PENGARUH CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY (1)

1

PENG ARUH C O RPO RATE SO C IAL RESPO NSIBILITY TERHADAP KINERJA

KEUANG AN PERUSAHAAN MANUFAKTUR DAN PERTAMBANG AN

De nny Ra c hma t Kurnia wa n

d e nzo u_21@ ya ho o .c o .id

Pro g ra m Stud i S1 Ma na je me n (Ma na je me n Ke ua ng a n) Fa kulta s Eko no mi d a n Bisnis

Unive rsita s Airla ng g a Sura b a ya

Ab stra c t

The c o nc e p t o f so c ia l re sp o nsib ility d e ve lo p e d in the e a rly 20th c e ntury in Ame ric a , whe re the c o mp a ny is e xp e c te d to ha ve a d e ve lo p me nt c o nc e rn a nd imp le me nt o b lig a tio ns to sta ke ho ld e rs. O ne o f the ho t to p ic s o f the c o nc e p t o f C SR is ho w to influe nc e the fina nc ia l p e rfo rma nc e o f the c o mp a ny whe n the c o mp a ny mo re a c c o unta b le to so c ia l a nd e nviro nme nta l d ime nsio ns. This stud y a ime d to e xa mine the e ffe c t o f C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility (C SR), firm size , a nd fina nc ia l risk to the fina nc ia l p e rfo rma nc e p ro xie d b y RO A. The sa mp le s use d in this stud y a re ma nufa c turing a nd mining c o mp a nie s liste d o n the Ind o ne sia Sto c k Exc ha ng e (IDX). The p e rio d o f stud y is se t in the ye a r 2008 - 2011 o r fo ur ye a rs. The sa mp le use d in this stud y o b ta ine d b y p urp o sive sa mp ling me tho d . To ta l o f 191 sa mp le s o b ta ine d a s o b se rva tio ns. Da ta a na lysis wa s p e rfo rme d with the c la ssic a l a ssump tio n te st a nd hyp o the sis te sting with multip le line a r re g re ssio n me tho d . Te st c la ssic a l a ssump tio ns use d inc lud e no rma lity te st, multic o lline a rity, he te ro sc e d a stic ity, a nd a uto c o rre la tio n. The re sults e mp iric a lly sho we d tha t C SR ha s no sig nific a nt e ffe c t o n RO A. Firm size ha s sig nific a nt p o sitive e ffe c t o n RO A. Fina nc ia l risk ha s sig nific a nt ne g a tive e ffe c t o n RO A. Ind ustry typ e ind ic a te s tha t ma nufa c turing firms RO A hig he r tha n mine firms.

Ke ywo rd s: C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility, Re turn o n Asse ts (RO A), firm size , fina nc ia l risk, ind ustry typ e

1. Pe nda hulua n

1.1. La ta r Be la ka ng Ma sa la h

Ap a ka h ta ng g ung ja wa b so sia l p e rusa ha a n me miliki p e ng a ruh te rha d a p p ro fita b ilita s a ta u kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n? Ap a ka h p e ne ra p a n ta ng g ung ja wa b so sia l me nja d i se b ua h ke untung a n ko mp e titif b a g i p e rusa ha a n a ta uka h ha nya p e mb o ro sa n b ia ya ya ng me ng ura ng i la b a d a n me ng ura ng i mina t inve sto r untuk b e rinve sta si d i sua tu p e rusa ha a n? Ap a ka h p e ne ra p a n ta ng g ung ja wa b so sia l p e rusa ha a n p e rlu d ila kuka n se c a ra b e rke la njuta n? Pe rusa ha a n ma na ka h ya ng se ha rusnya wa jib me la kuka n ta ng g ung ja wa b so sia l ke p a d a ma sya ra ka t d a n ling kung a n se kita r? Pe rta nya a n inila h ya ng se ring ka li munc ul p a d a sa a t ma na je me n p e rusa ha a n b e rusa ha untuk me ne muka n p e nting nya p e ne ra p a n a ktivita s ta ng g ung ja wa b so sia l ke d a la m stra te g i d a n ke b ija ka n p e rusa ha a n.

Ta ng g ung ja wa b so sia l p e rusa ha a n a ta u ya ng le b ih d ike na l se b a g a i C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility (d ising ka t: C SR) me nja d i sua tu to p ik ya ng d ip e rd e b a tka n ha ng a t o le h p a ra p e ne liti d a n ko munita s ma na je me n se la ma b e b e ra p a d e ka d e . Me skip un ma sih te rd a p a t p e rb e d a a n sud ut p a nd a ng d a n a rg ume n me ng e na i d e finisi C SR, b a g a ima na p e ne ra p a nnya , d a n p e ng a ruhnya ; ka la ng a n a ka d e mis d a n ko munita s b isnis me nc o b a me nc a ri ja wa b a n le b ih ja uh me ng e na i C SR se c a ra e mp iris hing g a sa a t ini. Sa la h sa tu to p ik ha ng a t me ng e na i ko nse p C SR a d a la h b a g a ima na p e ng a ruh te rha d a p kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n b ila p e rusa ha a n le b ih b e rta ng g ung ja wa b p a d a d ime nsi so sia l d a n ling kung a n. De ng a n ka ta la in, a p a ka h te rd a p a t hub ung a n a nta ra C SR d e ng a n kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n.

2

ko mitme n b e rke sina mb ung a n d a ri p a ra p e la ku b isnis untuk b e rp e rila ku e tis d a n me mb e ri ko ntrib usi b a g i p e mb a ng una n e ko no mi, se ra ya me ning ka tka n kua lita s ke hid up a n ka rya wa n & ke lua rg a nya , se rta ko munita s lo ka l & ma sya ra ka t lua s p a d a umumnya .

Sa a t ini, ke b ija ka n ma na je me n d a la m me ng e lo la p e rusa ha a n ya ng ha nya me mikirka n kine rja ke ua ng a n me nja d i kura ng re le va n. Kine rja ke ua ng a n ya ng d ita nd a i d e ng a n ke b e rha sila n p e rusa ha a n d a la m me ma ksima lka n la b a te ntu sa ja a ka n me mic u ke na ika n ha rg a sa ha m d a n mina t p a ra inve sto r untuk me mb e li sa ha m te rse b ut untuk. Aka n te ta p i, ha l te rse b ut me rup a ka n e fe k ja ng ka p e nd e k sa ja . Kine rja ke ua ng a n ya ng b a ik tid a k c ukup me nja min nila i p e rusa ha a n tumb uh se c a ra b e rke la njuta n. Te rd a p a t fa kto r-fa kto r la in ya ng turut se rta me mp e ng a ruhi p e rtumb uha n p e rusa ha a n ke a ra h ya ng d iing inka n o le h ma na je me n p e rusa ha a n d a n p e milik p e rusa ha a n. Ha l ya ng p e rlu d ip e rtimb a ng ka n p e rusa ha a n se la in ke b e rha sila n kine rja ke ua ng a n a d a la h kine rja so sia l d a n ling kung a n. Jika p e rusa ha a n tid a k me mp e rha tika n b a g a ima na p e ng a ruh d a ri d ime nsi so sia l d a n ling kung a n, a ka n timb ul g e jo la k me ng e na i ke b e ra d a a n p e rusa ha a n te rse b ut d i ka la ng a n ma sya ra ka t.

Pe rusa ha a n ya ng me mp o sisika n ke untung a n a ta u la b a ya ng d ip e ro le h se b a g a i tujua n uta ma p e rusa ha a n ta np a me mp e rtimb a ng ka n p e ra n ta ng g ung ja wa b so sia lnya b a g i ma sya ra ka t d a n ling kung a n tid a k a ka n b isa tumb uh. Me ra ih ke untung a n a ta u ya ng ting g i ta np a me mp e rtimb a ng ka n ko nse p ke b e rla ng sung a n d a n p e rtumb uha n p e rusa ha a n a d a la h ke sa la ha n fa ta l, se b a b p e rusa ha a n d id irika n tid a k ha nya untuk me ra ih ke b e rha sila n d a la m ja ng ka p e nd e k. Aka n te ta p i jug a ha rus me mikirka n ke b e rla njuta n ja ng ka p a nja ng p e rusa ha a n.

Pa ra inve sto r ma up un ma na je me n p e rusa ha a n sa d a r b a hwa p e ng a mb ila n ke p utusa n e ko no mi ha nya d e ng a n me liha t kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n sa ja sud a h tid a k re le va n la g i. Eip ste in d a n Fre e d ma n (1994) d a la m Ang g ra ini (2006) me ne muka n b a hwa inve sto r ind ivid ua l te rta rik d e ng a n info rma si so sia l ya ng d ila p o rka n p e rusa ha a n d a la m la p o ra n ta huna n. Da la m ko nse p C SR, p e rusa ha a n tid a k la g i d iha d a p ka n p a d a ta ng g ung ja wa b ya ng b e rp ija k p a d a sing le b o tto m line, ya itu nila i p e rusa ha a n (c o rp o ra te va lue) ya ng te rc e rmin d a la m ko nd isi ke ua ng a nnya sa ja . Ta ng g ung ja wa b p e rusa ha a n jug a ha rus b e rp ija k p a d a p a d a trip le b o tto m line s. Ko nse p trip le b o tto m line s d ike muka ka n o le h Jo hn Elking to n ya ng me rup a ka n p e ng e mb a ng a n tig a ko mp o ne n p e nting susta ina b le d e ve lo p m e nt ya itu e c o no mic g ro wth, e nviro nm e nta l p ro te c tio n, d a n so c ia l e q uity.

Be rd a sa rka n p a d a p a nd a ng a n Frie d ma n (1970) b a hwa ta ng g ung ja wa b so sia l d a ri p e rusa ha a n d a p a t me ng ura ng i p ro fit ya ng a ka n d ip e ro le h sha re ho ld e rs. Pa nd a ng a n ini se sua i d e ng a n a g e nc y the o ry ya ng me nya ta ka n b a hwa ma na je r p e rusa ha a n se b a g a i se o ra ng a g e n ya ng me miliki ke wa jib a n untuk me ma ksima lka n ke p e nting a n d a ri p e milik. Aka n te ta p i d a la m me ma ksima lka n ke se ja hte ra a n p e me g a ng sa ha m tid a k b e ra rti b a hwa p iha k ma na je me n ha rus me ng a b a ika n ta ng g ung ja wa b so sia l, se p e rti me lind ung i p e la ng g a n, me mb a ya r g a ji ya ng wa ja r ke p a d a p e g a wa i, se rta te rlib a t d a la m b e rb a g a i isu ling kung a n (Va n Ho rne d a n Wa c ho wic z, 2005:8).

Untuk me mp e ro le h g a mb a ra n me ng e na i ma nfa a t imp le me nta si C SR b a g i p e rusa ha a n, ma ka tid a k ja ra ng p a ra p e ne liti me ng hub ung ka n p e ng a ruh C SR te rha d a p kine rja ke ua ng a n. Kine rja ke ua ng a n me rup a ka n sa la h sa tu ind ika to r b a g i p a ra inve sto r se b a g a i p e rtimb a ng a n untuk me ng a mb il ke p utusa n d a n me liha t ko nd isi sua tu p e rusa ha a n. Kine rja ke ua ng a n ya ng se ring d iliha t o le h p a ra inve sto r a d a la h p ro fita b ilita s p e rusa ha a n a ta u ke ma mp ua n p e rusa ha a n d a la m me ng ha silka n ke untung a n (la b a ). Untuk itu, p e ne litia n ini d ila kuka n untuk me ng e ta hui a p a ka h te rd a p a t ka ita n a ta u hub ung a n a nta ra p e la ksa na a n C SR te rha d a p kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n.

3

Te rd a p a t b e ra g a m mo tif b a g i p e rusa ha a n untuk me la ksa na ka n ta ng g ung ja wa b so sia lnya . Me nurut Tso utso ura (2004), p e rb e d a a n mo tif te rse b ut d ip e ng a ruhi o le h b e b e ra p a fa kto r se p e rti: ukura n p e rusa ha a n, ind ustri ya ng te rlib a t, ke b ud a ya a n b isnis p e rusa ha a n, ke ing ina n sta ke ho ld e r, d a n se b e ra p a p e sa t p e rke mb a ng a n ya ng te rja d i p a d a p e rusa ha a n ke tika me ne ra p ka n ta ng g ung ja wa b so sia l.

Pe ne litia n me ng e na i ta ng g ung ja wa b so sia l p e rusa ha a n a ta u C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility (C SR) te la h b a nya k d ila kuka n d a la m kurun wa ktu ya ng b e rb e d a , b a ik d i lua r ne g e ri ma up un d i Ind o ne sia . Pe ne litia n ya ng me ng inve stig a si hub ung a n C SR d a n kine rja ke ua ng a n (RO A d a n RO E) d ila kuka n o le h Ma ho o ne y d a n Ro b e rt (2003) d e ng a n va ria b e l ko ntro l d e b t to a sse ts ra tio d a n a sse ts. Pe ne litia n ini d ila kuka n d i Ka na d a d e ng a n sa mp e l 352 p e rusa ha a n. Ha sil p e ne litia n me nunjukka n hub ung a n ya ng p o sitif d a n sig nifika n.

Pe ne litia n Da hlia d a n Sire g a r (2008) me nya ta ka n b a hwa ting ka t p e ng ung ka p a n C SR d a la m la p o ra n ta huna n p e rusa ha a n b e rp e ng a ruh p o sitif te rha d a p va ria b e l RO E se b a g a i p ro ksi d a ri kine rja ke ua ng a n. Ha l ini me mb uktika n a d a nya d a mp a k p o sitif ya ng sig nifika n a nta ra a ktivita s C SR ya ng d ila kuka n p e rusa ha a n d e ng a n kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n. Fio ri e t a l (2007) me ne liti C SR te ruta ma ya ng b e rka ita n d e ng a n re a ksi inve sto r d a n me mp ro ksi kine rja p e rusa ha a n d e ng a n me ng g una ka n sto c k p ric e d e ng a n va ria b e l ko ntro l De b t Eq uity Ra tio, RO E, d a n Be ta Le ve le d. Ha sil e mp iris me nunjukka n b a hwa C SR tid a k sig nifika n me mp e ng a ruhi sto c k p ric e.

Be rd a sa rka n ura ia n se b e lumnya , p e ne litia n ini d ila kuka n untuk me ng uji p e ng a ruh C SR te rha d a p kine rja p e rusa ha a n d i Ind o ne sia . Kine rja p e rusa ha a n ya ng me nja d i to la k ukur a d a la h kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n ya ng d iliha t d a ri p ro fita b ilita s p e rusa ha a n. Pa nd a ng a n se d e rha na hub ung a n a nta ra C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility C SR d e ng a n kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n b a nya k me nimb ulka n ke tid a kko nsiste na n d a la m ha sil p e ne litia n se b e lumnya . Pe ne litia n ini me ng g una ka n va ria b e l ko ntro l ukura n p e rusa ha a n (c o mp a ny size ), re siko ke ua ng a n (fina nc ia l risk), d a n tip e ind ustri. C o mp a ny size d ig una ka n se p e rti d a la m p e ne litia n (Wa d d o c k & G ra ve s, 1997; O rlitzki, 2001 d a n Itko ne n, 2003), se d a ng ka n fina nc ia l risk se p e rti d a la m p e ne litia n (Ma ho ne y a nd Ro b e rts, 2007 d a n Ha sa n fa uzi, 2007).

Pe rusa ha a n d a la m p e ne litia n ini te rd iri d a ri d ua tip e ind ustri, ya kni ma nufa ktur d a n p e rta mb a ng a n. Ala sa n me ng g una ka n p e rusa ha a n ma nufa ktur d a n p e rta mb a ng a n d a la m p e ne litia n ini o le h ka re na ke d ua tip e p e rusa ha a n te rse b ut te rg o lo ng ka te g o ri hig h p ro file. Ka te g o ri hig h p ro file a d a la h p e rusa ha a n ya ng me miliki ting ka t se nsitivita s ya ng ting g i te rha d a p ling kung a n, re siko p o litik ya ng ting g i, a ta u p e rsa ing a n ya ng ke ta t.

1.2. Rum usa n Ma sa la h

Be rd a sa rka n la ta r b e la ka ng p e rma sa la ha n ya ng d ike muka ka n se b e lumnya , ma ka d a p a t d irumuska n p e rma sa la ha n d a la m p e ne litia n ini a d a la h, “ Ap a ka h C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility (C SR) b e rp e ng a ruh te rha d a p kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n (C o rp o ra te Fina nc ia l Pe rfo rma nc e ) p a d a p e rusa ha a n ma nufa ktur ma up un p e rta mb a ng a n? ” .

1.3. Tujua n Pe ne litia n

Pe ne litia n ini b e rtujua n untuk me ng uji d a n me mp e ro le h b ukti e mp iris me ng e na i p e ng a ruh C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility (C SR) te rha d a p kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n (C o rp o ra te Fina nc ia l Pe rfo rm a nc e ) p a d a p e rusa ha a n ma nufa ktur ma up un p e rta mb a ng a n.

1.4. Ma nfa a t Pe ne litia n

Pe ne litia n me ng e na i p e ng a ruh p e ne ra p a n ta ng g ung ja wa b so sia l p e rusa ha a n ya ng d isusun o le h p e nulis d iha ra p ka n d a p a t me mb e rika n ma nfa a t, a nta ra la in:

4

2. Ba g i p e rusa ha a n, p e ne litia n ini d a p a t d ig una ka n se b a g a i sumb e r re fe re nsi d a la m me ya kinka n ma na je me n untuk me ng a mb il ke p utusa n me ng e na i p e nting nya p e ne ra p a n ta ng g ung ja wa b so sia l p e rusa ha a n d a n p e ng ukura n kine rja so sia l p e rusa ha a n.

3. Ba g i inve sto r, p e ne litia n ini d iha ra p ka n d a p a t me mb e rika n info rma si me ng e na i p e nting nya p e ne ra p a n C SR ya ng d ila kuka n p e rusa ha a n. Inve sto r d a p a t me mp e rtimb a ng ka n untuk me milih p e rusa ha a n ya ng me la kuka n a ktivita s C SR. 4. Ba g i p e ne litia n se la njutnya , ha sil p e ne litia n ini d iha ra p ka n d a p a t me mb e rika n

la nd a sa n p e mikira n untuk me mp e rb a iki ke te rb a ta sa n-ke te rb a ta sa n ya ng a d a d a la m p e ne litia n ini ma up un se b a g a i a c ua n d a la m p e ne litia n se la njutnya .

2. La nda sa n Te o ri

a . Le g itim ac y The o ry

Te o ri le g itima si me ne g a ska n b a hwa p e rusa ha a n te rus b e rup a ya untuk me ma stika n b a hwa me re ka b e ro p e ra si d a la m b ing ka i no rma d a n hukum ya ng a d a d a la m ma sya ra ka t a ta u ling kung a n te mp a t p e rusa ha a n b e ra d a , d i ma na p e rusa ha a n b e rusa ha me ma stika n b a hwa a ktivita s me re ka d ite rima o le h p iha k lua r se b a g a i sua tu ya ng “ sa h” (De e g a n, 2004). G ho za li d a n C ha riri (2007) me nya ta ka n b a hwa ha l ya ng me la nd a si te o ri le g itima si a d a la h a d a nya “ ko ntra k so sia l” ya ng te rja d i a nta ra p e rusa ha n d e ng a n ma sya ra ka t d i ma na p e rusa ha a n b e ro p e ra si d a n me ng g una ka n sumb e r e ko no mi. Ma sa la h le g itima si te rja d i ke tika te rja d i p e rb e d a a n a nta ra so c ia l e xp e c ta tio n d e ng a n so c ia l b e ha vio r (Na si e t a l, 1997, d a la m Nurha ya ti e t a l 2006).

Te o ri le g itima si me mfo kuska n p a d a inte ra ksi a nta ra p e rusa ha a n d e ng a n ma sya ra ka t. Me mp e rha tika n se ja ra h munc ulnya ko nse p ta ng g ung ja wa b so sia l d a la m b isnis, ma ka ko nse p te rse b ut munc ul se b a g a i a kib a t a d a nya ke tid a kha rmo nisa n a nta ra p e rusa ha a n d e ng a n ling kung a n ma sya ra ka t d a n timb ulnya g e jo la k ma sya ra ka t.

O p e ra si p e rusa ha a n d a la m p o sisinya se b a g a i b a g ia n d a ri ma sya ra ka t se ring ka li me mp e ng a ruhi ma sya ra ka t se kita rnya . O le h ka re na itu, me la lui ka la ng a n p unc a k ma na je me n, p e rusa ha a n b e rusa ha untuk me mp e ro le h ke se sua ia n a nta ra tind a ka n d a n nila i-nila i ya ng a d a d a la m ma sya ra ka t umum d a n p ub lik a ta u sta ke ho ld e r-nya (Do wling d a n Pfe ffe r, 1975).

Imp le me nta si C SR b isa me nja d i sa la h sa tu c a ra p e rusa ha a n untuk me mp e ro le h le g itima si d a ri ma sya ra ka t. De ng a n me ne ra p ka n a ktivita s C SR, p e rusa ha a n b e rusa ha untuk me nye sua ika n nila i ya ng d imiliki p e rusa ha a n d e ng a n nila i so sia l ma sya ra ka t, me me nuhi ko ntra k so sia l, me ng ura ng i p e rb e d a a n a nta ra so c ia l e xp e c ta tio n d e ng a n so c ia l b e ha vio r, d a n ya ng ta k ka la h p e nting a d a la h p e rusa ha a n d ite rima se b a g a i b a g ia n d a ri ma sya ra ka t ya ng ma mp u b e rko ntrib usi p o sitif b a g i ma sya ra ka t d a n ling kung a n.

Te o ri le g itima si e ra t ka ita nnya d e ng a n kine rja so sia l d a n kine rja ke ua ng a n, ka re na a p a b ila jika tid a k te rja d i ke se la ra sa n a nta ra siste m nila i p e rusa ha a n d a n siste m nila i ma sya ra ka t, ma ka p e rusa ha a n d a p a t ke hila ng a n le g itima sinya ya ng a ka n me ng a nc a m ke la ng sung a n hid up p e rusa ha a n. Me nurut C a mp b e ll e t a l. (2003), te o ri le g itima si jug a me nja d i d a sa r te o ri ya ng p a ling b a nya k d ig una ka n untuk me nje la ska n d a n me ng ung ka p ka n info rma si so sia l d a n ling kung a n. Pe ng ung ka p a n a ktivita s C SR b a g i ma sya ra ka t d a n sta ke ho ld e r p e rusa ha a n sa ng a tla h p e nting . De ng a n me la kuka n p e ng ung ka p a n so sia l (so c ia l disc lo sure ), p e rusa ha a n me ra sa ke b e ra d a a n d a n a ktivita snya te rle g itima si.

b . Stake ho lde r The o ry

5

Me nurut G ho za li d a n C ha riri (2007), sta ke ho ld e r the o ry me nya ta ka n b a hwa p e rusa ha a n b uka nla h e ntita s ya ng ha nya b e ro p e ra si untuk ke p e nting a nnya se nd iri na mun ha rus me mb e rika n ma nfa a t b a g i sta ke ho ld e r-nya (p e me g a ng sa ha m, kre d ito r, ko nsume n, sup p lie r, p e me rinta h, ma sya ra ka t, a na lis d a n p iha k la in). De ng a n d e mikia n, ke b e ra d a a n sua tu p e rusa ha a n sa ng a t d ip e ng a ruhi o le h d ukung a n ya ng d ib e rika n o le h sta ke ho ld e r p a d a p e rusa ha a n te rse b ut.

G ra y e t a l (1994) me ng a ta ka n b a hwa ke la ng sung a n hid up p e rusa ha a n b e rg a ntung p a d a d ukung a n sta ke ho ld e r d a n d ukung a n te rse b ut ha rus d ic a ri se hing g a a ktivita s p e rusa ha a n a d a la h untuk me nc a ri d ukung a n te rse b ut. Ma kin “p o we rful” sta ke ho ld e r, ma kin b e sa r usa ha p e rusa ha a n untuk b e ra d a p ta si. Pe ng ung ka p a n so sia l d ia ng g a p se b a g a i b a g ia n d a ri d ia lo g a nta ra p e rusa ha a n d e ng a n sta ke ho ld e rnya .

Me nurut Pe a rc e d a n Ro b inso n (2007), te rd a p a t 10 p iha k ya ng me mp unya i ke p e nting a n d a n p a nd a ng a n ya ng b e rb e d a te rha d a p p e rusa ha a n. Piha k-p iha k ya ng d ima ksud a nta ra la in: sto c kho ld e rs, c re dito rs, e mp lo ye e s, c usto m e rs, sup p lie rs, g o ve rm e nts, unio ns, c o mp e tito rs, lo c a l c o mmunitie s, d a n g e ne ra l p ub lic s. Ke p e nting a n ya ng d imiliki b isa b e rma ksud e ko no mis ma up un no n e ko no mis.

c . Trip le Bo tto m Line The o ry

Ko nse p Trip le Bo tto m Line (TBL) a ta u b ia sa d ise b ut “ Ko nse p 3P” (Pe o p le , Pla ne t, a nd Pro fit), me rup a ka n ko nse p p e ng ukura n kine rja p e rusa ha a n se c a ra “ ho listik” , ka re na tid a k ha nya me ma sukka n p e ng ukura n kine rja e ko no mi p e rusa ha a n b e rup a p e ro le ha n ke untung a n (p ro fit), te ta p i jug a me ne ka nka n unsur ke p e d ulia n so sia l (p e o p le ) d a n p e le sta ria n ling kung a n (p la ne t).

Da la m ko nse p TBL, p e rusa ha a n tid a k la g i d iha d a p ka n p a d a ta ng g ung ja wa b ya ng b e rp ija k p a d a sing le b o tto m line, ya kni a sp e k e ko no mi ya ng d ire fle ksika n d a la m ko nd isi fina nsia l, a ka n te ta p i jug a ha rus me mp e rha tika n a sp e k so sia l d a n ling kung a nnya . Ke tig a a sp e k te rse b ut se b a iknya b e rhub ung a n se c a ra g a ris lurus, d i ma na ke untung a n (p ro fit) ya ng ting g i d a p a t d ira ih d e ng a n me nja g a kua lita s ling kung a n (e a rth) d a n tid a k me ng e ksp lo ita si ma sya ra ka t a ta u sumb e r d a ya ma nusia (p e o p le ) ya ng b e ke rja se c a ra b e rle b iha n.

Se la in itu, ko nse p TBL me ng imp lika sika n b a hwa p e rusa ha a n ha rus le b ih me ng uta ma ka n ke p e nting a n sta ke ho ld e r (se mua p iha k ya ng te rlib a t d a n te rke na d a mp a k d a ri ke g ia ta n ya ng d ila kuka n p e rusa ha a n) d a rip a d a ke p e nting a n sha re ho ld e r (p e me g a ng sa ha m). Ko nse p TBL ini p ula ya ng se ring d ika itka n d a n d ig una ka n se b a g a i a la sa n me ng a p a p e rusa ha a n wa jib me la ksa na ka n ta ng g ung ja wa b so sia l a ta u C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility (C SR).

G a m b a r 2.1 Trip le Bo tto m Line

Sumber: Wibisono (2007)

d . Ta ng g ung Ja wa b So sia l Pe rusa ha a n (C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility)

6

usa ha (Susta ina b le , 2009). Me nurut Da rwin (2004), ta ng g ung ja wa b so sia l p e rusa ha a n a ta u C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ilitie s (C SR) a d a la h me ka nisme b a g i sua tu o rg a nisa si untuk se c a ra suka re la me ng inte g ra sika n p e rha tia n te rha d a p ling kung a n d a n so sia l ke d a la m o p e ra sinya d a n inte ra ksinya d e ng a n sta ke ho ld e rs, ya ng me le b ihi ta ng g ung ja wa b o rg a nisa si d i b id a ng hukum. Be b e ra p a le mb a g a d i d unia jug a turut se rta me mb e rika n d e finisi me ng e na i C SR d i a nta ra nya :

1. Wo rld Busine ss C o unc il fo r Susta ina b le De ve lo p me nt: Ko mitme n b e rke sina mb ung a n d a ri p a ra p e la ku b isnis untuk b e rp e rila ku e tis d a n me mb e ri ko ntrib usi b a g i p e mb a ng una n e ko no mi, se ra ya me ning ka tka n kua lita s ke hid up a n ka rya wa n & ke lua rg a nya , se rta ko munita s lo ka l & ma sya ra ka t lua s p a d a umumnya .

2. Institute o f C ha rte re d Ac c o unta nts, Eng la nd a nd Wa le s: Ja mina n b a hwa o rg a nisa si-o rg a nisa si p e ng e lsi-o la b isnis ma mp u me mb e rika n d a mp a k ya ng p si-o sitif b a g i ma sya ra ka t d a n ling kung a n, se ra ya me ma ksima lka n nila i b a g i p e me g a ng sa ha m (sha re ho ld e r) me re ka .

3. C a na dia n G o ve rm e nt: Ke g ia ta n usa ha ya ng me ng inte g ra sika n ke g ia ta n e ko no mi, ling kung a n, d a n so sia l ke d a la m nila i, b ud a ya , p e ng a mb ila n ke p utusa n, stra te g i, d a n o p e ra si p e rusa ha a n ya ng d ila kuka n se c a ra tra nsp a ra n d a n b e rta ng g ung ja wa b untuk me nc ip ta ka n ma sya ra ka t ya ng se ha t d a n b e rke mb a ng .

4. C SR Asia: Ko mitme n p e rusa ha a n untuk b e ro p e ra si se c a ra b e rke la njuta n b e rd a sa rka n p rinsip e ko no mi, so sia l, d a n ling kung a n se ra ya me nye imb a ng ka n b e ra g a m ke p e nting a n p a ra sta ke ho ld e r.

Da ri b e ra g a m d e finisi C SR ya ng b e ra g a m, d a p a t d isimp ulka n b a hwa C SR me rup a ka n sua tu up a ya p e rusa ha a n untuk me me nuhi se mua ke p e nting a n sta ke ho ld e r d a n b uka n ha nya sha re ho ld e r sa ja , se rta b e rusa ha me ning ka tka n ke untung a n p e rusa ha a n se c a ra fina nsia l d e ng a n me mp e rha tika n ko nd isi so sia l d a n ling kung a n. Be rd a sa rka n G lo b a l Re p o rting Initia tive (G RI), a ktivita s d a n p e ng ung ka p a n C SR d ike lo mp o ka n me nja d i 3 d ime nsi, ya itu d ime nsi e ko no mi, ling kung a n, d a n so sia l. Ha l ini b e rka ita n d e ng a n d a mp a k d a ri a ktivita s p e rusa ha a n. Aktivita s p e rusa ha a n me mp unya i d a mp a k ya ng sa ng a t lua s ya itu b a g i p e re ko no mia n, ling kung a n b a hka n ke hid up a n so sia l. De ng a n d e mikia n, p e rusa ha a n ha rus me miliki re sp o nsib ility te rha d a p ke tig a d a mp a k te rse b ut.

e . Im p le m e nta si C o rpo ra te So c ia l Re sp o nsib ility (C SR) d i Indo ne sia

Di a nta ra ne g a ra -ne g a ra d i Asia la innya , p e ne tra si a ktivita s C SR d i Ind o ne sia te rb ila ng re nd a h. Pa d a ta hun 2005, ha nya a d a 27 p e rusa ha a n ya ng me mb e rika n la p o ra n me ng e na i a ktivita s C SR ya ng d ila ksa na ka nnya . Pa d a p e rio d e se b e lum ta hun 2007, p e ng ung ka p a n C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility (C SR) ma sih b e rsifa t suka re la . O le h ka re na itu, Pe me rinta h Ind o ne sia p a d a ta hun 2007 me ng e lua rka n Und a ng -und a ng te nta ng Pe rse ro a n Te rb a ta s No me r 40 ta hun 2007 p a sa l 74, d i ma na p a sa l (1) b e rb unyi, Pe rse ro a n ya ng me nja la nka n ke g ia ta n usa ha nya d i b id a ng d a n/ a ta u b e rka ita n d e ng a n sumb e r d a ya a la m wa jib me la ksa na ka n Ta ng g ung Ja wa b So sia l d a n Ling kung a n. Pa sa l (2) b e rb unyi, Ta ng g ung Ja wa b So sia l d a n Ling kung a n se b a g a ima na d ima ksud p a d a a ya t (1) me rup a ka n ke wa jib a n Pe rse ro a n ya ng d ia ng g a rka n d a n d ip e rhitung ka n se b a g a i b ia ya Pe rse ro a n ya ng p e la ksa na a nnya d ila kuka n d e ng a n me mp e rha tika n ke p a tuta n d a n ke wa ja ra n. Pa sa l (3) b e rb unyi, Pe rse ro a n ya ng tid a k me la ksa na ka n ke wa jib a n se b a g a ima na d ima ksud p a d a a ya t (1) d ike na i sa nksi se sua i d e ng a n ke te ntua n p e ra tura n p e rund a ng -und a ng a n.

Ke wa jib a n me la ksa na ka n C SR jug a d ib e rla kuka n b a g i p e rusa ha a n ya ng me la kuka n p e na na ma n mo d a l d i Ind o ne sia se b a g a ima na d ia tur d i d a la m Und a ng -Und a ng No mo r 25 Ta hun 2007 te nta ng Pe na na ma n Mo d a l ya ng te rtua ng d a la m p a sa l Pa sa l 15 d a n Pa sa l 17.

7

Be b e ra p a p e rusa ha a n ya ng b e rha sil me ng inte g ra sika n ke g ia ta n C SR ke d a la m a ktivita s p e rusa ha a n me mp e ro le h ma nfa a t d a la m b e ntuk b ra nd b uilding d a n me ning ka tnya c o rp o ra te ima g e.

3. Me to de Pe ne litia n

Pe ne litia n ini me ng g una ka n p e nd e ka ta n kua ntita tif ka re na va ria b e l ya ng d ig una ka n d a p a t d iukur se hing g a le b ih mud a h untuk d ip a ha mi se c a ra sta tistik. Da la m p e nd e ka ta n kua ntita tif, p e ne litia n me nitikb e ra tka n p a d a p e ng ujia n hip o te sis me la lui uji sta tistik. Da ta ya ng te rukur ini na nti a ka n me ng ha silka n ke simp ula n ya ng d a p a t d ig e ne ra lisa sika n

3.1. Pro se d ur Pe ng um p ula n Da ta d a n Pe ne ntua n Sa m p e l

Pro se d ur p e ng ump ula n d a ta ya ng d ib utuhka n d a la m p e ne litia n ini d ila kuka n d e ng a n c a ra :

1. Surve y p e nd a hulua n, untuk me mp e ro le h g a mb a ra n me ng e na i p e rma sa la ha n ya ng a d a d a n me ne ntuka n fa kto r-fa kto r ya ng te rka it ya ng d a p a t d ig una ka n d a la m p e ne litia n ini

2. Stud i ke p usta ka a n, untuk me ma ha mi p e rma sa la ha n ya ng d ite liti d e ng a n me mp e la ja ri b uku-b uku ke ua ng a n, jurna l ke ua ng a n d a n e ko no mi,d a n c a ta ta n la in ya ng b e rhub ung a n d e ng a n p e ne litia n se b a g a i a lte rna tif p e me c a ha n ma sa la h. 3. Me ma nfa a tka n situs d i inte rne t untuk me nd a p a tka n d a ta -d a ta ya ng b e rhub ung a n

d e ng a n p e ne litia n.

Me to d e ya ng d ig una ka n d a la m p e ng ump ula n sa mp e l a d a la h d e ng a n me to d e p urp o sive sa mp ling. Me to d e ini d ig una ka n untuk me mp e ro le h b a ta sa n-b a ta sa n d a n ke se sua ia n d e ng a n tujua n p e ne litia n ini. Ba ta sa n a ta u krite ria ya ng d ig una ka n d a la m p e ne litia n ini d i a nta ra nya :

1. Pe rusa ha a n sa mp e l a d a la h p e rusa ha a n ya ng te la h te rd a fta r d i Bursa Efe k Ind o ne sia (BEI) p a d a p e rio d e 2008-2011, d a n tid a k d e listing se la ma p e rio d e te rse b ut.

2. Pe rusa ha a n sa mp e l me rup a ka n p e rusa ha a n ma nufa ktur d a n p e rta mb a ng a n.

3. Pe rusa ha a n sa mp e l me miliki d a ta la p o ra n ke ua ng a n se rta me ne rb itka n la p o ra n ta huna n ya ng le ng ka p d a n info rma si ya ng a ka n d ig una ka n untuk me ng ukur va ria b e l.

3.2. De finisi O pe ra sio na l Va ria b e l

a . Va ria b e l d e p e nd e n

Va ria b e l d e p e nd e n a ta u va ria b e l te rika t a d a la h va ria b e l ya ng te rke na p e ng a ruh d a ri va ria b e l ind e p e nd e n. Va ria b e l d e p e nd e n d a la m p e ne litia n ini a d a la h kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n ya ng d iukur me la lui ra sio p ro fita b ilita s, ya itu Re turn O n Asse t (Y). RO A me rup a ka n p e rb a nd ing a n a nta ra la b a b e rsih se te la h p a ja k (EAT) d e ng a n to ta l a se t, d i ma na ra sio RO A d ig una ka n untuk me ng ukur ke ma mp ua n p e rusa ha a n d a la m me ng ha silka n la b a d e ng a n me ng g una ka n ke se luruha n a se t p e rusa ha a n ya ng d imiliki. Ra sio ini me rup a ka n ra sio ya ng te rp e nting d ia nta ra ra sio re nta b ilita s/ p ro fita b ilita s ya ng la innya .

RO A = (EAT / To ta l Asse t) X 100%

b . Va ria b e l ind e p e nd e n

Va ria b e l ind e p e nd e n a ta u va ria b e l b e b a s a d a la h va ria b e l ya ng me mp e ng a ruhi va ria b e l d e p e nd e n, b a ik se c a ra p o sitif a ta up un ne g a tif (Uma Se ka ra n, 2003:88). Va ria b e l ind e p e nd e n d a la m p e ne litia n ini a d a la h ind e ks ta ng g ung ja wa b so sia l p e rusa ha a n a ta u C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility Ind e x (C SRI) (X1).

8

ko munika si p e rusa ha a n d e ng a n sta ke ho ld e r. C SR d iukur d e ng a n ind e ks p e ng ung ka p a n so sia l ya ng me rup a ka n va ria b e l dum m y. Ind e ks p e ng ung ka p a n so sia l d ihitung d e ng a n c a ra p e ng ung ka p a n C SR se tia p p e rusa ha a n sa mp e l d ib e ri ko d e 1 jika p e rusa ha a n me ng ung ka p ka n ite m p a d a d a fta r p e rta nya a n (c he c klist), d a n ko d e 0 jika p e rusa ha a n tid a k me ng ung ka p ka n ite m te rse b ut ya ng se sua i d e ng a n d a fta r p e rta nya a n.

Instrume n p e ng ukura n C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility Ind e x (C SRI) ya ng a ka n d ig una ka n d a la m p e ne litia n ini me ng a c u p a d a instrume n ya ng d ig una ka n o le h Se mb iring (2005), ya ng me ng e lo mp o kka n info rma si C SR ke d a la m ka te g o ri: Ling kung a n, Ene rg i, Te na g a Ke rja , Pro d uk, Ke te rlib a ta n Ma sya ra ka t, d a n Umum. To ta l ite m C SR b e rjumla h 78 ite m. Rumus p e rhitung a n C SRI a d a la h se b a g a i b e rikut:

Ke te ra ng a n:

C SRIj : C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility Disc lo sure Ind e x p e rusa ha a n j

Nj : Jumla h ite m untuk p e rusa ha a n j , n ≤ 78

Xij : d ummy va ria b le : 1 = jika ite m i d iung ka p ka n; 0 = jika ite m I tid a k

d iung ka p ka n

De ng a n d e mikia n, 0 ≤ CSRIj≤ 1

c . Va ria b e l ko ntro l

Va ria b e l ko ntro l a d a la h va ria b e l ya ng d ike nd a lika n se hing g a p e ng a ruh va ria b e l b e b a s te rha d a p va ria b e l te rika t tid a k d ip e ng a ruhi o le h fa kto r lua r ya ng tid a k d ite liti. Fung si va ria b e l ko ntro l a d a la h untuk me nc e g a h a d a nya ha sil p e rhitung a n b ia s. Va ria b e l ko ntro l a d a la h va ria b e l untuk me le ng ka p i a ta u me ng o ntro l hub ung a n ka usa lnya sup a ya le b ih b a ik a g a r d ip e ro le h md e l e mp iris ya ng le ng ka p d a n le b ih b a ik. Va ria b e l ko ntro l d a la m p e ne litia n ini a nta ra la in :

a . Ukura n Pe rusa ha a n (C o mp a ny Size ) (X2)

Ukura n p e rusa ha a n me nunjukka n b e sa r ke c ilnya p e rusa ha a n. Me nurut He c ksto n d a n Milne (1996) d a ri b e b e ra p a p e ne litia n, ukura n p e rusa ha a n d a p a t d iukur d e ng a n jumla h ka rya wa n, to ta l nila i a se t, vo lume p e njua la n, a ta u p e ring ka t ind e ks. Pe ne litia n ini me ng g una ka n p e nd e ka ta n “ to ta l a se t” untuk me ng ukur ukura n p e rusa ha a n se p e rti ya ng te la h d ila kuka n o le h Wa d d o c k d a n G ra ve s (1997) ya ng b e ra ng g a p a n b a hwa to ta l a se t a d a la h “ mo ne y m a c hine ” untuk me ng ha sila n p e njua la n d a n p e nd a p a ta n. Ukura n p e rusa ha a n me rup a ka n va ria b e l p e nd ug a ya ng b a nya k d ig una ka n untuk me nje la ska n va ria si p e ng ung ka p a n d a la m la p o ra n ta huna n p e rusa ha a n (Se mb iring , 2005). Ukura n p e rusa ha a n ya ng b e sa r me miliki le b ih b a nya k sumb e r d a ya untuk me nd ukung C SR.

b . Re siko Ke ua ng a n (Fina nc ia l Risk) (X3)

Me rup a ka n re siko ta mb a ha n b a g i p e me g a ng sa ha m b ia sa a kib a t ke p utusa n p e ng g una a n huta ng . Re siko ke ua ng a n d a la m p e ne litia n ini d ip ro ksika n d e ng a n nila i le ve ra g e p e rusa ha a n, ya itu me mb a nd ing ka n huta ng d e ng a n e kuita s p e rusa ha a n. Ne lling d a n We b b (2009) b e rp e nd a p a t b a hwa p e rusa ha a n d e ng a n p ro p o rsi p e nd a na a n huta ng ya ng le b ih b e sa r a ka n me miliki le ve l C SR ya ng le b ih re nd a h. Se la in itu, se sua i d e ng a n te o ri ma ka ma na je me n p e rusa ha a n d e ng a n ting ka t le ve ra g e ya ng ting g i a ka n me ng ura ng i p e ng ung ka p a n ta ng g ung ja wa b so sia l ya ng d ib ua tnya a g a r tid a k me nja d i so ro ta n d a ri p a ra d e b tho ld e rs (Se mb iring , 2005). De ng a n d e mikia n le ve ra g e me nc e rminka n ting ka t risiko ke ua ng a n p e rusa ha a n.

9

Tip e ind ustri ya ng d ima sukka n d a la m p e ne litia n ini a d a la h ma nufa ktur d a n p e rta mb a ng a n.

3.3. Me to d e Ana lisis Da ta

Untuk me ng ukur hub ung a n a nta ra p e ng imp le me nta sia n C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ilty (C SR) te rha d a p kine rja ke ua ng a n p e rusa ha a n, d ig una ka n mo d e l a na lisis re g re si linie r b e rg a nd a (multip le re g re ssio n a na lyze ) se b a g a i b e rikut:

Y = α + β

1X1

+ β

2X2

+ β

3X3

+ β

4X4 + e

Ke te ra ng a n:

Y = Kine rja Ke ua ng a n Pe rusa ha a n, d iukur d e ng a n RO A (Y) α = Konstanta

β = Koefisien Regresi

X1 = C o rpo ra te So c ia l Re spo nsib ility Inde x (C SRI)

X2 = Ukura n Pe rusa ha a n (C o m p any Size )

X3 = Re siko Ke ua ng a n (Financ ial Risk)

X4= Tip e Ind ustri (Ind ustry Type ), ko de 1 untuk m a nufa ktur d a n 0 untuk p e rta m b a ng a n

e = Erro r Te rm, ya itu ting ka t ke sa la ha n p e nd ug a da la m p e ne litia n

4. Ha sil da n Pe m b a ha sa n

4.1. Ana lisis sta tistik d e skrip tif

Ana lisis sta tistik d e skrip tif b e rtujua n untuk me nd e skrip sip ka n ka ra kte ristik d a ri ma sing -ma sing va ria b e l ya ng d ite liti. Va ria b e l ya ng d ite liti a d a la h C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility Ind e x (C SRI), Re turn O n Asse t (RO A), ukura n p e rusa ha a n (SIZE), d a n re siko ke ua ng a n p e rusa ha a n (RISK). Be rikut ini a d a la h ta b e l untuk me nje la ska n d e skrisi va ria b e l ya ng d ite liti.

Ta b e l 4.1

Sta tistik De skriptif Va ria b e l Pe ne litia n

Va ria b e l Ta hun Minim um Ma ksim um Me a n Sta nd a r De via si

Re turn O n

Asse t 2008 -0,120 0,280 0,081 0,084

2009 -0,021 0,338 0,093 0,079

2010 -0,035 0,237 0,098 0,072

2011 -0,016 0,346 0,110 0,080

2008- 2011 - 0,120 0,346 0,096 0,079

C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility

Ind e x

2008 0,128 0,615 0,339 0,129

2009 0,128 0,641 0,377 0,133

2010 0,115 0,641 0,407 0,132

2011 0,128 0,641 0,417 0,129

10

Size _{2008 24,75 32,02 28,79 1,66}

2009 25,97 32,12 28,97 1,52

2010 26,03 32,36 29,10 1,49

2011 26,11 32,66 29,31 1,48

2008- 2011 24,75 32,66 29,04 1,54

Fina nc ia l Risk _{2008 0,090 6,720 1,429 1,306}

2009 0,030 4,340 1,076 0,818

2010 0,110 4,060 1,009 0,738

2011 0,100 5,960 1,106 1,088

2008- 2011 0,030 6,720 1,153 1,017

Sumb e r: La mp ira n

Pa d a ta b e l d ike ta hui ra ta -ra ta ind e ks C SR p e rusa ha a n se b e sa r 0,386 d e ng a n sta nd a r d e via si 0,133. Ind e ks C SR te re nd a h se b e sa r 0,1154 d imiliki o le h PT Dyna p la st Tb k p a d a ta hun 2010, se d a ng ka n ind e ks C SR te rting g i se b e sa r 0,6410 d imiliki o le h PT Unite d Tra c to rs Tb k p a d a ta hun 2009-2011. Ke d ua p e rusa ha a n d i a ta s me rup a ka n p e rusa ha a n ma nufa ktur, se hing g a b isa d ika ta ka n b a hwa p e rusa ha a n ma nufa ktur me miliki nila i ind e ks ta ng g ung ja wa b so sia l le b ih ting g i d ib a nd ing p e rusa ha a n p e rta mb a ng a n.

Va ria b e l C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility Ind e x (C SRI) d ike ta hui se c a ra ra ta -ra ta te rd a p a t ke na ika n nila i d a ri ta hun 2008 hing g a 2011. Pa d a ta hun 2008, nila i ra ta -ra ta C SRI se b e sa r 0,339, ta hun 2009 nila i ra ta -ra ta C SRI se b e sa r 0,377, ta hun 2010 nila i ra ta -ra ta C SRI se b e sa r 0,407, d a n d i ta hun 2011 se b e sa r 0,417. Nila i ra ta -ra ta C SRI se la lu me ning ka t tia p ta hun d a ri 2008-2011. Ha sil ini me nunjukka n b a hwa p e rusa ha a n ya ng me nja d i sa mp e l p e ne litia n te la h b e rusa ha untuk me ning ka tka n ta ng g ung ja wa b so sia l p e rusa ha a n d a n me mb e ri p e rha tia n te rha d a p ling kung a n d a n so sia l ke d a la m o p e ra sinya d a n inte ra ksinya d e ng a n sta ke ho ld e rs d ib a nd ing ta hun se b e lumnya .

4.2. Uji Asum si Kla sik

a . Uji No rm a lita s

Uji no rma lita s b e rtujua n untuk me ng uji a p a ka h d a la m mo d e l re g re si, va ria b e l p e ng g a ng g u a ta u re sid ua l me miliki d istrib usi no rma l. Be rikut ini a d a la h p e ng ujia n no rma lita s d e ng a n no rma l p ro b a b ility p lo t:

G a m b a r 4.1

14

sig nifika nsi te rse b ut kura ng d a ri 0,05 (α = 0,05). Ha sil ini me nunjukka n b a hwa fina nc ia l risk me miliki p e ng a ruh sig nifika n te rha d a p Re turn o n Asse t.

Ha sil uji t untuk mo d e l re g re si p e ng a ruh va ria b e l ko ntro l tip e p e rusa ha a n te rha d a p Re turn o n Asse t d iha silka n nila i t hitung 1,610 d e ng a n sig nifika nsi uji ya ng b e rnila i 0,109. Nila i sig nifika nsi te rse b ut le b ih d a ri 0,05 (α = 0,05). Ha sil ini me nunjukka n b a hwa tip e p e rusa ha a n tid a k me miliki p e ng a ruh te rha d a p b e sa rnya Re turn o n Asse t.

4.4. Ko e fisie n De te rm ina si

Ko e fisie n d e te rmina si a d a la h ukura n se b e ra p a b e sa r va ria b e l-va ria b e l ind e p e nd e n d a n ko ntro l ma mp u me mp e ng a ruhi ke ra g a ma n d a ri va ria b e l d e p e nd e n a ta u se b a g a i ukura n G o o dne e s o f Fit mo d e l. Be sa r ke c ilnya p e ng a ruh te rse b ut d a p a t d iliha t d a ri nila i R-Sq ua re ya ng d iha silka n d a ri mo d e l re g re si. Be rd a sa rka n ha sil p e mo d e la n re g re si te rha d a p RO A d id a p a tka n nila i R-Sq ua re se b e sa r 0.289. Da ri ha sil te rse b ut me nunjukka n b a hwa va ria b e l b e b a s ind e ks C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility d a n va ria b e l ko ntro l ukura n p e rusa ha a n, re siko ke ua ng a n, d a n tip e p e rusa ha a n ma mp u me nje la ska n p e rub a ha n a ta u ke ra g a ma n p a d a nila i re turn o n a sse ts se b e sa r 28,9%. Se me nta ra sisa nya 71,1% d ip e ng a ruhi o le h va ria b e l-va ria b e l la in ya ng tid a k d ip e rg una ka n d i d a la m mo d e l.

4.5. Pe m b a ha sa n

Be rd a sa rka n ha sil a na lisis re g re si, C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility tida k me miliki p e ng a ruh sig nifika n te rha d a p kine rja ke ua ng a n ya ng d iukur d e ng a n RO A. Ha l ini me nunjukka n b a hwa a ktivita s C SR p e rusa ha a n b e lum d a p a t me mb e rika n p e ng a ruh te rha d a p kine rja ke ua ng a n a ta u RO A p e rusa ha a n.

Ha sil p e ne litia n ini tid a k se sua i d e ng a n ha sil p e ne litia n ya ng d ila kuka n o le h Mc G uire e t a l (1988) b a hwa ta ng g ung ja wa b so sia l ya ng d ila kuka n p e rusa ha a n d a p a t me mb e rika n p e ng a ruh te rha d a p kine rja ke ua ng a n d a n me miliki hub ung a n ya ng p o sitif. Aktivita s C SR ya ng d ite ra p ka n o le h p e rusa ha a n jika d ila ksa na ka n se c a ra b e rke sina mb ung a n d a n me mb e rika n p e rha tia n ke p a d a se luruh sta ke ho ld e r p e rusa ha a n, ma ka d a la m ja ng ka p a nja ng p e rusa ha a n a ka n me mp e ro le h ke untung a n p e rtumb uha n kine rja ya ng d iing inka n. Jika ha nya b e rha ra p d e ng a n me la ksa na ka n ke g ia ta n C SR d a la m ja ng ka p e nd e k a ka n sulit b a g i p e rusa ha a n untuk me ng e ta hui p e ng a ruh d a ri C SR d a n me ra sa ka n ma nfa a tnya .

Ha sil p e ne litia n ini se ja la n d e ng a n p e ne litia n Fa uzi, e t a l (2007) ya ng me ne liti hub ung a n c o rp o ra te so c ia l p e rfo rm a nc e d a n c o rp o ra te fina nc ia l p e rfo rma nc e p a d a p e rusa ha a n ma nufa ktur d a n no n-ma nufa ktur d a n me ng g una ka n va ria b e l RO A d a n RO E, se p e rti p e ne litia n ya ng te la h d ila kuka n se b e lumnya o le h Wa d d o c k d a n G ra ve s (1997) se b a g a i p ro ksi kine rja ke ua ng a n. Ha sil p e ne litia n tid a k me nunjukka n ha sil ya ng sig nifika n. Ana lisis le b ih ja uh d e ng a n me ng g una ka n sla c k re so urc e the o ry me nunjukka n ukura n p e rusa ha a n p o sitif sig nifika n me mp e ng a ruhi hub ung a n C SP d e ng a n C FP.

Ha sil p e ne litia n Fa uzi e t a l. (2007) la innya jug a me ne muka n b a hwa tid a k te rd a p a t hub ung a n a nta ra C SR d a n fina nc ia l p e rfo rm a nc e b e rd a sa rka n sla c k re so urc e s the o ry ma up un g o o d ma na g e m e nt the o ry, a ka n te ta p i ukura n p e rusa ha a n me mo d e ra si hub ung a n a nta ra C SR d a n fina nc ia l p e rfo rm a nc e b e rd a sa rka n sla c k re so urc e s the o ry.

Di a nta ra ne g a ra -ne g a ra d i Asia la innya , p e ne tra si a ktivita s C SR d i Ind o ne sia te rb ila ng re nd a h. Pa d a ta hun 2005, ha nya a d a 27 p e rusa ha a n ya ng me mb e rika n la p o ra n me ng e na i a ktivita s C SR ya ng d ila ksa na ka nnya . Pa d a p e rio d e se b e lum ta hun 2007, p e ng ung ka p a n C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility (C SR) ma sih b e rsifa t suka re la . O le h ka re na itu, Pe me rinta h Ind o ne sia p a d a ta hun 2007 me ng e lua rka n Und a ng -und a ng te nta ng Pe rse ro a n Te rb a ta s No me r 40 ta hun 2007 p a sa l 74, Ke wa jib a n me la ksa na ka n C SR jug a d ib e rla kuka n b a g i p e rusa ha a n ya ng me la kuka n p e na na ma n mo d a l d i Ind o ne sia se b a g a ima na d ia tur d i d a la m Und a ng -Und a ng No mo r 25 Ta hun 2007 te nta ng Pe na na ma n Mo d a l Pa sa l 17.

15

p e rusa ha a n ya ng usa ha nya b e rka ita n d e ng a n sumb e r d a ya a la m. Sa ya ng nya , ma sih a d a p e rusa ha a n ya ng b e rp e nd a p a t b a hwa C SR me rup a ka n b a g ia n d a ri b ia ya ya ng me ma ksa p e rusa ha a n untuk me ng a ng g a rka n d a na le b ih a ta u se b a g a i tind a ka n re a ktif untuk me ng a ntisip a si p e no la ka n ma sya ra ka t d a n me ng hind a ri g e jo la k a ta s a ktivita s p e rusa ha a n. Be b e ra p a p e rusa ha a n ya ng b e rha sil me ng inte g ra sika n ke g ia ta n C SR ke d a la m a ktivita s p e rusa ha a n me mp e ro le h ma nfa a t d a la m b e ntuk b ra nd b uilding d a n me ning ka tnya c o rp o ra te ima g e.

Ke g ia ta n C SR p e rusa ha a n d a ri 2008 hing g a 2011 me ng a la mi p e ning ka ta n d a ri ta hun ke ta hun jika d itinja u d a ri a na lisis d e skrip tif, te ta p i p e ng a ruh C SR p e rusa ha a n b e lum ma mp u me ning ka tka n kine rja p e rusa ha a n a ta u RO A. Ha l te rse b ut b isa d ia na lisa le b ih la njut b a hwa p e rusa ha a n-p e rusa ha a n d i Ind o ne sia ma sih b e lum ma mp u me ng e ma s a ktivita s C SR ma up un me la kuka n a ktivita s C SR d e ng a n e fe ktif d a n e fisie n.

Pe rusa ha a n he nd a knya p e rlu me la kuka n stra te g i b ra nd ima g e d a la m me ng e ma s C SR, se hing g a p e rusa ha a n a ka n le b ih d ike na l d a n d ia kui se b a g a i p e rusa ha a n ya ng p e d uli te rha d a p ling kung a n d a n ma nusia . Jika p e rusa ha a n ha nya me la kuka n C SR d a n kura ng b isa me na mp ilka nnya p a d a ma sya ra ka t se la ku ko nsume n, ma ka b isa d ika ta ka n a ktivita s C SR p e rusa ha a n te rb ila ng kura ng e fe ktif. Ma sya ra ka t se b a g a i ko nsume n d a ri p ro d uk p e rusa ha a n, le b ih c e nd e rung me milih p ro d uk p e rusa ha a n ya ng me nc inta i ling kung a n d a n b e rta ng g ung ja wa b p a d a se tia p sta ke ho ld e r-nya . Se ring ka li kita me ng e ta hui ke tika p e rusa ha a n me la kuka n tind a ka n ya ng me la ng g a r hukum a ta u me rusa k ling kung a n ma ka ma sya ra ka t se b a g a i ko nsume n e ng g a n untuk me mb e li a ta u b a hka n me la kuka n b o iko t te rha d a p p ro d uk p e rusa ha a n te rse b ut.

Va ria b e l ukura n p e rusa ha a n me miliki p e ng a ruh ya ng sig nifika n d a n a ra h hub ung a n ya ng p o sitif te rha d a p RO A. Ha l ini b e ra rti se ma kin b e sa r ukura n p e rusa ha a n d iliha t d a ri to ta l a se t d imiliki o le h p e rusa ha a n, ma ka a ka n se ma kin b e sa r p ula ting ka t p ro fita b ilita s p e rusa ha a n. Ha sil p e ne litia n ini se ja la n d e ng a n p e ne litia n Fa uzi e t a l (2007) b a hwa ukura n p e rusa ha a n me miliki p e ng a ruh te rha d a p hub ung a n C SR d a n fina nc ia l p e rfo rm a nc e. De ng a n a d a nya a se t-a se t ya ng p ro d uktif, p e rusa ha a n ma mp u me la kuka n a ktivita s p ro d uksi untuk me nc a p a i ska la ya ng le b ih b e sa r d a n me me nuhi le b ih b a nya k p e rminta a n ko nsume n ya ng me nja d i sa sa ra n p ro d uknya . Te ntu sa ja p e nc a p a ia n te rse b ut d iiring i d e ng a n stra te g i ma na je me n ya ng te p a t, se hing g a p e rtumb uha n p e rusa ha a n d iliha t d a ri me ning ka tnya to ta l a se t ya ng d imiliki jug a d iiring i d e ng a n p e ning ka ta n p e njua la n d a n la b a p e rusa ha a n.

Va ria b e l re siko ke ua ng a n me miliki a ra h hub ung a n ya ng ne g a tif d a n p e ng a ruh ya ng sig nifika n te rha d a p RO A d a n p e ng a ruh ya ng tid a k sig nifika n p a d a RO E. Re siko ke ua ng a n d a la m p e ne litia n ini d iukur d e ng a n nila i le ve ra g e, ya itu me mb a nd ing ka n me mb a nd ing ka n huta ng d e ng a n e kuita s p e rusa ha a n.

Ha l ini b e ra rti se ma kin ting g i re siko ke ua ng a n ya ng d imiliki o le h p e rusa ha a n ma ka ting ka t p ro fita b ilita s p e rusa ha a n a ka n se ma kin ke c il. Ha l ini p a d a d a sa rnya tid a k se sua i d e ng a n te o ri ya ng b e rla ku, hig h risk hig h re turn. Ke tid a kse sua ia n te o ri ini b isa d ise b a b ka n o le h b e b a n b ia ya b ung a ya ng ha rus d ib a ya r p e rusa ha a n le b ih b e sa r d a rip a d a ting ka t p e ng e mb a lia n ya ng d ite rima o le h p e rusa ha a n d a ri ha sil inve sta si, ya ng b e ra kib a t p ro fita b ilita s p e rusa ha a n se ma kin me nurun.

Se la in itu, p e ng a ruh krisis g lo b a l ya ng d imula i d a ri Ame rika a kib a t ke g a g a la n p e mb a ya ra n kre d it p e ruma ha n (sub p rim e mo rtg a g e d e fa ult) b e rd a mp a k p a d a ne g a ra -ne g a ra d i Ero p a d a n Asia me nye b a b ka n b a nya k p e rusa ha a n ke ua ng a n d a n no n ke ua ng a n me ng a la mi ke rug ia n b a hka n ke b a ng kruta n. Po sisi krisis ini jug a me ne mp a tka n p e rusa ha a n-p e rusa ha a n d i Ind o ne sia me ng a la mi d a mn-p a k b uruk, d i a nta ra nya n-p e nuruna n n-p e njua la n a ta u p e rminta a n p ro d uk, ke sulita n p e mb a ya ra n a ta u p e luna sa n huta ng , d a n ya ng te rp a ra h ke rug ia n a ta u b a ng krutnya p e rusa ha a n.

16

untuk p ro se s p ro d uksi. Ad a nya p e nuruna n p e rminta a n ind ustri g lo b a l me nye b a b ka n p e nuruna n p e njua la n p ro d uk p e rusa ha a n p e rta mb a ng a n.

Ba g i p e rusa ha a n ma nufa ktur, te rja d inya krisis g lo b a l turut me mp e ng a ruhi b e sa r p e njua la n p ro d uk d a n p e rminta a n p a sa r. Aka n te ta p i p e ng a ruhnya le b ih ke c il d ib a nd ing p e rusa ha a n ta mb a ng . Ha l ini d ise b a b ka n p e rusa ha a n ma nufa ktur me miliki ko nsume n d a la m ne g e ri (lo ka l) ya ng d o mina n d ib a nd ing g lo b a l se hing g a d a mp a k krisis g lo b a l kura ng b e rp e ng a ruh. Pa sa r Ind o ne sia p a d a sa a t krisis b isa d ika ta ka n tid a k te rla lu ra p uh ka re na kua tnya p e rminta a n a ka n p ro d uk d a la m ne g e ri se nd iri d ib a nd ing p e rminta a n untuk e ksp o r.

Va ria b e l ya ng te ra khir, ya itu tip e ind ustri me nje la ska n b a hwa ra sio RO A p a d a p e rusa ha a n ma nufa ktur le b ih ting g i d ib a nd ing ka n RO A p a d a p e rusa ha a n p e rta mb a ng a n. Ha l ini me nunjukka n b a hwa kine rja p e rusa ha a n ma nufa ktur se la ma p e rio d e p e ne litia n le b ih b a ik b ila d ib a nd ing ka n d e ng a n kine rja p e rta mb a ng a n. Se p e rti ya ng d ije la ska n se b e lumnya me ng e na i p e ng a ruh krisis g lo b a l te rha d a p p e rusa ha a n ma nufa ktur d a n p e rta mb a ng a n, ma ka b isa d ije la ska n b a hwa kine rja ma nufa ktur le b ih b a ik ka re na d iso ko ng o le h p e rminta a n p ro d uk d a la m ne g e ri se nd iri, se d a ng ka n p e rta mb a ng a n le b ih te rp e ng a ruh o le h krisis g lo b a l ya ng me nye b a b ka n p e nuruna n p e rminta a n d a n p e nuruna n nila i p ro d uk te rse b ut.

5. Ke sim pula n

Be rd a sa rka n ha sil a na lisis se c a ra sta tistik d a n p e mb a ha sa n p a d a b a b se b e lumnya , ma ka d ip e ro le h simp ula n se b a g a i b e rikut:

1. C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility (C SR) me miliki p e ng a ruh ya ng sig nifika n te rha d a p RO A. Ha sil sig nifika n ini b isa me nje la ska n p e ng a ruh a ktivita s C SR p e rusa ha a n te rha d a p kine rja ke ua ng a n p a d a p e rusa ha a n ma nufa ktur d a n p e rta mb a ng a n d i Ind o ne sia .

2. Ukura n p e rusa ha a n me miliki p e ng a ruh p o sitif te rha d a p RO A. Ukura n p e rusa ha a n ya ng se ma kin b e sa r d itinja u d a ri to ta l a se t ya ng d imiliki a p a b ila d ike lo la se c a ra e fe ktif d a p a t me ng ha silka n d a n me ning ka tka n nila i p e njua la n a ta u la b a ya ng le b ih b e sa r p ula .

3. Re siko ke ua ng a n me miliki p e ng a ruh ne g a tif te rha d a p RO A. Re siko ke ua ng a n ya ng ting g i me miliki p e ng a ruh ne g a tif te rha d a p la b a ya ng d iha silka n p e rusa ha a n. Re siko ke ua ng a n ya ng d ita nd a i d e ng a n b e sa rnya huta ng ya ng d ig una ka n o le h p e rusa ha a n untuk o p e ra sio na l p e rusa ha a n me ng ura ng i la b a se b a b p e rusa ha a n ha rus me mb a ya r b ia ya b ung a d a ri p inja ma n a ta u huta ng te rse b ut. Re siko ke ua ng a n ya ng d imiliki p e rusa ha a n ha rus d a p a t d ike lo la d e ng a n le b ih b a ik untuk me ra ih kine rja ke ua ng a n ya ng ing in d ic a p a i.

4. Tip e ind ustri me miliki p e ng a ruh sig nifika n te rha d a p RO A. Pe ng e lo mp o ka n p e rusa ha a n ma nufa ktur d a n p e rta mb a ng a n ya ng d ig una ka n d a la m p e ne litia n ini me miliki p e rb e d a a n p e ng a ruh te rha d a p RO A.

Da fta r Re fe re nsi

Ang g ra ini, Fr. d a n Re ni Re tno . 2006. Pe ng ung ka p a n Info rma si So sia l d a n Fa kto r-fa kto r ya ng Me mp e ng a ruhi Pe ng ung ka p a n Info rma si So sia l d a la m La p o ra n Ke ua ng a n Ta huna n (Stud i Emp iris Pa d a Pe rusa ha a n-p e rusa ha a n ya ng Te rd a fta r d i Bursa Efe k Ja ka rta ). Ma ka la h d isa jika n d a la m Simp o sium Na sio na l Akunta nsi IX.

Be lka o ui, A. 1976. The Imp a c t o f the Disc lo sure o f the Enviro nme nta l Effe c ts o f O rg a niza tio na l Be ha vio r o n the Ma rke t. Fina nc ia l Ma na g e m e nt 5: 26–31

Brig ha m, F. Eug e ne d a n Jo e l F Ho usto n. 2001. Ma na je m e n Ke ua ng a n. Ed isi Ke d e la p a n. Jilid Ke d ua . Te rje ma ha n, Ja ka rta : Erla ng g a

17

C a rro ll, A.B. 1991. The Pyra mid o f C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility: To wa rd the Mo ra l Ma na g e me nt o f O rg a niza tio na l Sta ke ho ld e rs. Busine ss Ho rizo ns, Vo l. 4: 39-48

Da hlia & Sire g a r. 2008. Pe ng a ruh C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility te rha d a p Kine rja Pe rusa ha a n (Stud i Emp iris p a d a Pe rusa ha a n ya ng Te rc a ta t d i Bursa Efe k Ind o ne sia p a d a Ta hun 2005 d a n 2006). Ma ka la h d isa jika n d a la m Simp o sium Na sio na l Akunta nsi XI

De e g a n, C . 2002. Intro d uc tio n: The le g itimising Effe c t o f So c ia l a nd Enviro nme nta l Disc lo sure : A The o ritic a l Fo und a tio n. Ac c o unting , Auditing , a nd Ac c o unta b ility Jo urna l, Vo l. 15, No . 3, p p . 282-311

Elking to n, Jo hn. 1998. C a nnib a ls With Fo rks: The Trip le Bo tto m Line in 21st C e ntury Busine ss. G a b rio la Isla nd , BC : Ne w So c ie ty Pub lishe rs

Fa uzi, H, e t a l. 2007. The Link Be twe e n C o rp o ra te So c ia l Pe rfo rma nc e a nd Fina nc ia l Pe rfo rma nc e : Evid e nc e fro m Ind o ne sia n C o mp a nie s. So c ia l a nd Enviro nm e nta l Ac c o unting 1 (1): 149-159

Fio ri, G io va nni Fra nse sc a Di Do na to d a n Ma ria Fe d e ric a Izzo . 2004. C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility a nd Pro fita b ility: An Ana lysis o n Ita lia n Liste d C o mp a nie s: 1-14

Frie d ma n, M. 1970. The So c ia l Re sp o nsib ility o f Busine ss is to Inc re a se Its Pro fit. Ne w Yo rk Time s Ma g a zine , Ne w Yo rk Time s C o rp , 13 Se p te mb e r 1970

G ho za li, Ima m d a n C ha riri Anis. 2007. Te o ri Akunta nsi. Se ma ra ng : Ba d a n Pe ne rb it Unive rsita s Dip o ne g o ro

G ra y, R. 2001. Thirty Ye a rs o f So c ia l Ac c o unting , Re p o rting a nd Aud iting : Wha t (If Anything ) Ha ve We Le a rnt? . Busine ss Ethic s: A Euro p e a n Re vie w, Vo l. 10 No .1 (1)

G ra y, R. Ko uhy d a n S. La ve rs. 1994. C o rp o ra te So c ia l a nd Enviro nme nta l Re p o rting : A Re vie w o f the Lite ra ture a nd Lo ng itud ina l Stud y o f UK Disc lo sure . Ac c o unting , Auditing , a nd Ac c o unta b ility Jo urna l, Vo l. 8: 47-77

Itko ne n, L. 2003 C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility a nd Fina nc ia l Pe rfo rma nc e . Hilsinki: Institute o f Stra te g y a nd Inte rna tio na l Busine ss

Ma ho ne y, L. d a n Ro b e rts R.W. 2007. C o rp o ra te So c ia l Pe rfo rma nc e , a nd Fina nc ia l Pe rfo rma nc e a nd Institutio na l O wne rship in C a na d ia n Firms. Ac c o unting Fo rum Vo l 31: 233-253

Ma ho o ne y, L. d a n Ro b e rts R.W. 2003. C o rp o ra te So c ia l a nd Enviro nme nta l Pe rfo rma nc e a nd The ir Re la tio n to Fina nc ia l Pe rfo rma nc e a nd Institutio na l O wne rship : Emp iric a l Evid e nc e o n C a na d a n Firms. Sc ho o l o f Ac c o unting Unive rsity o f C e ntra l Flo rid a

Na si J, Na si S, Phillip s N, Zyg lid o p e ulo s S. 1997. The Evo lutio n o f C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsive ne ss. Busine ss a nd So c ie ty 36:296–322

O rlitzky, M. 2001. Do e s Firm Size C o nfo und the Re la tio nship Be twe e n C o rp o ra te So c ia l Pe rfo rma nc e a nd Firm Fina nc ia l Pe rfo rma nc e ? . Jo urna l o f Busine ss Ethic s, Vo l. 33, No . 2:167-180

18

Pfe ffe r, Je ffre y d a n Sa la nc ik G e ra ld (1978). The Re so urc e De p e nd e nc e The o ry o f The Exte rna l C o ntro l o f O rg a niza tio ns

Sa ye kti, Yo se fa d a n Lud o vic us Wo nd a b io . 2007. Pe ng a ruh C SR Disc lo sure Te rha d a p Ea rning Re sp o nse C o e ffic ie nt: Stud i Emp iris p a d a Pe rusa ha a n ya ng Te rd a fta r d i Bursa Efe k Ja ka rta . Ma ka la h d isa jika n d a la m Simp o sium Na sio na l Akunta nsi X Unha s Ma ka ssa r, 26-28 Juli 2007

Se mb iring , E. R. 2005. Ka ra kte ristik p e rusa ha a n d a n p e ng ung ka p a n ta ng g ung ja wa b so sia l: stud y e mp iris p a d a p e rusa ha a n ya ng te rc a ta t d i b ursa e fe k Ja ka rta . Ma ka la h d isa mp a ika n d a la m Simp o sium Na sio na l Akunta nsi VIII

Tso utso ura , Ma rg a rita . 2004. C o rp o ra te So c ia l Re sp o nsib ility a nd Fina nc ia l Pe rfo rma nc e , Ma re t 2004: 1-21

Ullma n, A.A. 1985. Da ta in Se a rc h o f a The o ry: A c ritic a l Exa mina tio n o f the Re la tio nship a mo ng So c ia l Pe rfo rma nc e , So c ia l Disc lo sure , a nd Ec o no mic Pe rfo rma nc e o f U.S. Firms, Ac a d e m y o f Ma na g e m e nt Re vie w, Vo l. 10, No . 3: 540-557

Und a ng -Und a ng No mo r 40 Ta hun 2007 Te nta ng Pe rse ro a n Te rb a ta s (UU PT)

Va n Ho urne , C . Ja me s d a n Jo hn M. Wa c ho wic z, JR. 2005. Prinsip -p rinsip Ma na je m e n Ke ua ng a n. Buku 1 Ed isi 12. Ja ka rta : Sa le mb a Emp a t

Wa d d o c k, S. A. & G ra ve s S. B. 1997. The C o rp o ra te So c ia l Pe rfo rma nc e a nd Fina nc ia l Pe rfo rma nc e Link. Stra te g ic Ma na g e m e nt Jo urna l, Vo l. 18 No . 4: 303-319

Wib iso no , Y. 2007. Me mb e d a h Ko nse p d a n Ap lika si C SR. G re sik: Fa sc ho Pub lishing