PENGURUSAN PENAWARANAIR DAN PENGURUSAN PERMINTAAN AIR DI MALAYSIA: PERNANAN KERAJAAN, ORGANISASI BUKAN KERAJAAN DAN
ORANG AWAM
PHANG WAI LENG1, CHAN NGAI WENG1& LARIYAH MOHD SIDEK2 1
Universiti Sains Malaysia, Pulau Pinang, MALAYSIA. 2
Universiti Tenaga Malaysia Bangi, Selangor, MALAYSIA.
ABSTRAK
Salah satu isu air di Malaysia adalah terlalu bergantung kepada pengurusan penawaran air untuk memenuhi permintaan air. Namun, permintaan air telah meningkat mendadak setiap tahun sebab pembangunan negara dan pertambahan populasi sehingga penawaran air tidak lagi cukup. Sistem pengurusan permintaan air telah mula disyorkan dan disebarkan untuk digabungkan bersama pengurusan penawaran air demi kelestarian air. Objektif kertas kerja ini adalah membincangkan pengurusan penawaran air dan pengurusan permintaan air, khasnya daripada segi peranan kerajaan, organisasi bukan kerajaan dan orang awam. Pengurusan penawaran air yang yang diurus oleh penawar air seperti kerajaan dan jabatan air kurang efisien dimana hanya berfungsi memenuhi permintaan pengguna tanpa mengambil kira dan mengawal penggunaan. Namun pengurusan permintaan air yang melibatkan pengguna sendiri berkesan dimana pengguna sendiri mengawal penggunaan air lalu dapat mengurangkan penggunaan dan menggunakan air dengan efisien. Pengurusan penawaran air terbukti tidak dapat menguruskan air dengan berkesan dalam keadaan di mana sumber air yang semakin berkurang manakala permintaan air pula semakin meningkat seperti di Malaysia. Maka pengurusan permintaan air mula disyorkan kepada semua pengguna air di Malaysia demi mengurangkan permintaan air serta mengawal amalan pembaziran air. Pengguna air hendaklah sedar dan ambil berat tentang isu air. Zaman yang bergantung kepada pengurusan penawaran air sudah lepas dan gabungan kedua-dua pengurusan permintaan air dan pengurusan penawaran air barulah merupakan pengurusan air holistik yang efisien dan lestari.
Kata Kunci: Pengurusan penawaran air, pengurusan permintaan air, penggunaan air domestik
PENDAHULUAN
Air sangat penting untuk semua kehidupan.Tiada makhluk hidup di bumi boleh hidup tanpa air. Air merupakan satu prasyarat untuk kesihatan manusia dan kesejahteraan serta pemeliharaan alam sekitar. Setiap tahun berjuta-juta orang, terutamanya kanak-kanak,meninggal dunia akibat penyakit yang berkaitan dengan kekurangan bekalan air dan kebersihan air. Air meliputi 71%
Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-6 Ekologi, Habitat Manusia & Perubahan Persekitaran di Alam Melayu daripada permukaan bumi, dan adalah penting untuk semua bentuk diketahui hidup. Di Bumi, 96.5% air adalah air laut, 1.7% air bawah tanah, 1.7% berbentuk glasier, dan 0.001% di udara sebagai wap, awan (terbentuk daripada zarah air pepejal dan cecair digantung di udara) dan hujan. Hanya 2.5% daripada air bumi adalah air tawar, dan 98.8% daripada air yang ada merupakan ais dan air bawah tanah. Kurang daripada 0.3% daripada semua air tawar terdapat di sungai-sungai, tasik, dan atmosfera (Gleick 1993 ). Air di bumi bergerak secara berterusan melalui kitaran air iaitu: penyejatan dan transpirasi (sejatpeluhan), pemeluwapan, hujan dan air larian, biasanya sampai ke laut. Penyejatan dan transpirasi menyumbang kepada hujan ke atas tanah.
Air minuman yang selamat adalah penting kepada manusia dan hidupan lain walaupun ia tidak memberikan kalori atau nutrien organik. Akses kepada air minuman yang selamat telah meningkat sejak beberapa dekad yang lalu di hampir setiap bahagian dunia, tetapi kira-kira satu bilion orang masih kekurangan akses kepada air bersih (United Nation 2008). Walau bagaimanapun, beberapa pemerhati telah menganggarkan bahawa pada tahun 2025 lebih separuh daripada penduduk dunia akan menghadapi masalah berasaskan air. Kulshreshtha (1998) dalam satu laporan menunjukkan bahawa pada tahun 2030, di beberapa kawasan membangun di dunia, permintaan air akan melebihi penawaran sebanyak 50%.
Seramai 1.6 bilion orang telah mendapat akses kepada sumber air yang selamat sejak tahun 1990. Menurut United Nation (2008), Peratusan penduduk di negara-negara membangun yang akses kepada air bersih dikatakan telah meningkat daripada 30% pada tahun 1970 kepada 71% pada tahun 1990, 79% pada tahun 2000 dan 84% pada tahun 2004. Trend ini dijangka berterusan. Untuk mengurangkan separuh peratusan orang yang tidak mempunyai akses kepada air pada tahun 2015, berterusan kepada air minuman yang selamat adalah salah satu Matlamat Pembangunan Milenium. Matlamat ini dijangka dapat dicapai (Lomborg 2001).
Air bukan sumber yang terhad, tetapi diedarkan semula sebagai air bersih dala bentuk hujan. Menurut Ehlers dan Krafft (2001), hanya kuantiti air yang agak kecil dalam rizab di bumi merupakan sumber yang tidak boleh diperbaharui. Sebaliknya, pengagihan minuman dan air pengairan adalah terhad, dan bukannya jumlah sebenar ia yang wujud di muka bumi. Negara yang kurang sumber air mengimport air untuk kegunaan tempatan. Menrut Water Resource Group (2009) air memainkan peranan yang penting dalam ekonomi dunia, kerana ia berfungsi sebagai pelarut untuk pelbagai bahan kimia dan memudahkan penyejukan industri dan pengangkutan. Kira-kira 70% daripada air segar digunakan oleh manusia pergi ke pertanian (Baroni et al. 2007).
PENGURUSAN PENAWARAN AIR AIR DI MALAYSIA
Menurut Chan (2007), pengurusan sumber air di Malaysia tidaka akan menjadi lestari selagi pihak berkuasa hanya memfokus kepada pengurusan penawaran air tanpa melibatkan pengurusan permintaan air. Pengurusan sumber air adalah aktiviti perancangan, pembangunan, mengedar dan menguruskan penggunaan optimum sumber-sumber air. Ia adalah satu setsub-pengurusan kitaran air. Dalam dunia yang ideal, air sumber perancangan setsub-pengurusan mempunyai kira semua permintaan yang bersaing untuk air dan bertujuan untuk memperuntukkan air secara saksama untuk memenuhi semua penggunaan dan permintaan (Grafton & Hussey 2011).
Kembangan Dinamik Malaysia dengan saham minoriti oleh firma Perancis Suez. Kontrak lain diikuti pada tahun 1990 di Sabah, Pengan, Kuala Lumpur, Kendah, Kelantan dan Negeri Sembilan. Pada tahun 2003 kerajaan persekutuan memutuskan untuk memulakan pembaharuan sektor. Tujuannya adalah untuk menjadikan sektor air lebih berkesan, untuk mewujudkan mekanisme pembiayaan yang berterusan dan untuk meningkatkan orientasi pelanggan pemberian perkhidmatan (Lee 2010). Selain itu, peranan kerajaan persekutuan telah diperkukuhkan dimana melalui pembaharuan kerajaan negeri. Satu langkah utama pembaharuan itu merupakan pindaan perlembagaan yang diluluskan pada Januari 2005. Melalui perkhidmatan air menjadi tanggungjawab bersama antara Syarikat dan Kerajaan Persekutuan. Menurut Lee (2010), dua undang-undang utama yang termaktub pembaharuan telah diluluskan pada tahun 2006. Suruhanjaya Perkhidmatan Air Negara (SPAN) ditubuh sebagai agensi kawal selia kebangsaan bagi sektor air, memulakan kerja pada Januari 2008 apabila undang-undang baru berkuat kuasa. Reformasi ini hanya terpakai untuk Semenanjung Malaysia.
Kerajaan juga telah mengisytiharkan bahawa tidak lebih konsesi perkhidmatan air akan diberikan. Syarikat konsesi yang sedia ada yang memilih untuk kekal dengan perjanjian konsesi mereka dibenarkan untuk beroperasi sehingga tamat konsesi mereka (PAAB 2007). Syarikat-syarikat air negeri kini memerlukan lesen operasi dan secara beransur-ansur dikorporatkan (KeTTHA 2009). Dua undang-undang utama yang diluluskan pada tahun 2006 membentuk rangka kerja undang-undang sektor air dan sanitasi di Semenanjung Malaysia. Air Negara Perkhidmatan Akta Suruhanjaya menubuhkan Suruhanjaya Perkhidmatan Air Negara dikenali dengan singkatan Melayu sebagai SPAN. Bertindak memisahkan fungsi dasar (kerajaan), peraturan (SPAN), pemilikan aset (PAAB) dan penyediaan perkhidmatan (syarikat air negeri). Undang-undang yang digubal selepas perundingan awam yang luas selama dua tahun. Sebagai sebahagian daripada proses pembaharuan, untuk pertama kalinya dalam sejarah Malaysia rang undang-undang draf telah disediakan untuk perbincangan awam sebelum ia dibentangkan di Parlimen (Lee 2010). SPAN kini berfungsi mengeluarkan lesen untuk operator air, terutamanya syarikat-syarikat air negeri. Lesen-lesen secara teori boleh dibatalkan jika petunjuk prestasi utama tidak dipenuhi atau piawaian lain tidak dipatuhi. Piawaian yang ditetapkan dan dipantau oleh SPAN. Manakala bekalan air Sabah dan Sarawak kekal sebagai tanggungjawab kerajaan negeri dan kebersihan tanggungjawab kerajaan tempatan. Di Pulau Pinang keadaan air dibekalkan oleh Perbadanan Bekalan Air Pulau Pinang Sdn Bhd (PBAPP), anak syarikat 100% daripada PBA Holdings Bhd, sebuah syarikat yang tersenarai di bursa saham. Ia telah digambarkan oleh NGO Malaysia sebagai sebuah kisah kejayaan penswastaan air.
Pada tahun 2009 purata tarif air domestik di adalah RM 0.65/m³. Terdapat 14 tarif air yang berbeza di antara negeri. Tarif terendah dalam adalah dinegeri Pulau Pinang (RM0.31/m³), manakala yang tertinggi adalah di Johor (RM0.98/m³). Purata tarif air perindustrian pada tahun 2009 adalah RM1.32/m³ (AS $ 0.37/m3). [19] tarif air domestik itu hanya sebahagian kecil daripada tarif air domestik di negara jiran, Singapura (AS $ 1.62/m³) atau di Jakarta, Indonesia (AS $ 0.77/m³) (KeTTHA 2009). Walau bagaimanapun kos operasi yang yanga rendah melalui pelbagai subsidi.
Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-6 Ekologi, Habitat Manusia & Perubahan Persekitaran di Alam Melayu Pinang telah diswastakan, tarif adalah yang paling rendah di Malaysia kerana subsidi. Bil air kediaman dalam perintah itu sebanyak RM2.5 sebulan (Chan 2010)
Menurut SPAN (2012) kadar penggunaan air domestik adalah 62.1% manakala penggunaan air bukan domestik hanya 37.9%. Hal ini menunjukkan penggunaan air domestik telah menggunakan lebih daripada separuh air. Sebab utama rakyat Malaysia menggunakan air begitu banyak adalah disebabkan oleh air percuma (dalam kes Selangor) dan tarif air yang rendah (di Pulau Pinang dan negeri-negeri lain). Purata penggunaan air negara Malaysia adalah kira-kira 300 liter/kapita/hari (LCD). Ini adalah hampir dua kali ganda penanda aras PBB disyorkan 165LCD. Singapura hanya menggunakan kira-kira 150LCD, India menggunakan 100LCD, dan purata Afrika hanya menggunakan kurang daripada 50LCD (Chan 2008b). Tarif perdagangan /perindustrian juga sengaja disimpan sangat rendah di Malaysia untuk menarik industri dan perniagaan asing. Tidak ramai yang sedar bahawa domestik, perdagangan /perindustrian; pengguna air dan pertanian tidak membayar walaupun kos pengeluaran air yang mereka mendapat. Pendek kata, kerajaan, sama ada persekutuan atau negeri, banyak subsidi semua pengguna air.
WWF Malaysia menunjukkan sistem pengurusan air di Malaysia menggunakan dan bergantung sepenuhnya kepada pendekatan pengurusan penawaran air untuk memenuhi permintaan. Pendekatan ini adalah tidak mapan dalam jangka masa panjang kerana permintaan air akhirnya akan mengatasipenawaran air. Semakin besar permintaan, air yang perlu dibekalkan semakin meningkat termasu kempangan, loji rawatan air dan pengagihan air paip perlu dibina.
Penswastaran telah menyebabkan sistem pengurusan air di Malaysia menggunakan dan bergantung sepenuhnya kepada pendekatan pengurusan penawaran air untuk memenuhi permintaan. Pendekatan ini adalah tidak mapan dalam jangka masa panjang kerana permintaan air akhirnya akan mengatasi bekalan air. Semakin besar permintaan, air lebih perlu dibekalkan supaya lebih struktur seperti empangan, loji rawatan air dan pengagihan air paip perlu dibina (Ntengwe 2004). Jika pengguna air tidak menyedari masalah ini dan sektor air terus menyediakan air tanpa tindakan lain, ini boleh menyebabkan Malaysia menghadapi masalah kekurangan air yang serius pada masa depan. Bukti yang ketara ialah bahawa Negeri-Negeri seperti Selangor, Pulau Pinang dan Melaka serta Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur dan Putrajaya kini menghadapai masalah kekurangan air akibat tidak melibatatkan pengguna air dalam pengurusan (Chan 2008a; Samy 2010).
PENGURUSAN PERMINTAAN AIR DI MALAYSIA
Pengurusan permintaan air (WDM) bermakna menggunakan air dengan paling efisiensi dengan air yang sedia ada. Dalam bentuk yang agak lebih menjelaskan, WDM termasuklah apa-apa tindakan yang mengurangkan jumlah air tawar yang kita gunakan, atau yang membolehkan lebih bersih dalam perjalanan penggunaannya. Dalam kajian kertas Grover (2002) mengenal pasti beberapa definisi lain pengurusan permintaan air iaitu apa-apa tindakan sosial yang bermanfaat yang mengurangkan penggunaan sama ada dari permukaan atau air bawah tanah, selaras dengan perlindungan atau peningkatan kualiti air. Deverill (2001) pula mengatakan pengurusan permintaan air merupakan satu strategi yang praktikal yang meningkatkan penggunaan saksama, cekap dan mampan air. Pengurusan permintaan air juga boleh dikataka sebagai pembangunan dan pelaksanaan strategi yang bertujuan untuk mempengaruhi permintaan, untuk mencapai penggunaan yang cekap dan mampan dengan sumber yang terhad (Savenjie & Zaag 2002).
membawa kepada menyelamatkan projek-projek mega air untuk generasi akan datang. WDM seperti kitar semula air dan teknik penjimatan menjadi strategi utama dalam menangani kekurangan air dan masalah air yang lain di Malaysia (Chan 2008b). Dalam usaha untuk menguruskan air dan sumber air yang bergantung dengan cara yang mampan, ia adalah penting untuk membangunkan pengetahuan dan kemahiran yang perlu untuk melindungi kawasan tadahan dan lembangan (Cherian 2009). Pengurusan permintaan air (WDM) adalah cabaran untuk mengekalkan sumber-sumber air kita. Prinsip yang mendasari WDM adalah kecekapan penggunaan air untuk mengekalkan aliran air yang penting dan untuk mengurangkan pergantungan kepada projek-projek infrastruktur yang mahal.
Wong (2009) dalam kajian menangani masalah air di Selangor mengatakan bahawa pengurusan permintaan air (WDM) adalah satu bahagian penting dalam cabaran untuk mengekalkan sumber-sumber air kita. Prinsip yang mendasari WDM adalah 'kecekapan penggunaan air untuk mengekalkan aliran air yang penting dan untuk mengurangkan pergantungan kepada projek-projek infrastruktur yang mahal. 'Pengetahuan dan kemahiran lembut' juga menggambarkan kepada ekonomi pengetahuan. Krisis air Selangor adalah satu peluang untuk membangunkan dan mempamerkan kepakaran dalam berurusan dengan sumber planet paling kritikal. Di samping itu, air adalah sumber yang ideal pertama semulajadi yang orang ramai perlu belajar untuk mengambil berat tentang kedua-dua dari segi jumlah dimakan dan melindungi sumber air tawar kita daripada aktiviti pencemaran. Wong (2009) dalam kajiannya telah menunjukkan banyak bukti dan pengiraan dimana pengamalan WDM dapat mengurangkan lebih 20% air domestik.
Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu mencadangkan bahawa jumlah keperluan air bagi setiap individu ialah 165 liter sehari (Cherian 2009). Namun begitu, penggunaan air oleh rakyat Malaysia mencatatkan sehingga 300 liter sehari, iaitu hampir dua kali ganda daripada yang dicadangkan oleh PBB. Penggunaan air domestik Malaysia (LPD) semakin meningkat dimana pada tahun 1970-an, penggunaan air domestik di Malaysia hanya kurang daripada 200 LPD dan angka ini meningkat kepada 250 LPD pada tahun 1980-an. Kini, Malaysia terus mencatat tahap penggunaan air pada purata 226 LPD di mana lebih daripada 61 Liter per kapita sehari seperti yang disyorkan oleh Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) bagi setiaap individu 165 LPD sahaja. Sehingga kini penggunaan air domestik telah menggunakan 62.1% bekalan air di Malaysia.
Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-6 Ekologi, Habitat Manusia & Perubahan Persekitaran di Alam Melayu tempat di negara ini. Selain itu, penggunaan air rakyat Malaysia per kapita perhari meningkat kira-kira7.6 liter setahun. Peningkatan dalam penggunaan air tidak sepadan dengan peningkatan dalam rizab air. Sejak tahun 2005, air Malaysia rizab per kapita perhari semakin merosot pada kadar 5.8 liter setahun. Pada kadar ini, Malaysia akan menghadapi ketiadaan rizab air pada tahun 2025. Chan (2012a, 2012b) telah membuktikan bahawa pendekatan pengurusan permintaan berupaya membawa banyak faedah demi kelestarian sumber air di Malaysia.
KESIMPULAN
Penswastaran jabatan air telah menyebabkan pengurusan penawaran air semakin tidak efisien dimana pihak swasta kebanyakkan hanya mementingkan keuntungan tanpa mengambil kira kelestarian dan securiti air. Tambahan pula isu politik yang rumit dan subsidi yang banyak dari kerajaan, masalah air hanya tambah teruk dan tidak ditangani dengan baik. Semakin banyak logi air dibina atas pernambahan permintaan hanya demi memuaskan permintaan. Tarif yang rendah tidak dikajikan semula mewujudkan pengguna yang bersikap membazir. Kesemua ini menunjukkan kelemahan dalam pengurusan penawaran air dan jelas menunjukkan kaedah ini tidak sesuai digunaka unutk mengurus air lagi. Penguat kuasa dan pembekal air haruslah mengkaji semula dan membentukan pengurusan penawaran air yang lebih efisien dan lestari.
Malaysia amat bersyukur kerana terdapat pihak seperti NGO mula mensyorkan pengurusan permintaan air dan banyak kajian telah terbukti pengurusan permintaan air berjaya mengurangkan penggunaan air. Malangnya masih ramai pengguna air Malaysia tidak sedar dan tidak amalkan pengrurusan permintaan air kerana kesedaran yang rendah dan dasar pembekal air yang membekalkan air yang murah. Kebanyakkan pengguna masih menganggap Malaysia masih ada banyak sumber air sehingga banjir tiap-tiap tahun namun mereka tidak sedar air yang selamat digunakan adalah amat terhad. NGO dan pihak berkuasa hendaklah berkerja sama mensyorkan pengurusan permintaan air kepada pengguna dan pastikan mereka mengamalkan supaya mengurangkan penggunaan air yang tinggi.
PENGHARGAAN
Kertas kerja ini adalah hasil pembiayaan Skim Geran Penyelidikan Jangka Panjang (LRGS) 203/PKT/6720004
RUJUKAN
Baroni, L.; Cenci, L.; Tettamanti, M.; & Berati, M. 2007. Evaluating the environmental impact of various dietary patterns combined with different food production systems. European Journal of Clinical Nutrition,61 (2): 279–286.
Chan, N. W. 2002. Pembangunan, pembandaran dan peningkatan bencana air di Malaysia: isu, pengurusan dan cabaran. Siri Syarahan Umum Pelantikan Profesor, Pelantikan 2001/Bil. 1, Penang: Penerbit Universiti Sains Malaysia.
Chan, N. W. 1995. A Contextual analysis of flood hazard management in Peninsular Malaysia. Flood Hazard Research Centre Publication, No. 267, Enfield (UK).
Chan, N. W. 2008b. Water Watch Penang: Using Water Demand Management (WDM) for water sustainability via changing lifestyle and water use habits. Water Watch Penang. http://www.zaragoza.es. [Diakses pada 5 Ogos 2013].
Chan, N.W. 2007. Application of domestic water audit and other Water Demand Management (WDM) Strategies. In. Malaysian EnvironmentalNGOs’ Integrated Water Resource Management (IWRM) Training Module. Petaling Jaya: Malaysian Environmental NGOs, Global Water Partnership and Malaysian Water Partnership, 25-44.
Chan, N.W. 2008a. Penawaran dan permintaan air di bandar – Isu-isu pengurusan air dan cabaran dalam kelestarian air. Dlm. Jamaluddin Md. Jahi, Kadaruddin Aiyub, Kadir Ariffin, Muhammad Rizal Razman, Azahan Awang, Abdul Samad Hadi, Abdul Hadi Harman Shah & Laily Bin Din (Ed). Ekosistem Bandar Perindustrian. Bangi: Pusat Pengajian Siswazah, Universiti Kebangsaan Malaysia, 93-111.
Chan, N.W. 2012a. Water saving devices.Standards Matter. 1, 28-31. ISSN 1985-5117-02. Chan, N.W. 2012b. Smart partnerships in water efficiency management towards a green
economy with particular reference to Malaysia. IWRA (India) Journal (Half Yearly Technical Journal of Indian Geographical Committee of IWRA),1(Issue 1), 4-13. Print ISSN: 2277-1298. Online ISSN: 2277-1301.
Cherian, J. T. 2009. Water demand management in Selangor - why and how? Center for River Basin Organization and Management, Solo Cenral Java, Indonesia.
Deverill, P. 2001. Sharing It Out – Introducing water demand strategies for small towns. London and Loughborough. UK: Water and Environmental Health.
Ehlers, E. & Krafft, T. 2001. Integrated Management of Water Resources. Understanding the Earth System: compartments, processes, and interactions. Springer.
Gleick, P.H. 1993.Water in crisis: A guide to the world's freshwater resources.Oxford: Oxford University Press.
Grafton, Q. R. & Hussey, K. 2011. Water resources planning and management. New York: Cambridge University Press.
Grover, B. 2002. Overview republic-private partnerships in the domestic water supply Sector. Paper prepared for IDRC Forum in Amman, Jordan. http://www.waterwatchpenang.org [Diakses 5 Ogos 2013].
KeTTHA. 2009. http://www.kettha.gov.my. [Diakses pada 5 Ogos 2013].
Kulshreshtha, S.N. 1998. A Global outlook for water resources to the year 2025. Water Resources Management. 12 (3): 167–184.
Lee, C. 2005. Water Tariff and Development: The Case of Malaysia. Faculty of Economics and Adminstration, University of Malaya.
Lee, K. Y. 2010. Reforming the water sector in Malaysia. National Water Services Commission of Malaysia, 2010.
Lomborg, B. 2001.The skeptical environmentalist: Cambridge University Press.
Ntengwe, F. W. 2004. The impact of consumer awareness of water sector issues on willingness to pay and cost recovery in Zambia.Physics and Chemistry of the Earth, 29(15-18), 1301-1308.
PAAB. 2007. Changes under the national water services industry restructuring initiatives, Water Asset Management Company. http://www.paab.my. [Diakses pada 5 Ogos 2013]. Samy, F. 2010. DPM: Selangor heading for water crisis. The Star, 12 July.
Savenije, H. H. G., & van der Zaag, P. 2002. Water as an economic good and demand management: Paradigms and pitfalls,Water International, 27(1), pages 98- 104.
SPAN. 2012. Water Consumption 2010-2011. http://www.span.gov.my. [Diakses pada 5 Ogos 2013].
United Nations. 2008. The Millennium Development Goals Report. http://mdgs.un.org. [Diakses pada 5 Ogos 2013].
