M E RU H I K A W E RU H
Mangertos punika salah satunggaling bab ingkang sesambetan kaliyan
muluring pamikir, ingkang sakawit saged mangertos sebab saking mikir
utawi mangertos sebab saking pangraos.
Sadaya kempaling pangertosan kala wau mujudaken undhuh-undhuhan
saking sumereb, kasebat kaweruh. Punika amargi asalipun saking tumanduk
ing weruh. Lha nyumerabi punika saged dipun tegesi nanggapi dhateng
ebahing indriya, nabet saha mangertos dhateng tabet punika. Nampi
ebahing indriya saged kanthi nginjen, mrisani, mireng, ngambet,
ngraosaken, lan nggrayangi.
Amila ing blabaraning piwulang, panglantih sagedipun olah nalar lan
guneman kanthi patitis [njlentrehaken punapa ingkang sampun dipun
sumerabi], punika raket supeket sesambetanipun kaliyan piwulang
nyumerabi kawontenanipun [pangrembuging] barang-barang, basa
monceripun mungel Zaakonderwijs verbonden met spreek en verstands
oefeningen.
Pikajenganing manungsa ingkang kasurung dening raos hambetahaken
saha niyatipun kepingin mangertos punika ingkang dados dhasaring
kaweruh. Saking daya pakartining pikir, kaweruh punika lajeng nuwuhaken
pangertosan.
Tuwuhing pangertosan punika boten cekap namung saking ngapalaken
utawi nirokaken isining buku utawi saking maos reriptan ing Pawartos Jawi
upaminipun, lajeng njajal-njajal piyambak ngiras pantes nyinau neniteni lan
nggagas-nggagas utawi nglimbang-nglimbang.
Ilmu iku kalakone kanthi laku, sadaya piwulang punika sagedipun tumanja
kedah kanthi tumandang utawi nglampahi piyambak, boten cekap namung
taberi ngemba-ngemba damel warna-warni pitakenan, nanging kedah purun
Pancen pikiran punika ingkang saged nuntun kitanyinau kaweruh. Awit
saking punika kaweruh lelandhesan barang mesthi, tegesipun wonten bukti
mawujud nyata wontenipun lan saged dipun buktekaken kanthi limrah,
pinanggih ing nalar saha encering pikir.
Ing kaweruh boten wonten bab ingkang winadi, sadaya kedah dipun
dhasaraken barang ingkang mesthi. Pitados dhateng dhiri pribadi saha
pikajengan ingkang sentosa, punika ingkang dipun betahaken kangge
nyinau kaweruh, saking tataran ngira weruh, ngaku weruh, ngantos dumugi
nyata weruh utawi temen weruh [badhe kapisah kababar ing wingking].
Sapunika badhe kula lajengaken malih anggen kula gendhu-gendhu rasa
bab kaweruh, mliginipun kaweruh bab nalar.
Kaweruh bab nalar punika kaweruh ingkang madosi dhateng
hukum-hukumipun pikir. Nalar gadhah kewajiban madosi dhateng cara utawi
teknikipun mikir. Ing sabrang Kilenan kaweruh bab nalar punika dipun
wastani logika, saking tembung logos ingkang ngemu teges piwulang
kangge cara mikir ingkang mlesed, saha nyukani pitedhah supados boten
mlesed.
Pramila logika ugi dipun wastani piwulang bab rasio utawi perbandingan,
amargi logika saweg tumindak makarya manawi wonten tiyang mastani
*anu* dipun gandheng kaliyan *anu* sanesipun, ngantos nuwuhaken
pamanggih.
Supados pikir wau ketingal, pikir wau dipun wujudaken mawi
tembung/ukara/basa. Logika lajeng ngonceki pamanggih wau lan ngudi
dhateng ceplesipun pamanggih wau, tegesipun madosi zhang-zhanganipun,
inggih punika gandhengipun si *anu* kaliyan pun *anu* sanesipun wau,
cocog miturut nalar punapa boten.
Sanadyan zhang-zhanganipun utawi gandhengipun wau sampun miturut
mlesed. Pamanggih ingkang mlesed punika kosokwangsul kaliyan
pangertosan [upaminipun: pasagi-bunder], utawi boten laras malah congkrah
kaliyan pengalaman sanyatanipun [upaminipun: geni-adhem].
Logika boten madosi kasunyatan awit punika sanes wajibipun. Madosi leres
utawi ngudi dhateng sejatining bener punika dados tanggel-jawabipun
Filsafat, sanes urusanipun Logika [ingkang mligi namung madosi bener
tumrap bageyanipun], dados benten kaliyan Filsafat ingkang madosi bener
tanpa wates, umum, mutlak.
Logika namung dados prabot kangge nitipriksa lampahing pikir ingkang
leres. Tiyang saweg saged madosi kasunyatan utawi sejatining bener
manawi anggenipun ngedalaken pamanggih wau boten nalisir saking nalar,
inggih makaten punika ingkang dipun wastani lampahing pikir ingkang leres.
Ngantos dumugi pundi pentog wohipun pikir, punika boten dados obyek
wawasanipun logika.
Kados ingkang sampun kula serat lan kapacak ingPawartos Jawi mriki riptan
asesirah Lung Tinampen, satunggaling pamanggih punika saged dipun
wujudaken sarana ngaku utawi selak, ngantebaken/positif utawi
ngorakaken/negatif, dados saged ya utawi ora, inggih punapa boten [manawi
ngedalaken pamanggih mbokya aja karo ngeden].
Pamanggih punika rak namung keyakinan, ingkang tiyang sanes boten
kedah sarujuk, "Lho, punika rak pamanggih panjenengan, manawi miturut
kula boten makaten ...", sanadyan ta anggenipun ngedalaken
pamanggihipun wau kanthi lelandhesan bukti-bukti ingkang kiyat.
Dados pamanggih punika namung mahyakaken *mbokmanawi*, sanes
barang ingkang sampun tamtu kasunyatanipun [they express probabilities
rather than certainties] lan taksih ngemu suraos *kinten-kinten* [they are
subject to doubt].
Saben tiyang tamtu anggadhahi pengalaman ingkang dipun alami piyambak.
inggih sami, lajeng pengalaman wau dipun wastani pengalaman obyektif,
awit wonten cundhukipun antawisipun pengalaman subyektif lan obyektif
ngantos tiyang saged ngertos-ingertosan, lajeng saged linton-lintonan
pamanggih mawi dhasar nalar.
Nalar wau lajeng saged mbedakaken pundi ingkang cocog lan pundi ingkang
mlesed. Wonten ing babagan kasusilan, tiyang saged mbedakaken pundi
ingkang leres lan pundi ingkang klentu sarana nalar. Wonten ing pikir, tiyang
saged mbedakaken nyata lan ora nyata, cocog lan mlesed. Kangge
ngedalaken pamanggih, tiyang saged mastani manawi positif
[ya/ngaku/ngantebaken]: godhonge ijo. Utawi manawi
negatif/ora/selak/ngorakaken: godhonge ora ijo.
Wujudipun ingkang sanyatanipun [gagasanipun nyata utawi nyatanipun]
pancen kados ingkang dipun tingali tiyang wau sanadyan cara nerangaken
benten. Bentenipun manawi nerangaken sarana positif, punika genah
nyata/konkrit, upaminipun: ijo. Cetha warnanipun setunggal inggih punika ijo,
nanging saged ugi dipun terangaken manawi *ora ijo* punika saged
nggadhahi teges warni-warni, waton boten ijem.
Manawi tiyang ngedalaken pamanggih, punika tamtu mawi dhasar
keyakinan ingkang leres sampun kados makaten punika wontenipun,
tegesipun tiyang wau nggadhahi kemanteban tumrap bab ingkang dipun
pikir, dene pamanggih wau saged nggambaraken keyakinanipun.
Keyakinan wau saged ngengingi punapa satunggaling bab punika *saged
kelampahan*, *boten saged kelampahan babarpisan*, *kedah kelampahan*,
utawi *saged kelampahan dados saestu*.
Bab ingkang *kedah kalampahan*, punika tamtu ugi *saged kelampahan*,
dados boten dipun endani lan *kedah kalampahan*, wonten ing salebetipun
kawontenan ingkang kados punapa kemawon.
ugi tansah kadosa pundi kemawon punika *kedah kelampahan*, jalaran
manawi boten, tamtunipun bab wau boten badhe kelampahan.
Bab ingkang *boten saged kelampahan babarpisan*, punika boten saged
kelampahan kanthi kados punapa kemawon. Kosokwangsulipun, bab
ingkang *saged kelampahan*, punika wonten warni-warni caranipun
*kinten-kinten* saged kelampahan. Watesipun *kinten-*kinten-kinten* wau celak kaliyan
*kedah kelampahan*, nanging tamtunipun boten saged sami kaliyan *kedah
kelampahan* wau.
Ingkang boten saged dipun kinten-kinten punika tansah *saged
kelampahan*, nanging punika watesipun celak kaliyan *boten saged
kelampahan babarpisan*, nanging ugi boten saged sami kaliyan *boten
saged kelampahan babarpisan*. Manawi ingkang *saged kelampahan*
punika *saged kelampahan dados saestu*, inggih lajeng dados *nyata*.
Punapa ingkang sampun nyata saestu, punika tansah kadosa pundi
kemawon sampun kedah makaten. Manawi punika boten saged dipun tampi,
sadaya ingkang nyata badhe ical sesambetanipun kaliyan ingkang rasional.
Dados ingkang *kedah kelampahan* punika ugi nyata badhe dados nyata
lan punika *kedah kalampahan*, wonten ing kawontenan ingkang kados
punapa kemawon.
Kosokwangsulipun, ingkang sampun dados nyata, punika inggih *kedah
kalampahan*, sanadyan gandhenganipun boten saged dipun tedhahaken
[dipun ketingalaken]. Tiyang ngedalaken pamanggih ingkang limrah dipun
dhasaraken mawi punapa ingkang ketingal ing mripat, upaminipun:
godhonge ijo. Pamanggih wau mawi dipun yakini saestu kanthi tamtu. Tanpa
keyakinan ingkang sentosa/pasti wau, tiyang boten saged mikir miturut
nalar/logika.
Saged ugi pamanggih wau lajeng kasusul boten leres jalaran mripatipun
goroh, nanging pamanggih wau lajeng saged dipun leresaken, dipun ewahi
sanadyan pancadriyanipun boten saged dipun pitados satus persen,
nanging pamanggih ewa semanten tetep pitados dhateng keyakinanipun.
Punika amargi nalika ngedalaken pamanggih taksih pe-dhe bilih kawontenan
wau inggih kados nalika dipun sumerebi/tingali, punika dados dhasaripun
sedaya cara mikir [ingkang cundhuk kaliyan nalar]. Mawi dhasar punika
satunggaling pamanggih saged ngengingi bab ingkang boten kedadosan
utawi bab ingkang dereng kedadosan. Pamanggih kados makaten wau
taksih nggadhahi teges *kinten-kinten*. Tumrap ingkang sampun *tamtu*
punika ugi nggadhahi undha-usuk. Wonten *tamtu ingkang mesthi*, lan
wonten *tamtu ingkang mesthi boten*. Upaminipun: *tamtu ingkang mesthi*
bilih sebageyan punika langkung alit tinimbang kaliyan wetah [the whole
should always be greater than any of its parts], punika minangka tuladha
tamtu ingkang boten saged dienyang malih, liripun jawabanipun sampun
gumathok. Punika saged damel conto manawi badhe ngrembag bentenipun
punapa ingkang namung *pamanggih* lan punapa ingkang saged
kawastanan *kaweruh *.
Dipunwastani kaweruh manawi barang ingkang saweg dipun pikir punika
njalari kita mikir kanthi cara tartamtu, ingkang sampun boten saged dienyang
malih. Anggen kita mikir madosi jawabanipun arahipun tumuju dhateng
jawaban ingkang sami, boten wonten pilihan sanesipun malih. Mila
jawabanipun boten saged dipun lebetaken dhateng ewoning pamanggih
pribadi malih, amargi saben tiyang waras mesthi sarujuk utawi sami
pamanggihipun bilih saperangan punika mesthi langkung alit tinimbang
kaliyan ingkang taksih wetah.
Kosokwangsulipun, manawi kita taksih rumaos bebas anggen kita mikir
madosi jawabanipun, punika taksih winates arupi pamanggih, dede kaweruh.
Minangka tuladha: "Punapa tiyang Jawi remen dhahar gudheg?" *Temtu
ingkang mesthi boten* bilih loro ping loro kuwi padha karo lima. Tamtu-tamtu
kados nginggil wau ngengingi babagan ingkang abstrak lan tumrap
barang-barang ingkang wujudipun sarana dipun sukani pangertosan/definisi, mila
Benten kaliyan babagan ingkang konkrit/nyata. Wonten ingriku, sanadyan
tamtu, nanging taksih wonten mlesedipun. Manawi wonten mendhung
lelimengan, kula sanjang "Wah udan", sanadyan kula saged lepat, nanging
sekedhik sanget amargi limrahipun inggih jawah saestu, mesthi udane.
Nanging sanadyan namung sakedhik, kula ugi saged mlesed, sareng wonten
angin ageng, mendhungipun ical, boten saestu jawah ... weee ngapusi
mendhunge!
Nanging ugi wonten kawontenan ingkang tamtu kenging dipun temtokaken
nyata saestu, upaminipun: sepur Taksaka mangkat saking Yogya
tujuwanipun dhateng Jakarta, punika tamtu ingkang kenging
dipuntemtokaken nyata saestu badhe dumugi Jakarta, awit umumipun
badhe dumugi Jakarta.
Nanging ugi wonten malih kawontenan bilih katemtuan wau gumantung
saking ingkang ngendika piyambak. Upaminipun kados conto kula ing
ngajeng: "Wah hawane kok adhem biyanget", kamangka ingkang dipun ajak
wicantenan saweg kringeten gobyos.
Dados saged dipun tetepaken bilih wonten ing babagan konkrit/nyata, bab
tamtu punika taksih saged dienyang, nanging wonten ing babagan ingkang
abstrak/boten nyata, bab tamtu punika sampun boten saged dipun awis
malih, fixed price, tamtu nggih tamtu, nanging, sepisan malih nanging ...
manawi sampun sami cocogipun ing bab definisinipun. Tegesipun, manawi
pangertosanipun boten saged sami, wonten ing babagan abstrak wau ugi
boten wonten tamtu ingkang satus persen tamtu.
Para sutresna Pawartos Jawi ingkang saweg rumagang ing damel, ingkang
saweg suka parisuka sasampunipun pikantuk suka bebungah saking
akathah, ingkang gesangipun nyawo glethak namung dalederan tansah
dhahar tuwin nendra kewala, punapa dene ingkang namung lelambaran
sumendhe dhateng kodrat, wewengan, wewarah, sasmita, lumantar
Sampun njih, sapunika keparenga kula minca-mincu umik-umik ngungelaken
aji-aji tan ana ajine:
Ila-ila dina sinabetna ing ila duni tinebihna tulak sarik dhumawahing
tawang-towang, kalilanana ingriki Mastoni njegur mak byurrr, tumut ceciblon penak
seger munyer-munyer mak serrrr, sinambi tetembangan hambarang jantur
tuwin hambalang gondhang tutur, sanadyan namung badhe sinurak hambata
rubuh kabalang tetembungan nonjok wadhuk nyogrok tenggak dening para
*sutresna* budaya ingkang anggung memardi mardawaning budaya luhur,
nanging pangandikanipun sarwa-sarwi jeleh-jeleh anjelalak sajak ngemu
groyok boten wewah menthes lan maedahi punapa dene salaras kaliyan
kayektosan mekar mungkaring jaman gagrag enggal, puput pepet
pepunthoning nggalih lajeng boten ajrih ing tumindak worsuh ngidak-idak
asmanipun asanes ing sangajengipun akathah, nama tiyang pancen sampun
remuk rempu rasa retu panggraitanipun, bangsat keparat!
Murih boten sangsaya kapanjangan panglantur kula, prayoginipun kula
lajengaken malih nyobi ngonceki bab Meruhi Kaweruh punika.
Nyata Weruh, Ngakoni Weruh, lan Ngira Weruh
Tataran Nyata Weruh
Wanci sonten kula saweg mlampah-mlampah. Sareng dumugi margi
prapatan ingkang rame, kula sumerab wonten becak kaserempet truk
gandheng, becak jempalik, penumpange wutah, tangise mutri Cina, sambate
wedhus Jawa, gelasaran melas asih. Kaweruh kula ing inggil wau nama
tuwuh saking temen weruh utawi saking nyata weruh, sarana manoni
piyambak prastawa utawi kedadosanipun, dede saking tembung jare.
Kaweruhipun tiyang ingkang saking nyata weruh utawi temen weruh, punika
kaweruh ingkang tuwuh saking panyrawungipun pancadriya kita dhateng
sinten kemawon manawi dipuntakeni jawabanipun mesthi sami, sauger
tiyang wau taksih waras utawi boten gothang salah satunggaling
pancadriyanipun, upaminipun: es punika asrep, sarem punika asin [yen
duwe karep mbok aja isin-isin].
Tataran Ngaku Weruh
Tiyang jaman samangke sampun sami ngakeni bilih bumi punika bunder radi
lonjong sakedhik. Kajawi punika, bumi punika ebah mubeng ngubengi
porosipun, sarana makaten lajeng lumampah ngubengi surya. Dene pun
sasangka lampahipun ngubengi bumi.
Kaweruh kados conto ing inggil punika nama kaweruh nyata, ingkang tuwuh
saking ngaku weruh utawi ngakoni weruh awit kaweruh wau tuwuh saking
muluring pamikir, tuwuh saking kamajenganing pamikiranipun manungsa.
Manawi pamikir kita boten mulur, inggih boten saged katuwuhan kaweruh
makaten wau. Punika jalaran manawi kita namung lugu migunakaken
pancadriya lan raos pangraos, cobi bumi punika manawi dipun sawang
ngangge paningal, mrika-mrika rak ketingalipun radin kemawon, namung
kados klasa memet dipun gelar, boten awangun bunder. Saya kok dipun
cariyosaken bumi punika ngubengi surya, sangsaya boten mathuk awit
ingkang genah miturut pangraosing manah kita surya ingkang ngubengi
bumi.
Makaten manawi tiyang namung ngangge pirantos pancadriya lan raos
pangraos. Nanging sareng tiyang pikiranipun saya majeng, dangu-dangu
kraos, ngertos manawi bumi punika bunder, antawisipun dipun buktekaken
kaliyan sinten niku sarana nitih baita ing seganten, angkatipun mangilen
terus, jebul njedhulipun lha kok saking wetan. Ingriku tiyang tansaya
kenceng anetepaken bilih bumi punika bunder.
Tuladha malih bab muluring pikir: Kita sadaya ngakeni manawi ing tembe
kita mesthi pejah. Raos ngakeni makaten punika sayektosipun inggih tuwuh
asipat gesang punika ing tembe mesthi sami nemahi pejah. Wekasan saking
muluring pamikir kita, kita lajeng wani netepaken bilih kita sadaya punika ugi
badhe nemahi pejah sanadyan dereng sumerab benjang punapa.
Tataran Ngira Weruh
*Kaweruh* ingkang tuwuh saking ngira weruh makaten nyatanipun pancen
ora weruh, dados sanes kaweruh [kangge nggampilaken anggen kita
mbandhingaken lajeng kula dadosaken setunggal ingriki]. Nanging sanadyan
nyatanipun ora weruh, sampun dados wataking manungsa, manawi dipun
peksa-peksa purih weruh inggih saged, hla lajeng ngira-ngira.
Upami wonten pitakenan, "Bab lelampahanipun tiyang sasampunipun pejah
punika kados pundi?" Punika pamanggihipun tiyang satus trekadhang inggih
warni satus. Lah sayektosipun dipun punapak-punapakna tiyang boten
sumerab. Mila manawi wonten ingkang kenceng netepaken pamanggihipun,
saupami dipun suwun kapurih mbuktekaken saknyatanipun inggih glagapen.
Dados agami punika sanes kaweruh, nanging punika pangandel/iman/faith,
tiyang kantun ngandel kaliyan boten.
Tiyang badhe ngandel dhateng rembaging sanes punika ugi wonten
saratipun: tiyang ingkang cariyos wau mitadosi, lan salajengipun angsal
paseksen tiyang tiga sekawan gangsal cariyosipun sami, cocog kaliyan
rembagipun tiyang sanes ingkang mitadosi wau.
Upami wonten tiyang cariyos bilih ing New York punika saben taun dhawah
salju. Lha ingkang cariyos makaten boten tiyang setunggal kalih, prasasat
kathah sanget, cariyosipun nggih sami, cocog boten beda-beda. Lah punika
ugi kenging dipun pitados sanadyan punika taksih tembung jare. Saupami
ing tembe saged tindhak dhateng Noo Yawk piyambak ing wanci musim
asrep, kaweruhipun tiyang wau saged dados kasunyatan. Ing ngriki kaweruh
wau lajeng ngancik saking tataran ngira weruh tumuju dhateng tataran nyata
weruh. Sing maune mung jare, sapunika sampun saged mbuktekaken
Makaten ugi kaweruh saking agami [saking ngira weruh], punika taksih
gondar-gandir. Nanging saged ugi ngancik dhateng tataran ngaku weruh
sarana muluring pamikir, lan saged ugi ngancik dhateng tataran nyata
weruh. Ning inggih saged mbleduk tanpa kukuban. Upami wonten pitakenan
kados ing ngajeng, "Swarga lan neraka punika punapa pancen wonten lan
kados pundi?"
Pitakenan punika manawi badhe dipun jawab mawi wewaton tataran nyata
weruh genah boten saged, jalaran tiyang ingkang badhe jawab wau tiyang
gesang ingkang dereng nate pejah lan dereng nate ngalami utawi
ngraosaken piyambak kados pundi swarga neraka punika..Yen wantun
cariyos kados pundi lelampahanipun tiyang sasampunipun pejah lajeng
manggen ing swarga utawi neraka, punika mesthi ngapusi, goroh.
Saged ugi dipun *buktekaken*, nanging kedah mangkat saking wewaton
tataran ngakoni weruh utawi saking muluring pamikir, awit muluring pamikir
punika ugi wonten ingkang dumugi kasunyatan. Nanging kedah prayitna
paseksenipun, manawi sepen ing tandha saksi namanipun taksih wonten in
tataran ngira weruh, dados namung kapitadosan.
Tuladha malih: Sukarjo ngakeni bapakipun punika pun Wakidjo.
Pangakenipun Sukarjo punika sayektosipun sakawit mesthi namung ngira
weruh, namung saking kapitadosan, awit dipun punapak-punapakna pun
Surya mesthi boten utawi dereng sumerab bapakipun punika sinten, wong
wiwit dereng mbrojol sampun dipun *bucal*. Sumerabipun Sukarjo punika
saking ibunipun [utawi tiyang sanes] ingkang nyariyosaken bilih Wakidjo
punika bapakipun, sarta saksinipun kuwawi, inggih punika tiyang-tiyang
ingkang katranganipun sami, cocog. Sareng sasampunipun dipun padosi lan
saged kepanggih, nyata leres bilih pun Wakidjo punika bapakipun. Lha
ingriki kaweruhipun Sukarjo ingkang sewaunipun mangkat saking tataran
ngira weruh, sapunika sampun saged ngancik dhateng tataran nyata weruh.
Dados *kaweruh* agami punika prayoginipun kita tampeni kanthi muluring
saged ngancik tataran nyata weruh. Kados pundi? nyuwun pangapunten
awit kula piyambak dereng dumugi ingriku.
You know, legalism has never been my strong suit. I simply don't see the
difference in the goals of the various paths. Belief can bring comfort, that's
very true, at least comforting thoughts, although it can also bring other
things.
Ing wasana, mugi lumintuning pudyastawa saking Gusti hambabar daya
