terengganu
Negeri Terengganu Darul Iman adalah salah sebuah negeri yang terletak di Pantai Timur Semenanjung Malaysia. Ia terletak di antara garisan bujur 102.25 dengan 103.50 dan garisan lintang 4 hingga 5.50. Di bahagian utara dan barat lautnya bersempadan dengan Kelantan. Manakala di bahagian Selatan Dan Barat Daya pula bersempadan dengan Pahang. Keluasan negeri Terengganu sekarang kira-kira 1,295,638.3 hektar / 1.295,512.1 hektar. Jaluran pantainya menganjur sejauh 225 kilometer dari utara ( Besut ) ke selatan ( Kemaman ).
Sebelum tahun 1947 terdapat sembilan daerah di Terengganu yang terdiri daripada Kuala Terengganu, Kemaman, Kemasik, Paka, Dungun, Marang, Hulu Terengganu, Besut Dan Setiu. Daerah dalam Negeri Terengganu dikurangkan kepada enam iaitu Kuala Terengganu,
Kemaman, Dungun, Marang, Hulu Terengganu Dan Besut. Kemudiannya pada 1 Januari 1985, sebuah daerah baru iaitu Setiu telah dibentuk dan menjadikan daerah ketujuh di negeri Terengganu. Ibu negeri Terengganu ialah Kuala Terengganu. Kegiatan utama ekonomi ialah perikanan. Hasil petroleum yang terdapat di negeri Terengganu menguatkan lagi ekonomi negeri.
Asal Usul Nama Terengganu setakat dikaitkan dengan dikaitkan dengan "Terangnya ganu", "Taring anu" dan "Terangan nu". Kisah asal nama Terengganu ini melibatkan penduduk luar Terengganu ( Kelantan dan Pahang ) dan juga dari penduduk Terengganu sendiri. "Terangnya ganu" ini dikaitkan pula dengan peristiwa beberapa orang pelajar Kelantan tiba di Kuala yang kini dipanggil Kuala Terengganu melihat pelangi di langit. Mereka pun menyatakan " Terang sungguh ganu di sini ". Apabila pulang ke Kelantan mereka menyatakan di negeri jiran sungguh "terang ganunya ".
Selain itu juga ada pihak yang menyatakan bahawa Terengganu ada kaitan dengan salah sebuah sungai yang bernama Sungai Terenganu. Kuala Sungai Terenganu ini adalah pertemuan Sungai Kerbat dan Sungai Terenganu. Dipercayai pada zaman silam sudah ada penduduk di sini. Mereka berulang alik menggunakan kedua-dua sungai ini. Oleh itu jika mereka bertolak dari Kuala Terengganu, mereka akan menggunakan samada Sungai Terengganu atau Sungai Kerbat.
Sejarah awal Terengganu adalah tidak jelas. Namun begitu terdapat catatan mengenai Terengganu oleh saudagar Cina, Chao Ju Kua pada tahun 1225 yang menyebut sebagai jajahan takluk Palembang. Dalam Negara kartagama, tulisan Prapanca dari Jawa pada tahun 1365,
menyatakan Terengganu, Paka dan Dungun di bawah taklukan Majapahit. Berdasarkan bukti arkeologi seperti kapak batu dan tembikar yang dijumpai di Gunung Bewah terdapat manusia tinggal di situ sejak 4,000 tahun sebelum masihi. Pada Batu Bersurat Terengganu terdapat pula catatan nama Raja Mandalika. Seterusnya dalam sejarah Terengganu, terdapat pemerintah bernama Megat Panji Alam dan juga Tun Telanai.
Terengganu kemudiannya disebut sebagai negeri di bawah pemerintahan kerajaan Johor. Pada ketika itu, dua orang pembesar Johor Laksamana dan Paduka Megat Seri Rama dihantar memerintah Terengganu. Seterusnya Bendahara Hasan pula dihantar mentadbir Terengganu. Berikut itu Terengganu ditadbir oleh Tun Zain Indera. Kemudiannya oleh anak Tun Zain Indera, Tun Yuan, Tun Sulaiman dan Tun Ismail. Tun Sulaiman sebagai sultan di Pantai Layang (Balik Bukit), Tun Yuan sebagai Bendahara dan Tun Ismail sebagai Menteri Tersat.
1.2.2 Pulau Duyong
Rajah 1.2.2 Lokasi Kajian
Pulau Duyong boleh dilalui menggunakan jalan darat ataupun air. Pulau Duyong mendapat namanya daripada cerita dogeng tentang seekor ikan duyong atau nama saintifiknya
iaitu Dugong Dugon yang kononnya ditemui di pantai pulau ini satu masa dahulu. Sesetengah
cerita pula mengatakan bahawa pulau ini satu masa dahulu pernah dianugerahkan oleh Sultan Terengganu kepada orang-orang Bugis pelaut daripada kepuluan Celebes, Sulawesi, Indonesia untuk dijadikan sebagai pelabuhan bebas.
Ini bertujuan untuk memajukan kegiatan perdagangan di Pantai Timur memandangkan orang-orang Bugis sememangnya terkenal di seluruh Asia Tenggara sebagai pedagang selain daripada tukang perahu dan juga lanun yang ganas. Mereka menetap di sini dan dari sinilah kemahiran membina perahu di Malaysia mula berkembang. Namun begitu, perkara paling
penting adalah kehebatan mengenai Pulau Duyong ini adalah disebabkan oleh kehadiran seorang sarjana agama tempatan dikenali sebagai Tok Sheikh Duyung.
Pulau Duyong merupakan sebuah pulau yang terletak di muara Sungai Terengganu di Negeri Terengganu. Dahulunya Pulau Duyong ini terbahagi kepada dua iaitu Pulau Duyong Besar dan Pulau Duyong Kecil tetapi kerana pemendapan dan longgokan pasir telah menyatukannya dan juga mengubah garis pantainya. Suatu kawasan pendapan baru telah dimajukan menjadi Resort Teluk Warisan yang menjadi tuan rumah kepada lumba kapal layar tahunan Piala Monsun Cup.
Pulau Duyong dahulunya menjadi penginapan ulama terkenal Tok Syeikh Duyong pada tahun 1802-1889. Beliau sangat disegani di istana dan juga rakyat serta keturunannya. Pulau Duyong juga merupakan tempat pengajian agama. Kota Lama Duyong ialah peninggalan zaman tersebut. Oleh kerana bentuk geografinya dan lokasinya Pulau Duyong sangat bermakna dalam keilmuan agama, Pulau Duyong pernah dirujuk sebagai 'lidah Terengganu'.
1.3 Perahu Tradisional
Perahu merupakan salah satu pengangkutan air yang sangat penting pada satu ketika dahulu. Pengangkutan ini merupakan kenderaan yang paling utama bagi semua kegiatan harian yang dilakukan oleh masyarakat dunia pada zaman dahulu. Perahu biasanya diperbuat daripada kayu cengal, jati dan balak yang mana ketahanan kayu ini adalah sangat tinggi. Kayu-kayu ini
sukar untuk mengalami kerosakkan dalam tempoh masa yang singkat. Hal ini demikian kerana kayu ini dapat bertahan sehingga ratusan tahun.
Didalam pembuatan perahu, menurut (Wan Ramli Wan Daud 1993). tukang adalah seorang yang penting dalam menghasilkan sesebuah perahu. Tukang adalah ahli teknologi dan juga jurutera yang menghasilkan artifak. Gabungan kedua-dua fungsi ini menjadikan mereka sebagai pembina yang memajukan kehidupan kebendaan, lebih-lebih lagi dalam masyarakat tradisional di masa lalu. Gelaran tukang yang diberi adalah pengiktirafan daripada masyarakat ke atas keterampilan mereka. Walaupun etimologi perkataan tukang sukar dipastikan, tetapi konsep pertukangan meliputi orang yang pandai membuat sesuatu. Perkembangannya dalam tamadun Melayu, selepas penerimaan agama Islam selepas abad ke-12 Masihi mempunyai keselarian dengan tradisi ilmu dalam Islam, terutamanya konsep Hakim dalam tradisi teknologi Islam.
Walaupun tukang adalah orang yang penting dalam memperkembangkan peradaban, tetapi profesion tukang tidak dianggap berprestij tinggi berbanding dengan profesion lain dalam masyarakat Melayu tradisional dan feudal masa lalu. Dalam penelitian profesion dalam masyarakat feudal orang yang menduduki hieraki susunan masyarakat yang paling tinggi ialah raja, diikuti bangsawan, hulubalang dan pahlawan, tuan-tuan tanah dan pedagang kaya,bomoh dan pawang, penghibur istana dan tukang. Di bawah tukang pula terletak petani, nelayan, pelacur dan di bawah sekali ialah hamba sahaya ( Syed Hussien al-Attas 1972).
Tukang adalah gelaran umum kepada ahli teknologi Melayu. Dalam teknologi perkapalan, terdapat gelaran yang khusus untuk membezakan pengkhususan yang dimiliki
oleh mereka yang terlibat dalam membuat kapal, termasuk gelaran tukang timbal. Walaupun istilah tukang timbal tidak terdapat didalam kamus Melayu, tetapi ianya diketahui oleh masyarakat di Terengganu sebagai tukang yang membina perahu bersaiz besar. Perkataan selain untuk timbal ialah timbal yang bermaksud mempertinggikan (dinding) perahu (Kamus Dewan 1997: 1447).
1.4 Perahu Tradisional Melayu Negeri Terengganu
Perahu besar atau bot tradisi sehingga sekarang tidak dapat dikesan kewujudannya. Namun begitu mengikut sejarah Negeri Terengganu, perahu besar sudah lama digunakan dan bukti kewujudannya sudah ada zaman pemerintahan Sultan Mansur I pada 1743-1793. Perahu besar ini digunakan untuk menghantar bunga emas ke Negeri Siam. Dalam artikel yang ditulis oleh Baharin Ramly (1993) ‘Membina Perahu Satu Kemahiran Tradisi Melayu’ terdapat pelbagai jenis bot yang dihasilkan dan setiap jenis mempunyai keunikkan bentuk di setiap haluan bot tersebut.
Terdapat empat jenis perahu yang dibuat oleh tukang-tukang di Terengganu iaitu pinis Gobel, Pinis Dogol, Dogol, dan Anak Bedar atau Bedar. Perahu Pinis Gobel merupakan perahu jenis yang paling besar dan menarik bentuknya. Bentuk haluan perahu ini seperti paruh burung dan bahagian buritan berbentuk seperti belakang itik. Perahu mempunyai tiga layar iaitu jib (layar berbentuk segi tiga), layar lopan (layar besar pada tiang depan), dan layar agung. Perahu ini dapat belayar selaju lima hingga enam knot sejam. Perahu pinis Gobel dilengkapi dengan kop sebagai tempat tidur nakhoda dan awak-awak.
Manakala, Perahu Dogol berbeza sedikit dengan Pinis Gobel. Haluannya tidak mempunyai paruh burung tetapi buritannya sama seperti pinis Gobel yang berbentuk belakang itik. Ukuran tinggi, lebar, dan panjang adalah sama dengan Pinis Gobel tetapi terdapat dandan untuk kop. Manakala Perahu Anak Bedar pula mempunyai sedikit kelainan dari segi bentuknya. Ukurannya lebih kecil dan bentuknya berbeza daripada perahu lain terutamanya dibahagian haluannya.
Dari segi bentuk, perahu ini dikatakan mempunyai dua unsur campuran iaitu unsur wang kang atau jong china kerana dilengkapi oleh sebuah kop dan jerubung (alat penutup dibahagian tengah perahu) dan unsur barat kerana mengunakan layar jip. Bahagian haluan perahu ini berbentuk sudu atau muncung itik yang panjang. Manakala dibahagian buritan muncungnya lebih pendek sedikit. Menurut Hipp (2003),tiada pelan atau rangka yang digunakan. Semuanya bergantung kepada ketajaman minda dan daya ingatan. Hal ini menyebabkan perahu-perahu ini mempunyai keunikan dan keistimewaan yang tersendiri dan ini menjadikan perahu masih lagi mendapat permintaan dikalangan masyarakat dalam dan luar Negara.
1.5 Definisi
1.5.1 Perahu
Perahu atau bot merupakan sejenis kenderaan air yang biasanya lebih kecil dari kapal. Perahu merupakan salah satu pengangkutan air yang sangat penting pada satu ketika dahulu. Pengangkutan ini merupakan kenderaan yang paling utama bagi semua kegiatan harian yang
