Alain Badiou-Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΣΥΜΒΑΝΤΟΣ

Alain Badiou

Η πολιτική και η λογική

του συμβάντος

Μπορούμε

να στοχαστούμε

την πολιτική;

Με τ ά φρ α σ η : Δ η μ ή τ ρ ι ς Β ε ρ γ έ τ η ς , Τ ά σ ο ς Μ π έ τ ζ ε λ ο ς Ε π ί μ ε τ ρ ο : Δ η μ ή τ ρ ι ς Β ε ρ γ έ τ η ς

Η πολιτική

και η λογική του συμβάντος

Μ Π Ο Ρ Ο Γ Μ Ε ΝΑ Σ Τ Ο Χ Α Σ Τ Ο Γ Μ Ε Τ Η Ν Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η ; Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η Δ . Β εργέτης, Τ. Μπέτζελος Ε Π Ι Μ Ε Τ Ρ Ο Δ. Βεργέτης I ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ (η · π α τ α κ η

Το παρόν έργο πνευμ α τική ς ιδιοκτησίας προστα τεύετα ι κατά τις διατάξεις τη ς ελλη νική ς νομοθεσίας (Ν . 3 1 2 1 / 1 9 9 3 όπως έχ ε ι τροποποιηθεί και ισ χύει σ ήμερα) κα ι τις διεθνείς συμβάσεις περί π νευμ α τική ς ιδιοκτησ ία ς. Α παγορεύεται απολύτως άνευ γρα π τή ς α ίεία ς τ ο υ εκ δ ότη η κ α τ ά ο π ο ιο ν δ -ή π ο τ ε τρόκο ή μ έ σ ο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθω ση ή δανεισμός, μετάφ ρα σ η, δ ια σ κ ευ ή , ανα μετά δοση σ το κοινό σε οπ οια δήποτε μορφή κα ι η εν γ έν ει εκ μετά λλευσ η του συνόλου ή μέρους του έργου. Εκδόσεις Π ατάκη - Θ εωρητικές επιστήμες / Φιλοσοφία · Σειρά: αληύιεια • Διεύθυνση σειράς Δ η μ ή τρ ις Β ερ γ έτ η ς ® Alain Badiou Η π ο λ ιτικ ή και

Ί] λ ο γ ικ ή του συμβάντος β Τ ίτλος πρωτοτύπου Peut-on penser !α politique?

• Μ ετάφραση Δ η μ ή τρ ις Β ε ρ γ έτ η ς , Τάσος Μ π έτζελος ® Σ ελιδοπ οίηση Π α ναγιώ της Β ο για τζά κης ® Διορθώ σεις Μαρία Π απαηλιάδη * Φ ιλμ , ηλεκτρονικό μοντάζ Μαρία Π οινιού-Ρένεση β Copyright® Editions du Seuil, 1 9 8 5 * Copyright® για την ελληνικ ή γλώ σσα, Εκδόσεις Π α τά κ η, 2 0 0 7 © Π ρώ τη έκδοση σ τη γα λλ ικ ή γλώσσα από τις εκδόσεις Editions du Scuil, Π αρίσι, 1985 ® Π ρώ τη έκδοση στην ελληνικ ή γλώσσα από τις Εκδόσεις Π α τά κ η, Α θήνα, Ιανουάριος 2 0 0 8 · Κ .Ε .Τ . 5 5 4 6 β Κ .Ε .Π . 9 7 / 0 8 » I S B N 9 7 8 - 9 6 0 - 1 6 - 2 7 4 9 - 6 Μ ^ Ι ΕΚΔΟΣΕΙΣ [ j j g · ΠΑΤΑΚΗ Β Λ Λ Τ Ε Τ Σ ΙΟ Γ 14, ΙΟβ 8 0 Α ΘΗΝ Α. ΤΗ Λ .: 3 1 0 .3 6 .3 8 .3 6 2 , 2111.36.50.000, 8 0 1 .1 0 0 .2 6 6 5 , ΦΑΞ: 2 1 0 .3 6 .5 0 .0 6 9 I Ν Ε Α Δ Ι Ε Γ Θ Γ Ν Σ Η (ΑΠ Ο Τ Η Ν Α Ν Ο ΙΞ Η Τ Ο Γ 2 0 0 8 ) Π Α Ν Α Γ Η ΤΣΑ Λ ΛΑ ΡΗ (Π Ρ Ω Η Ν Π Ε Ι Ρ Α ΙΩ Σ ) 3 8 , 104 37 ΑΘΗΝΑ I Κ Ε Ν Τ Ρ Ι Κ Η Δ ΙΑ Θ Ε Σ Η : Ε Μ Μ . Μ Π Ε Ν Α Κ ΙΙ 16, 106 7 8 Α ΘΗΝ Α, Τ Η Λ .: 2 1 0 .3 8 .3 1 .0 7 8 I ΓΓΙΟ Κ Α Τ Α Σ Τ Η Μ Α : Ν Ε Λ Μ Ο Ν Α Σ Τ Η Ρ ΙΟ Ϊ" 1 2 2 , 5 6 3 3 4 , Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν ΙΚ Η , Τ Η Λ .: 2 3 1 0 .7 0 .6 3 .5 1 , 2 3 1 0 .7 0 .6 7 .1 5 , Φ ΑΞ: 5 3 1 0 .7 0 .6 3 .5 5 I Web site: http://www.patakis.gr · e-mail: info@patakis.jir, salesiSpalakis.gr

Εισαγωγικό 9 Καταστροφή 25 Ανασύνθεση 77 Επίμετρο M ta σ υ μ β α ν τ ικ ή επ α ν ά σ τ α σ η σ τ η φ ιλοσοφ ία κ α ι τ η ν π ο λ ιτ ικ ή (απο τον Δ . Β ε ρ γ έ τ η ) 445

Σ τ η χώρα μου, που ήταν κάποτε —τουλάχιστον από το 1789 και μετά— ο κατεξοχήν τόπος της πολιτικής, στη Γαλλία που επιβεβαίωνε με τις ασυμφιλίωτες διενέξεις της τον πολιτικό χαρακτήρα κάθε υποκειμένου, συμβαί­ νει σήμερα το εξής, η πολιτική έχει εισέλθει στη φαι­ νομενικότητα της απουσίας της. Ακόμη κι όταν μνημονεύεται, όταν συνδέεται με όσα συμβαίνουν (εκλογές, κοινοβούλιο, συνδικάτα, προεδρία, τηλεοπτικές διακηρύξεις, πομπώδεις περιοδείες), οι πάν- τες γνωρίζουν, με μια γνώση που την αρθρώνουν λέξεις ανεύθυνες, ότι πρόκειται για μια εγκαταλελειμμένη σκη­ νή, απ’ όπου καταφθάνουν ασφαλώς ορισμένα σημεία, τα οποία όμως είναι τόσο ομοιόμορφα που μόνον ένα αυ­ τόματο υποκείμενο μπορεί να συνδεθεί μαζί τους, ένα υποκείμενο απαλλαγμένο από κάθε επιθυμία. Οι ιδρυτικές κατηγορίες βάσει των οποίων δηλώνο­ νταν οι διάφορες επιλογές, αριστερά και δεξιά, εργατι­ κό κίνημα και εργοδοσία, εθνικισμός και διεθνισμός, κα­ πιταλισμός και σοσιαλισμός, σοσιαλισμός και κομμου­ νισμός, ελευθερία και εξουσία, έχουν καταστεί αυτές οι ίδιες σταδιακά ανενεργές και δεν δηλώνουν πλέον, με το

πέρασμα του χρόνου, παρά την υστέρηση των επαγγελ- ματιών και την ακληρία των πρωταγωνιστών. Υπάρχουν βέβαια και τα διάττοντα μικροσυμβάντα που πολλαπλασιάζονται. Τα περιβάλλει όμως και τα επ ι­ μολύνει η γενική νωθρότητα που υποδαυλίζεται απ’ την πεποίθηση ότι παρακολουθούμε μια διαδικασία εκπρο­ σώπησης χωρίς κανένα υποκειμενικό διακύβευμα. Η Γα λλία , αφιστάμενη όσο ποτέ από το εθνικό της είναι, εισήλθε —σε ό,τι αφορά την π ο λιτική— στο καθεσ­ τώς κυριαρχίας του σκεπτικισμού. Αυτό το σχήμα, που μπορούμε να ονομάσουμε ακο­ λουθώντας τον Χ ά ιντεγκερ ιστορική και εθνική έλευση μιας απόσυρσης του πολιτικού στοιχείου, δεν το θεωρώ άγονο. Δεν επιφέρει κανέναν φόβο και καμία παραίτη­ ση. Ισχυρίζομαι μάλλον ότι καλεί τον φιλόσοφο να προσ­ διορίσει μια ουσία. Ό ταν οι διαμεσολαβήσεις της π ο λιτικ ή ς είναι ευ­ κρινείς, τότε ο φιλόσοφος οφείλει να τις εντάξει σε ένα σχήμα θεμελίω σης. Η τελευτα ία διαμάχη αυτού του είδους έφερε αντιμέτωπους τους θιασώτες της ελευθε­ ρίας ως θεμελιω τικής αναστοχαστικής διαφάνειας και τους θιασώτες της δομής ως αρχής υπαγόρευσης ενός καθεστώτος αιτιότητας. Ο Σαρτρ και ο Αλτουσέρ ήταν, κατά βάθος, η Υπόθεση [Cause] ενάντια στην αιτία [cause]. Αλλά όταν θέλουμε να πιστοποιήσουμε τη διαδικα­ σία απουσίας, τότε προσανατολιζόμαστε προς αυτό που εξαφανίζεται, και στην ημερήσια διάταξη δεν βρίσκεται πλέον η θεμελίω ση, αλλά μάλλον η ικανότητά μας να ουσιοποιούμε στον ίδιο τον τόπο της πλήρους αποφάνί- σης. Κ άθε στοχασμός περί θεμελίου παραπέμπει στην εμπειρία αυτού που απορρέει από το υπάρχον θεμέλιο. 1 0 Η Ι Ι 0 Α 1 Τ Ι Κ Ι Γ Κ Λ Ι Η Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Υ Σ Τ Μ Β Λ Ν Τ Ο Σ

Αν η φιλοσοφία είναι προσκείμενη στον κενό τόπο απ’ τον οποίο αποσύρεται το πολιτικό, τό τε είναι θεματο- φύλακας όχι πλέον του θεμελίου του πολιτικού, αλλα των αξιωμάτων έκ λ ειψ ή ς του. Δ ιό τ ι, αν το πολιτικό αποσύρεται, τούτο συμβαίνει επειδή το καθεστώς του προσιδιάζει σε ό,τι λαμβά νει χώρα από μόνο του, σε σημείο που δεν τίθετα ι πλέον θέμα μιας εμπειρίας του π ο λίτικου. Η φιλοσοφία θα προσδιόριζε την απουσία αυτής της εμπειρίας ως απόσυρση, απόσυρση στο απε- ντοπισμένο απυρόβλητο της διαχείρισης, διασπορά σε ό,τι έλαβε χώρα και διατηρείται χωρίς εννοιολογική σή­ μανση. Μ ε βάση μια τέτοια θεώρηση των πραγμάτων, η φιλοσοφία θεσμοθετείτα ι, σε σχέση με το πολιτικό, στην απόσταση —που συνιστά απόσυρση— η οποία χω ­ ρίζει αφενός τη συντυχιακή πληρότητα της εμπειρίας του συμβάντος, την Τυχη του καπετάνιου ή του επα­ ναστάτη η γ έτ η , και αφετέρου τον περιπλανώμενο αυ­ τοματισμό του κεφαλαίου που έφτασε στο αποκορύφω­ μα τη ς ισχύος του χάρη στον «εκ σ υ γχ ρ ο νισ μ ό », και όπου τίποτα απ’ το πολιτικό δεν προσφέρεται πλέον στην εμπειρία. Κ ι όπου, επίσης, είναι δυνατόν να παρακαμ­ φθεί καθ’ ολοκληρίαν η υπόθεση του οποιουδήποτε πο­ λίτικου υποκειμένου. Ο στοχασμός της ουσίας του πο­ λιτικού ως απόσυρσης παρεισδύει στην απόσταση που χωρίζει την τύχη και την επανάληψη, την τύχη και το αυτόματον, απόσταση που είναι σχεδόν μηδενική και από την οποία η εποχή μας έλκει την κακοτυχία της. Αλλά στην πραγματικότητα, ήδη από πολύ νω ρίτε­ ρα, το πολιτικό έπαψε να αποτελεί την έννοια κάποιας εμπειρίας, ή τον υποκειμενικό κανόνα κάποιας διακυβέρ­ νησης. Ο στοχασμός πρέπει να προσανατολιστεί προς αυτό το «πολύ νω ρίτερα». Π ρέπει να καταστεί σύγχρο­

Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Ι Ι Κ Λ Ι Η Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Ϊ Σ Τ Μ Β Λ Ν Τ Ο Σ νος εκείνης της πραγματικότητας που ύστατο μόνο απο­ τέλεσμά της είναι η διακήρυξη της απόσυρσης η οποία κατονομάζει στη φιλοσοφία την έλλειψ η της πολιτικής εμπειρίας. Είναι απολύτως ορθό ότι το πολιτικό τελ εί σε συν­ θήκες απόσυρσης και απουσίας, απ’ όπου μπορεί κανείς να εξετάσει την ουσία του. Μα κάτι τέτοιο συνιστά επ ί­ σης απελευθέρωση της π ο λιτικής, της οποίας η κινη­ τικ ό τητα (που ενσωματώ θηκε στον στοχασμό κατά το διάστημα μεταξύ Μ ακιαβέλι και Λένιν) υποτάχτηκε φι­ λοσοφικά στην ανασυγκρότηση του πολιτικού σε ουσία. Σ ε ό,τι αφορά την προκαταρκτική και κριτική λ ε ι­ τουργία του, το φιλοσοφικό εγχείρημα προσανατολίζε­ ται προς την καταστροφή του πολιτικού φιλοσοφήμα­ τος όπου σ υ σ κο τίσ τηκε πλήρως ότι το π ρα γμα τικό, χάρη στο οποίο ~η π ο λιτική λειτουργεί ως αρχή ρήξης, έχει πάντα τη δίχως ουσία μορφή του συμβάντος. Το πολιτικό δεν ήταν ποτέ τίποτα άλλο απ’ τη μυ­ θοπλασία της οποίας τη διάτρηση επιφέρει η π ολιτική μέσω του συμβάντος. Μια κλασική διατύπωση (από τον Ρουσσώ μέχρι τον Μάο), του τύπου «ο ι μάζες κάνουν την ιστορία», εντοπίζει στις μάζες αυτήν την αποφανιζό- μενη αιφνίδια εισβολή σε σχέση με την οποία η πολιτική φιλοσοφία δεν συνιστά παρά την πάντα καθυστερημένη και πάντα σπαρασσόμενη αφ ηγηματική απόδοση. Αυτό που «α ποσύρεται» κατά σωτήριο τρόπο μαζί με το πολιτικό, πέραν της αφ ηγηματικής και γρα μμι­ κής μορφής του μυθιστορήματος, είναι η μυθοπλασία ενός μέτρου, είναι η ιδέα ότι ο κοινωνικός δεσμός είναι θεωρητικά μετρήσιμος με βάση τον φιλοσοφικό γνώμονα του καλού κράτους, ή της καλής Επανάστασης, πρά­ γμα που είναι ακριβώς το ίδιο. Αυτό το αντικείμενο,

άλλοτε ως κράτος, άλλοτε ως επανάσταση, μυθοπλασ­ τικά μνημονευόμενο στη διευθετημένη θεμελίω ση του πολιτικού φιλοσοφήματος, είναι πλέον αμφίβολο κατά πόσο μπορεί να διεκδικήσει σήμερα τον χαρακτήρα μιας έννοιας της π ολιτικής εμπειρίας. Σ τ η Γα λλία , η επαναστατική ιδέα, που έχει ιστορία δύο αιώνων, καθόρισε έστω και διά της απόλυτης απάρ- νησής του την ύπαρξη του πολιτικού υποκειμένου, και άνοιξε τον δρόμο, τέμνοντας εγκάρσια μια ιστορία πολύ συχνά απεχθή (σφαγή των εργατών τον 19ο αιώνα, ιερή συμμαχία του 1914, Μόναχο και Π ετέν, αποικιακοί πό­ λεμοι, δύσθυμη παρακμή), στην ιδέα ότι μέσω του πο­ λ ιτικ ο ύ διακινείτα ι μια αναγνωρίσιμη κα θολικότητα , πράγμα που προσέφερε στον Γάλλο διανοούμενο, σε σύν­ δεση με το εργατικό κίνημα, ένα πεδίο παρέμβασης, έναν ρόλο ενεργού π ο λίτη, αναφομοίωτου στην αδιαφορία που ήταν ο κοινός κλήρος των διανοούμενων σε ολόκληρη τη Δύση, όσον αφορά τα πραγματικά προβλήματα. Αλλά στην εικόνα της επαναστατικής ιδέας, όπως επίσης στην αντεπαναστατική ιδέα όπου γινόταν λόγος για τη «βαθιά Γ α λ λ ία », υπήρχε μια γερή δόση αυτα­ πάτης σε ό,τι αφορά τον κοινωνικό δεσμό, καθώς υπέ­ θεταν ότι η πολιτική αντλούσε την εγγύησή της απ’ τη συνεκτικότητα του εν λόγω δεσμού ο οποίος μπορούσε να ονομαστεί είτε προλεταριάτο είτε λαός, είτε αντιθέ- τως ένωση όλων των Γάλλω ν. Ο στοχασμός περί του πολιτικού, θεωρούμενου ως θεμελίου της εμπειρίας, πρό- τεινε μια γενεαλογία της εκπροσώπησης (επαναστατι­ κής ή εθνικής) με αφετηρία τα κοινωνικά σύνολα. Η κρίση του πολιτικού αποκαλύπτει όμως ότι όλα τα σύνολα είναι μη συνεπή, ότι δεν υπάρχουν ούτε Γ ά λ ­ λοι ούτε προλεταριάτο, και ως εκ τούτου το σχήμα της

'4 Η Ι Ι Ο Λ Ι Τ Ι Κ Ι Ι Κ Λ Ι Η Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Ϊ Σ Γ Μ Β Α Ν ' Γ Ο Σ εκπροσώπησης [representation], όπως και η αντίθετη όψη του, το σχήμα του αυθορμητισμού, στερούνται συ­ νεκτικότητας, δεδομένου ότι απουσιάζει ο απλός χρό­ νος της παρουσίασης [presentation]. Αυτό που διαλύε­ ται είναι η θέση ότι υπάρχει μια ουσία των σχέσεων που απαρτίζουν την πολιτεία, μια ουσία που μπορεί να εκπρο­ σωπηθεί στην άσκηση της κυριαρχίας, ακόμη κι αν πρό­ κειται για δικτατορία των σκλάβων, και ακόμη κι αν η εν λόγω σχέση συνίσταται στον εμφύλιο πόλεμο στο επί­ πεδο της ταξικής δομής. Το πλεονέκτημα τούτης της αναδρομικής επενέρ- γειας, στο πλαίσιο της οποίας η αποκαλυφθείσα κενό­ τητα αυτού που διέθετε συνεκτικότητα θέτει σε κρίση τον προσδιορισμό της ίδιας της ουσίας του πολιτικού, έγκειται στο ότι καθιστά δυνατές άλλες γενεαλογίες και άλλες αναφορές. Πράγματι, μόνο σήμερα είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε για ποιο λόγο ο Μαλλαρμέ —αμέ­ σως μετά την Κομμούνα του Παρισιού, πράγμα διόλου τυχαίο— είναι ένας από τους κορυφαίους πολιτικούς στο­ χαστές που διαθέτουμε, εφάμιλλος του Ρουσσώ, επί παραδείγματι. Ο Μαλλαρμέ ακριβώς είναι εκείνος που έγραψε ότι «η κοινωνική σχέση και το στιγμιαίο μέτρο της, είτε το συμπιέσουμε είτε το επιμηκύνουμε προκειμένου να κυβερνήσουμε, είναι μυθοπλασία». Αυτό που εν προκειμένω αποτελεί μυθοπλασία είναι κυριολεκτικά το κράμα της κοινωνικής σχέσης και του μέτρου της, κράμα στο οποίο εδράζεται το πολιτικό φι­ λοσόφημα. Ο παλαιός μαρξισμός πίστεψε ότι η πολιτική οικο­ νομία και οι κοινωνικές σχέσεις προσέφεραν τον οριοθε- τήσιμο τόπο αυτού του κράματος, με αποτέλεσμα αφε­

νός μεν να χάσει αυτός ο ίδιος τον προσανατολισμό του, αφετέρου να επικαλυφθεί και να αντιστραφεί η μαρξι­ σ τική υποκίνηση της π ο λιτικής. Ως γνωστόν, η λεγά­ μενη μαρξιστική π ο λιτική οικονομία δεν κατάφερε να ασκήσει κριτική στην ίδια της την κριτική . Προσέδω- σε μορφή φιλοσοφικής μυθοπλασίας στην επισήμανση, του Μαρξ και του Λένιν, ότι το πραγματικό της πολι­ τικ ή ς άπτεται πάντα της συνάντησης και της συντυ­ χίας. Η οικονομία, της οποίας η κριτική όφειλε να υφάνει αυτό που σε ένα ιδιάζον σημείο την υπερβαίνει απολύ- τω ς, ήταν η πλάγια οδός διά της οποίας η μαρξιστική πολιτική —ως ερμηνεύουσα προσωρινότητα της εργα τι­ κής συνείδησης, ως ευάλωτη ρηξιγενής απελευθέρωση μιας μέχρι πρότινος αδιόρατης π ολιτικής ικανότητας— κ α θηλώ θηκε σ τη μορφή μιας ακόμη θεωρίας για το πολιτικό. Αυτό που έπρεπε να είναι μια στρατηγική του συμ­ βάντος, μια υπόθεση για τις υστερίες του κοινωνικού, ένα όργανο της ερμηνεία ς-τομής, μια τόλμη απέναντι στην τυχη, παρουσιάστηκε τελικώ ς —διά της πλαγίας οδού της οικονομίας— ως κά τι που προσφέρει στις κοι­ νω νικές σχέσεις ένα ορθό μέτρο. Έ τ σ ι, ο μαρξισμός καταστράφηκε από την ίδια του την ιστορία, που είναι μια ιστορία μυθοπλαστικής καθήλω σης [fixion, με χ], μια ιστορία παγίωσης του πολιτικού φιλοσοφήματος. Ο μυθοπλαστικός χαρακτήρας του πολιτικού δεν συ- νιστά επιχείρημα ικανό να απαλλάξει τον μαρξισμό. Δεν τον απαλλάσσει ούτε από την αλήθεια του, αν αληθεύει, όπως υποστηρίζει ο Λακάν, ότι η μυθοπλασία παρουσιά­ ζεται ακριβώς ως η δομή της αλήθειας. Η αλήθεια του πολιτικού, έτσι όπως αυτή εμπ εριέχετα ι στην π ο λιτι­ κ ή , διατυπώθηκε ακριβώς μέσα απ’ τη μυθοπλασία της

ι 6 Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Κ Α Ι II Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Υ Σ Υ Μ Β Α Ν Τ Ο Σ λεγάμενης πολιτικής οικονομίας. Παρότι εξήγγειλαν την κριτική τη ς, εκείνη κατάφερε να επικρατήσει παντού. Τούτη η διατύπωση αρθρώνεται ωστόσο σε βάρος αυ­ τού που συνιστά αλήθεια εντός της π ο λιτικής, και του οποίου οφείλουμε να συλλάβουμε εκ νέου τόσο την έλ­ λ ειψ η όσο και την περίσσεια. Ο Μαλλαρμέ είχε διαγνώσει αυτήν τη μηδαμινή δόση αθωότητας της μυθοπλασίας. «Τεράστια ήταν η ζημιά που προκλήθηκε στην επίγεια συνύπαρξη, αιώνες τώρα, όταν της κατέδειξαν την ωμή οφθαλμαπάτη, την πο­ λ ιτεία , τις κυβερνήσεις τη ς, τον κώδικα ως κά τι δια­ φορετικό από εμβλήμα τα ή, σε ό,τι αφορά το κράτος μας, τη σχέση των νεκροπόλεων με τον παράδεισο που εξαϋλώνουν». Η μυθοπλασία του πολιτικού είναι μια πένθιμη μυ­ θοπλασία, πολλώ δε μάλλον που απεργάζεται την πραγ­ μα τική εξαΰλωση της π ολιτικής. Σ το κέντρο αυτής της μυθοπλασίας βρίσκεται η συνάθροιση, ο δεσμός, η σ χέ­ ση. Η εν λόγω μυθοπλασία συναρθρώνει την κυριαρχία με την κοινότητα. Το πολιτικό ορίζεται φιλοσοφικά ως η έννοια του κοινοτικού δεσμού και της εκπροσώπησής του από μια Αρχή. Η θεωρία π οικίλλει ασφαλώς, ανα- λόγως αν δίνεται έμφαση στη γενεαλογία του δεσμού, στη συμβολαιική αυτοθεμελίωσή του, ή στη φυσική κα­ ταγω γή του. Ε ίτ ε αντιθέτω ς αν δίνεται έμφαση στην κυριαρχία και στην αντιπροσωπευτική ή οργανική δύ­ ναμη με την οποία διασφαλίζει τον νόμο της ολότητας. Η δυσκολία στην οποία πάντα προσκρούει το πολιτικό φιλοσόφημα είναι απόρροια τ η ς ανακάλυψης ότι δεν υπάρχει καμία μ ετα βα τική σχέση ανάμεσα στην ουσία του κοινοτικού κοινωνικού δεσμού και στην εκπροσώ­ πησή του από μια κυριαρχία. Το πολίτικο

περιπλανα-ται ανάμεσα στην κοινωνία των πολιτών και στο κρά­ τος. Τελείω ς ετερόκλιτες έννοιες συμβάλλουν στη μ ε­ ταφορική έκφραση αυτού του χάσματος. Λ ίγη σημασία έχει. Λίγη σημασία έχει όσο δεν κλονίζεται η απόδοση του πολιτικού στην προβληματική του κοινοτικού δεσ­ μού, απόδοση στην οποία έχει ήδη αρχίσει η εργασία του μυθοπλαστικού. Η δε άποψη που εκλαμβάνει την κα­ ταστροφή του κοινωνικού δεσμού, λόγω της αδιαφάνειας των αξιωμάτων του κεφαλαίου, ως τόπο απόσυρσης του πολιτικού δεν κάνει τίποτα άλλο απ’ το να συντηρεί την εννοιολογική δικαιοδοσία του δεσμού. Ομοίως, δεν πρό­ κειτα ι να εξέλθουμε από τη μυθοπλασία αν προσθέσου­ με στον επαπειλούμενο ή κατεστραμμένο δεσμό τη χυ­ δαία δημοκρατική έννοια του σεβασμού των διαφορών. Δεν μπορεί να υπάρξει μοριακή κριτική της γραμμομο­ ριακών διαστάσεων έννοιας του πολιτικού. Όσο ιδιαίτερα κι αν είναι τα σημεία τη ς , ο πολιτικός προσδιορισμός τους με βάση την προβληματική της σχέσης, ακόμη κι αν πρόκειται για σχέση διαφοροποίησης, μας επαναφέ­ ρει στην ελάχιστη πραγματικότητα του πολιτικού. Ποιος θα ήταν διατεθειμένος να αρκεστεί σε μια διαφορά στην οποία ρόλο κοινωνικής εγγύησης θα αναλάμβανε ο σε­ βασμός; Δεν υπάρχει άραγε κάποια ποταπότητα σ’ αυ­ τήν την άρθρωση μιας κλίμακας διαφοροποιήσεων, από τη σκέψη, ομαλοποιημένης απ’ τον νόμο της προσήκου­ σας σχέσης, δηλαδή της διαφοράς ως διαλόγου; Η ανα­ γνώριση είναι χειρότερη από την παραγνώριση. Πάνω στα συντρίμμια της προβληματικής για το πο­ λιτικ ό , γίνεται πολύς λόγος σήμερα για τη δημοκρατία και για τον αγώνα που πρέπει να δώσουμε υπέρ αυτής και εναντίον του ολοκληρωτισμού. Τι είναι όμως η δη­ μοκρατία ως έννοια·, Τ ι είναι, πέραν της εμπειρικής

συ-ι 8 Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Κ Λ Ι Η Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Γ Σ Γ Μ Β Λ Ν Τ Ο Σ ναρμογής των κοινοβουλευτικών τρόπων λειτουργίας; Δεν είναι άραγε αδιανόητο να επ ιλύετα ι η παγκόσμια κρίση του πολιτικού στοχασμού με την κοινοτοπία που θεωρεί ότι τα (κα πιτα λιστικά) καθεστώτα της Δύσης είναι περισσότερο ευέλικτα και ικανά για συναίνεση από τα (εξίσου κα πιτα λιστικά) καθεστώτα της Ανατολής; Όσο πολύτιμη κι αν είναι η δημοκρατική ιδέα, νοούμε­ νη κ α τ ’ αυτό τον τρόπο, δεν βρίσκεται από καμία άπο­ ψη στο ύψος της ιστορικότητας η οποία διέπει την κρίση του πολιτικού. Η εμπ ειρική υπεροχή της είναι πολύ π ε­ ρισσότερο σύμπτωμα της έκτασης και του βάθους της εν λόγω κρίσης. Κ αθότι αυτή η υπεροχή συγκαλύπτει, με την επίκληση των πρακτικών που είναι σύμφυτες στα πλουραλιστικά κα θεστώ τα —στις αντιπροσω πευτικές δημοκρατίες—, ότι αυτό ακριβώς με το οποίο συνάπτε- ται η εν λόγω πλουραλιστική πολλαπλότητα βρίσκεται σε διαδικασία υποχώρησης, επειδή τα σύνολα είναι μη συνεπή και επειδή δεν είναι πλέον σε θέση να λειτουρ­ γήσει η εκπροσώπηση, αφού δεν υπάρχει πλέον καν πα­ ρουσίαση. Η δημοκρατία αποτελεί ασφαλώς μια έννοια του πο­ λιτικού, η οποία αγγίζει σχεδόν άμεσα το πραγματικό της π ο λιτικής. Αλλά η δημοκρατία, με την τρέχουσα έννοια του όρου, δεν είναι παρά μια μορφή Κράτους. Από αυτήν την άποψη, ως έννοια, είναι εγγενής στη μυθοπ­ λα σ τική υπόσταση του πολιτικού, και δεν σχημα τίζει ζεύγος με τον ολοκληρωτισμό παρά στο πεδίο όπου αυ­ τός παρουσιάζεται ως το απόγειο του πολιτικού. Γ ια τ ί είναι πέραν κάθε αμφισβήτησης ότι στην καρδιά του εικοστού αιώνα, στο σοβιετικό του πρότυπο, το πο­ λιτικό είναι το στοιχείο που αναπτύχθηκε ακριβώς ως οικουμενική αξίωση του κράτους. Οι δε κοινοβουλευτι­

κές δημοκρατίες, που είναι σύγχρονες του εν λόγω συμ­ βάντος, θα είχαν άδικο αν φαντάζονταν ότι βρίσκονται έξω από την ακτίνα διάδοσης μιας καταστροφής της σκέψης προκαλούμενης από την κατάρρευση αυτής της αξίωσης. Σ τη ν πραγματικότητα , συνολικά η αντίθεση δημοκρατία/ολοκληρωτισμός, και όχι μόνον ο ολοκλη­ ρωτισμός, συνιστά τη διαλεκτική ουσία αυτού που βυ­ θίζεται μπρος στα μάτια μας στη νύχτα του μη στο­ χασμού, και μας επιτάσσει να φέρουμε σε πέρας ένα νέο θεμελιω τικό εγχείρημα . Η δημοκρατία και ο ολοκλη­ ρωτισμός είναι οι δύο ιστοριακές παραλλαγές της εκ ­ πλήρωσης του πολιτικού υπό τη διπλή κατηγορία του δεσμού και της εκπροσώπησης. Το δικό μας καθήκον αφορά την π ο λιτική, στον βαθμό που προτάσσει το μη αναπαραστήσιμο το οποίο ενδημεί στις συγκυρίες ρήξης του δεσμού. Το πρώτο καθήκον, για να ορίσουμε ως μυθοπλασία το πολιτικό και να στραφούμε προς την π ο λιτική, είναι να απελευθερώσουμε αυτήν την τελευταία από την επ ι­ τα γή του δεσμού. Π ρέπει να αποσπάσουμε, πρακτικά και θεωρητικά, την πολιτική από τη μυθοπλαστική κα­ θήλωση που υφίσταται υπό τη μορφή κοινοτικού δεσ­ μού ή σχέσης. Π ρ έπ ει να δεχτούμε ως αξίωμα ότι η αποδεσμευμένη κ ιν η τικ ό τη τα της π ο λιτικής απορρέει από το γεγονός ότι αγγίζει το πραγματικό με όρους το­ μής, και όχι συνάθροισης. Κ α ι από το γεγονός ότι συ- νιστά μια ενεργό ερμηνευτική σκέψ η, και όχι ανάληψη μιας εξουσίας. Από αυτήν ακριβώς την άποψη, η π ο λιτική εξαρτά- ται από τις επιπτώ σεις της βαθμίδας του υποκειμένου, συναπτόμενου με το πραγματικό ως εμπόδιο και αποσ­ χισμένου από τη μυθοπλασία του νοήματος.

Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Κ Λ Ι Η Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Γ Σ Γ Μ Β Λ Ν Τ Ο Σ Θα υποστηρίξουμε επίσης ότι πρέπει να απελευθερώ­ σουμε την πολιτική από την τυραννία της ιστορίας, για να την αποδώσουμε στο συμβάν. Πρέπει να τολμήσου­ με να πούμε πως —από την άποψη της πολιτικής— η ισ­ τορία ως νόημα δεν υπάρχει, αφού δεν υπάρχουν παρά οι περιοδολογημένες συγκυρίες των a priori του τυχαίου. Η θεωρία του καλού κράτους, του νόμιμου καθεστώ­ τος, του καλού και του κακού στο πλαίσιο της κοινοτι­ κής τάξης, της δημοκρατίας και της δικτατορίας δεν άπτεται της πολιτικής παρά διά της πλαγίας οδού του πολιτικού, δηλαδή μέσω του αναπόφευκτου σχηματι­ σμού του μυθοπλαστικού φιλοσοφήματος. Η πολιτική είναι η ρευστή συγκυρία μιας υπόθεσης. Η πολιτική διαδικασία δεν υπάγεται στην τάξη της νομιμοποίησης, αλλά της συνέπειας. Το δίλημμα μεταξύ δεσποτισμού και ελευθερίας δεν είναι γι’ αυτήν περισσότερο ουσιαστικό απ’ όσο είναι στην επιστημονική ή καλλιτεχνική διαδικασία. Η δε συνέπεια, με τη σειρά της, δεν αποδεικνύεται παρά μέσα στην αναπόδεικτη δοκιμασία του συμβάντος. Όποια κι αν είναι η πίστη που τη συνοδεύει, και η οποία θεμελιώνεται στον τόπο του πολιτικού, η πολιτι­ κή δεν μπορεί να παρακάμψει την τόλμη, οριζόμενη, στους αντίποδες του άγχους, ως αμετάκλητη καταβύ­ θιση εντός του αναποφάνσιμου (μη αποκρίσιμου). Όποιες κι αν είναι οι φαινομενικές εγγυήσεις της, οι οποίες απορ­ ρέουν απ’ τη μυθοπλασία της αλήθειας της, η πολιτι­ κή απόφαση ισοδυναμεί με λήψη απόφασης με βάση το μη αποκρίσιμο. Πράγμα που δεν αποκλείει, αλλά απαι­ τεί, ένα μεγάλο μέρος υπολογισμού. Θα υποστηρίξουμε, τέλος, ότι η πολιτική, σε αντί­ θεση με το πολιτικό που συνιστά ορθομετρικό στοχασ­ μό του κοινωνικού και της εκπροσώπησής του, δεν

συ-ναρτάται με το κοινωνικό αλλά τουναντίον εγγράφεται ως εξαίρεση σε αυτό. Τα σημαντικά για τη μαρξιστική πολιτική γεγονό­ τα δεν υπάγονται στην τάξη της μαζικότητας και του δεσμού, δεν έχουν δομικό χαρακτήρα. Πρόκειται μάλλον για συμπτώματα χωρίς όνομα, για μορφές συνείδησης υπό τον αστερισμό της συνάντησης, για διάττοντα συμ­ βάντα. Απέναντι τους, η ενεργός σκέψη οπλίζεται με την προσωρινή της υπόθεση. Το κοινωνικό είναι η κατονο- μασία του τόπου των δεσμών. Βάση για τον στοχασμό του είναι οι κοινωνικές σχέσεις, εκμετάλλευσης και κα­ ταπίεσης. Αλλά η σχέση δεν άπτεται της πολιτικής παρά παγιώνοντας την. Η αλήθεια της πολιτικής κι­ νητικότητας δεν βρίσκεται στην κοινωνική σχέση. Συ­ μπίπτει με αυτό που φέρνει στο φως μια απαρθρωμένη σχέση, ένα ολίσθημα, διόλου αδιάφορα, μολονότι η ορα­ τότητα της απαρθρωμένης σχέσης βασίζεται στην εν- νοιολογική χαρτογράφηση της ίδιας της σχέσης. Αν και η μόδα δεν μας ωθεί καθόλου προς μια τέ­ τοια κατεύθυνση, είναι αναπόφευκτο να κατονομάσου­ με τον Μαρξ, γιατί ο Μαρξ με τη σειρά του είναι η επώ­ νυμη έναρξη της μυθοπλαστικής σημασιοδότησης του παλαιού πολιτικού. Δεν θα εξετάσω κατά πόσον προη- γήθηκαν ο Μακιαβέλι ή ο Σπινόζα. Ο Μαρξ ξεκινά, κατά τρόπο απόλυτο, όχι από την αρχιτεκτονική του κοινωνικού, στο οποίο θα ξεδιπλώ­ σει εκ των υστέρων τη βεβαιότητά του και την εγγύη­ σή του, αλλά από την ερμηνεία-τομή ενός συμπτώμα­ τος υστερίας του κοινωνικού: των εργατικών αναταρα­ χών και κομμάτων. Αυτό που χαρακτηρίζει τον Μαρξ είναι ότι συλλαμβάνει τα εν λόγω συμπτώματα υπό το καθεστώς μιας υπόθεσης για την αλήθεια της πολιτι­

Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Κ Α Ι Η Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Γ Σ Υ Μ Β Α Ν Τ Ο Σ κής, όπως ακριβώς ο Φρόυντ ακούει την υστερική υπό το καθεστώς μιας υπόθεσης για την αλήθεια του υπο­ κειμένου. Γ ια να περισυλλεγεί κ α τ ’ αυτό τον τρόπο το σύμπτω μα που υστερικοποιεί το κοινωνικό, δίχως να κ α θηλω θεί σ τη μυθοπλασία του π ο λιτικού, πρέπει η προλεταριακή π ο λιτικ ή ικα νότητα , ως ριζοσπαστική υπόθεση για την αλήθεια και ως κατάδειξη της μυθο­ πλαστικότητας του προγενέστερου πολιτικού στοιχείου, να μην π ροσεγγιστεί με κοινοτικούς και κοινωνικούς όρους. Η εν λόγω υπόθεση δεν άπτεται της αλήθειας παρά μόνον εφόσον παραμερίζει τα κοινωνικά γεγονότα, με βάση τη μέθοδο που είχε ήδη διεκδικήσει ο Ρουσσώ. Η πολιτική είναι στοχάσιμη ως υπέρβαση τόσο σε σχέ­ ση μ ε το κράτος όσο κα ι σε σχέση μ ε την κοινωνία των πολιτώ ν, ακόμη κι αν ο χαρακτήρας τους είναι καλός ή εξαίρετος. Η προλεταριακή πολιτική ικανότη­ τα, η λεγάμενη κομμουνιστική, είναι απολύτως κ ιν η τι­ κ ή , μη κρα τική, μη παγιώ σιμη. Δεν μπορεί να εκπρο­ σωπείται ούτε να απορρέει απ’ την τάξη την οποία υπερ­ βαίνει. Καθώς ο Μαρξ έδειξε ότι η διάσταση της πολιτικής είναι μη αναπαραστάσιμη - μη αντιπροσωπεύσιμη, επ ει­ δή ακριβώς συνιστά υποκείμενο στην α ντιληπ τή τάξη του συμπτώματος, είναι ένας στοχαστής της πολιτικής απελευθερωμένος από το πολιτικό, του οποίου και απο- τυπώνει τη μυθοπλαστικότητα. Δεν βασίζεται σε κά­ ποιον κανόνα, αλλά σε ένα συμβαντικό «υ π ά ρχειν», στο πλαίσιο του οποίου συναντά ένα πραγματικό, στο αδιέ­ ξοδο κάθε νοητής και αναπαριστώμενης τάξης πραγμά­ των. Η αλήθεια της π ο λιτικ ή ς βρίσκεται σ ’ αυτό το «υπ ά ρχειν» και όχι στον δεσμό της. Η μετέπ ειτα επεξεργασία χαρτογραφεί τον δεσμό των

κοινωνικών σχέσεων, για να διαρρυθμίσει τον χώρο της πολιτικής ως σημειακής ατοπίας αυτού του τόπου. Μ ε αυτούς ακριβώς τους όρους διατυπώνεται η έναρ­ ξη του μαρξισμού. Το συμβάν του οποίου είμαστε σύγχρονοι, σταθμιζό- μενο με βάση αυτήν την έναρξη και από την άποψη της π ο λιτικής, είναι η κρίση του μαρξισμού. Ακόμη κι αν δεν το ομολογούν, όσοι στοχάζονται σή­ μερα με άξονα τον θάνατο του μαρξισμού βλέπουν κα­ θαρά ότι συνιστά, αυτός ο θάνατος τον οποίο διακηρύσ­ σουν ή ακόμη και, ήδη, ξεχνούν, το ορατο σημείο ενος πολύ βαθύτερου, πολύ ριζικότερου φαινομένου που είναι η κρίση του πολιτικού στο σύνολο του. Η πορεία αυτού του κειμένου καθοδηγείται από τη βούληση να μη μετατραπεί αυτό το σημείο σε σημείο του τίποτα, από τη βούληση να το διατηρήσουμε στο ύψος της ριζοσπαστικότητάς του, να μην εκπέσουμε απο τον τόπο που μας υπαγορεύει, βουλιάζοντας στον μη στοχασ­ μό, αποδεχόμενοι να μην ασχολούμαστε πλέον παρα με το πώς θα διαχειριστούμε τις τρέχουσες τακτικές. Το διακύβευμα δεν είναι τίποτα λιγότερο από τη δυ­ νατότητα της φιλοσοφίας να συμβάλει στη διατηρηση της πολιτικής στην τάξη του στοχάσιμου, και στη διάσωση της μορφής τού είναι που αυτή έχει υπό τη φύλαξή της, ενάντια στους αυτοματισμούς του αδιαφοροποιητου. Μέσα από την πορεία αυτού του κειμένου θα προτεί­ νω, ενάντια στην απλή διαπίστωση της εγκα τά λειψης, τον δικό μου δρόμο σε σχέση με την καταστροφή του μαρξισμού, ώστε να διαβούμε το κατώφλι που οδηγεί στα αξιώματα της π ολιτικής ανασύνθεσης, μακριά από τον κίνδυνο μιας παρακμής. Αύγουστος 1984

Καταστροφή

σήμερα να πούμε ότι είναι πλήρης. Δεν πρόκειται για ένα απλό κατηγόρημα εμπειρικού τύπου. Για λόγους που απορρέουν από την ουσία της, η κρίση ξετυλί­ γεται μέχρι τις ύστατες συνέπειές της, δηλαδή, στην περίπτωση του μαρξισμού, έχει εισέλθει στο στάδιο της αποπεράτωσής της. Και τούτο, όχι σύμφωνα με μια επαγγελία αποπεράτωσης συνυφασμένης με μια προϊστορία, αλλά τουναντίον σύμφωνα με τον καθα­ ρά ιστορικό τρόπο της αποπεράτωσης, δηλαδή σύμ­ φωνα με ό,τι θα μπορούσε να μετατρέψει τον μαρ­ ξισμό, τόσο ιδεολογικά όσο και πρακτικά, σε ένα απλώς ξεπερασμένο δεδομένο. I. Π Ε Ρ Ι ΤΟΤ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Ο Τ Σ Υ Σ Τ Η Μ Α Τ Ο Σ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Για να στοχαστούμε τον πλήρη χαρακτήρα της κρί­ σης, θα χρειαστεί να επιστρέψουμε στο στοιχείο εκεί­ νο που προσέδωσε στον μαρξισμό την ιδιότυπη ισχύ

28 II Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Κ Λ Ι II Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Γ Σ Γ Μ Β Λ Ν Τ Ο Σ του, και το οποίο είναι η (διακεκλεισμένη πλέον) προδηλότητα των ιστορικών του αναφορικών. Ο άξονας με βάση τον οποίο ο μαρξισμός επικυρώθη­ κε ως καθολική σκέψη της επαναστατικής δραστη­ ριότητας, δεν ήταν ούτε η ερευνητική του ικανότη­ τα, ούτε η αναλυτική του δύναμη, ούτε ο περίτε­ χνος χειρισμός, του οποίου ήταν ο εγγυητής, μιας μεγάλης αφήγησης της Ιστορίας. Ούτε επίσης αυτό που επέτρεπε ή υπαγόρευε, σε ζητήματα πολιτικής στράτευσης. Όχι, εκείνο που προσέδωσε στον μαρ­ ξισμό τη μοναδικότητά του σε σχέση με τις υπό­ λοιπες επαναστατικές θεωρίες του 19ου αιώνα ήταν το ιστορικά επιβεβαιωμένο δικαίωμα που είχε να θέτει σε κυκλοφορία τίτλους πίστεως επικαλούμε­ νος την εγγύηση της Ιστορίας. Ο μαρξισμός, και μόνον αυτός, παρουσιαζόταν σαν μια επαναστατι­ κή πολιτική θεωρία η οποία ήταν, αν όχι ιστορικά επιβεβαιωμένη (πρόκειται εν μέρει για άλλο ζήτη­ μα), τουλάχιστον ιστορικά ενεργός. Ο μαρξισμός διέθετε για τουλάχιστον μισόν αιώνα μια ιστορική πίστωση. Αυτή η πίστωση εγγυόταν στην πραγμα­ τικότητα ότι η μαρξιστική πολιτική παρέμενε εναρ­ μονισμένη με την ιδρυτική της κινητικότητα και συνιστούσε εξαίρεση απέναντι στο πολιτικό, νοού­ μενο ως αμιγώς θεωρησιακό και ανέκαθεν ξεπερα­ σμένο σύστημα. Ο μαρξισμός διαπλέκει αυτήν την ιστορική πίστω­ ση με τρία βασικά αναφορικά, των οποίων η επισή­ μανση είναι εύκολη, σε αντίθεση με την εσωτερική

τους συνάρθρωση την οποία έχουν καταδείξει κυρίως οι μελέτες του Paul Sandevince1: 1) Η ύπαρξη μιας σειράς κρατών που λειτουργού­ σαν ως εμβλήματα για τον συντελούμενο (και όχι μόνο σχεδιαζόμενο) επαναστατικό μετασχηματισμό. Αυτά τα κράτη επικαλούνταν τον σοσιαλισμό στην πράξη, υλοποιούσαν το στάδιο μετάβασης στον κομ­ μουνισμό και ενσάρκωναν τη δικτατορία του προλε­ ταριάτου. Αυτήν την ουσιώδη αναφορά, θα μπαίναμε στον πειρασμό να την ονομάσουμε «κρατική αναφορά». Ο μαρξισμός ήταν η μόνη επαναστατική θεωρία που είχε ως πεπρωμένο να ενσαρκωθεί σε μια κρατική θεωρία. Μέσα απ’ αυτήν την κρατική θεωρία, προέ- κυψε η ενεργός επίφαση μιας συγχώνευσης του ση­ μείου και του δεσμού, προέκυψε η ιδέα μιας κυριαρ­ χίας της μη κυριαρχίας. Από μια υποκειμενική οπτι­ κή γωνία, έχει σημασία να διακρίνουμε εν προκειμένω αυτό που θα αποκαλούσα νικηφόρα αναφορά. Ο μαρξισμός βιώθηκε ως αυτό χάρη στο οποίο, για πρώτη φορά στην ιστορία, οι καταπιεσμένοι, οι ερ­ γάτες, οι αγρότες, παίρνοντας τα όπλα και βασιζό­ μενοι στην οργάνωση, κατάφεραν πραγματικά να νικήσουν τον αντίπαλο, κατάφεραν πραγματικά να αποσυνθέσουν και να καταστρέψουν τη στρατιωτι­ 1 Για παράδειγμα, τα άρθρα του Paul Sandevince στο τχ. 41 του Perroquef. «La fin des referents», «Critique des representations», «La

3° Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Κ Λ Ι Η Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Γ Σ Γ Μ Β Α Ν Τ Ο Σ κή και κρατική μηχανή όπου συμπυκνωνόταν η φύ­ λαξη των παλαιών μορφών καταπίεσης. Η ιδέα της νίκης έπαιξε έναν αποφασιστικό ρόλο στην εργατική, λαϊκή, διανοητική προσχώρηση στον μαρξισμό. Η επανάσταση του Οκτώβρη ήταν η επι­ δεικτική εικόνα της ανατροπής που υπέστη η αρχή της ισχύος στην Ιστορία. Ο λενινισμός είναι πρωτί- στως ένας νικηφόρος μαρξισμός. Με αφετηρία αυτό το σημείο, τα σοσιαλιστικά κράτη σφράγισαν τίτλους πίστεως με την εγγύηση της Ιστορίας: η Ε Σ Σ Δ τουλάχιστον από το 1917 μέχρι το 1956 και στη συνέχεια η Κίνα, ως νέος βλα­ στός στο έδαφος μιας προγενέστερης σοδειάς, ανά­ μεσα στο 1960 και το 1976. Για εξήντα σχεδόν χρό­ νια, τα κράτη αυτά ενσάρκωναν τη νικηφόρα υποκει­ μενικότητα. Αυτή ακριβώς η ενσάρκωση ήταν ενερ­ γός, πολύ περισσότερο από την πραγματική κρατική παραγωγή, ακόμη κι αν συνυπολογίσουμε την πληθώ­ ρα ψευδαισθήσεων και επιφάσεων που την συνόδευαν. Το πρώτο αναφορικό δεν ήταν τίποτα άλλο απ’ αυτήν την ιστορική περιοδολόγηση που πραγματο­ ποιεί ένα πολιτικό υποκείμενο με βάση τη θεματική της νίκης. 2) Οι εθνικοαπελευθερωτικοί πόλεμοι αποτελούν το δεύτερο αναφορικό. Πρόκειται για την επινόηση, υπό την καθοδήγηση σύγχρονων κομμάτων, μιας νέας μορφής πολέμου, ενός ασύμμετρου πολέμου, που άπλωνε τις ρίζες του στην ύπαιθρο οργανώνοντας την αγροτιά, και ο οποίος αναπτυσσόταν παρατεταμένα

και μέσω σταδίων. Παραδειγματικές αναφορές ήταν η Κίνα και το Βιετνάμ. Ασφαλώς, και σ’ αυτήν την περίπτωση υπήρξε νίκη: στη φράση του Λένιν ότι «η εξέγερση είναι τέχνη» απαντούσε η φράση του Μάο Τσε Τουνγκ ότι «ο λαϊκός πόλεμος είναι αήττητος». Κυρίως όμως υπήρξε συγχώνευση της εθνικής και της λαϊκής αρχής. Ο εθνικοαπελευθερωτικός πόλε­ μος βασίζεται στην εκτίμηση ότι είναι ενιαίο το κ ί­ νημα που σφυρηλατεί ένα έθνος κατά του ιμπερια­ λισμού και ελευθερώνει έναν λαό από τα σχεδόν φεου­ δαρχικά δεσμά. Τπό την ηγεμονία του μαρξισμού, με την εγγύηση του Κόμματος ως λαϊκής οργάνωσης και μακρόπνοου γενικού στρατηγείου, πραγματώνε­ ται η ενεργός ενότητα του λαού και του έθνους. Ξα­ ναβρίσκουμε εδώ τη θεματική της νίκης, αλλά εφαρ­ μοσμένη πλέον τόσο στον εξωτερικό όσο και στον εμφύλιο πόλεμο. Τούτη τη φορά συγκροτεί ένα έθνος, όπως ακριβώς συγκροτούσε προηγουμένως μια τα­ ξική δικτατορία. Αυτά τα παραδείγματα, σε συνδυασ­ μό με την κινεζική αναφορά, προκάλεσαν στη νεο­ λαία, γύρω στη δεκαετία του ’60, ένα δεύτερο κύμα προσχώρησης στον μαρξισμό, έναν προσωρινό ανα­ μεταδότη —που έμελλε να αποδειχθεί επισφαλής— των δονήσεων που προκλήθηκαν από τη λάμψη του Οκτώβρη του ’ 17. 3) Το τρίτο αναφορικό ήταν τέλος το ίδιο το ερ­ γατικό κίνημα, συμπεριλαμβανομένου τούτη τη φορά του κινήματος στις δυτικές μητροπόλεις και πρω- τίστως στις δυτικοευρωπαϊκές. Το εργατικό κίνημα

32 Η Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Κ Α Ι Η Λ Ο Γ Ι Κ Η Τ Ο Γ Σ Υ Μ Β Α Ν Τ Ο Σ εκδήλωσε την πολιτική του συνέχεια βασιζόμενο στη μαρξιστική αναφορά. Τα ταξικά συνδικάτα και τα μαρξιστικά κόμματα μετατράπηκαν σταδιακά σε σταθερά εσωτερικά δεδομένα της πολιτικής ζωής, συμπεριλαμβανομένης της οργανωμένης σφαίρας του κοινοβουλευτισμού. Από μια κοινωνική οπτική γω­ νία, θα μπορούσε κανείς να κάνει λόγο για «κόμμα­ τα της εργατικής τάξης», ως ιδιότυπο κράμα αδια- τάρακτης θεσμικής ομοιοστασίας και σχετικής ετε- ροδοξίας, σε θέση αναμονής όσο επίσης και σε θέση ήπιας διαχείρισης, ως μεικτές μορφές του απόμακ­ ρου της επαναστατικής Ιδέας και της εγγύτητας προς μια αντιπολιτευτική δραστηριότητα. Αυτά τα τρία αναφορικά, το εργατικό κίνημα, οι εθνι- κοαπελευθερωτικοί αγώνες και τα σοσιαλιστικά κρά­ τη, συνέδεαν τον μαρξισμό με την πραγματική Ιστο­ ρία, και τον διαφοροποιούσαν ως εξαίρεση από κά- ποια απλά ρεύματα γνώμης, ακόμη κι επαναστατι­ κά. Μέσω αυτών όδευε η πεποίθηση ότι η Ιστορία εργαζόταν προς την κατεύθυνση της αξιοπιστίας του μαρξισμού. Η εξέγερση, το κράτος, ο πόλεμος, το έθνος, η μαζική συνδικαλιστική δράση: όλοι αυτοί οι όροι στους οποίους συγκεφαλαιώνεται —φαινομενικά— η εργατική πολιτική ικανότητα εξασφάλιζαν τη συ­ νάρθρωσή τους μέσα από τον μαρξισμό, και τον υπέρ­ τατο υποκειμενικό τους φορέα μέσα από το μαρξι­ στικό κόμμα. Μπορούμε να ονομάσουμε «κρίση του μαρξισμού»

τη σταδιακή κατάρρευση αυτού του συστήματος αναφορών. Ο μαρξισμός αδυνατεί σήμερα να εκδίδει τίτλους πίστεως με εγγύηση την Ιστορία. Η φερεγ- γυότητά του είναι πλέον παρελθόν, και έτσι τώρα τείνει να μη διαφέρει από τις άλλες θεωρίες. Μέσα σε τρεις δεκαετίες, είδαμε να ξεκινά η δια­ δικασία έκπτωσης τόσο του κρατικού αναφορικού (κριτική του «υπαρκτού σοσιαλισμού») όσο και του εθνικοαπελευθερωτικού αναφορικού (κριτική των απελευθερωμένων εθνών που αποδείχτηκαν με τη σειρά τους ικανά, όπως το Βιετνάμ, να επιχειρήσουν τη στρατιωτική τους επέκταση). Εάν η Πολωνία —τουλάχιστον μετά το Gdansk80— ανέλαβε να ολοκληρώσει την κρίση, τούτο συνέβη επειδή μέσω αυτής εισερχόταν σε ριζική κρίση η σχεδόν εκατονταετής σύνδεση του μαρξισμού με το εργατικό κίνημα. Εξαφανιζόταν έτσι, στην απλή μορ­ φή της, τόσο η δεύτερη όσο και η τρίτη αναφορά. Πρώτη εισήλθε στην εποχή της υποψίας η κρα­ τική αναφορά, με αφετηρία κυρίως τον απολογισμό της Σοβιετικής Ένωσης. Ας είμαστε όμως σε φιλοσοφική εγρήγορση. Η ανυποληψία στην οποία έχει περιπέσει η Ε Σ Σ Δ εί­ ναι τόσο ριζική, και η κοινοτοπία του φιάσκου της τόσο δεδομένη, που θα μπορούσαμε κάλλιστα να πού­ με ότι η σκέψη έχασε ακόμη και τα ίχνη αυτού που πραγματικά διακυβευόταν σ’ αυτήν την ιστορική διαδρομή. Το πρόδηλο αποτελεί μια τρομακτική δύ­ ναμη απόκρυψης.

34 Η Π Ο Λ ΙΤ Ι Κ Η ΚΛΙ Η Λ Ο Γ Ι Κ Η ΤΟ!' Σ Τ Μ Β Λ Ν Τ Ο Σ Η τρέχουσα κριτική προτάσσει την τρομοκρατία και την καταπίεση, και κατ’ επέκταση πανθομολο- γούμενα γεγονότα, προκειμένου να εξοβελίσει την Ε Σ Σ Δ από τη σφαίρα κάθε λελογισμένης πολιτικής. Αλλά ποια ακριβώς είναι η τάξη των λόγων που καταδεικνύουν τούτο τον παραλογισμό; Ποια υποτι­ θέμενη πολιτική υγεία προβαίνει άραγε στη διάγνωση της σοβιετικής παθολογίας; Από υποκειμενικής απόψεως, είναι δεδομένο ότι χάρη στην προφητική ικανότητα της τέχνης μπό­ ρεσε να βγει στο φως της δυτικής συνείδησης η ρω­ σική φρίκη. Δεν ήταν αρκετή η απλή περιγραφή των γεγονότων, από τον Victor Serge, από τον David Rous- set, και από αρκετούς άλλους. Μόνον η ιδιοφυ'ία του Σολζενίτσιν κατάφερε να ανατρέψει το καθεστώς των τυφλών βεβαιοτήτων. Σημείο όπου η τέχνη προαναγ­ γέλλει τις μορφές της πολιτικής συνείδησης. Ωστόσο, για όποιον παραδέχεται όπως εγώ ότι η λογοτεχνία είναι σε θέση να ονοματοδοτήσει ένα πραγματικό απέναντι στο οποίο η πολιτική παρέμενε τυφλή, είναι σκόπιμο να ανοίξει μια λογοτεχνική

δια-

μ-άχη-Καθότι πρέπει να έχουμε την αποφασιστικότητα να δεχτούμε ότι η καταγγελία της Τρομοκρατίας δεν αποτελεί, και δεν μπορεί να αποτελέσει, τη ριζική κριτική της πολιτικής η οποία αναλαμβάνει τη θε- μελίωσή της.

II. Σ Ο Λ Ζ Ε Ν ΙΤ Σ ΙΝ Κ Α Ι ΣΑΛΑΜ ΟΦ Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι το Αρχιπέλαγος Gulag ανακάλεσε τη Δύση στο καθήκον της και στη συ­ νείδησή της. Ό τι έθεσε τέλος στη μαρξιστική πα­ ρεκτροπή των διανοουμένων. Οι μετανοημένοι επα­ ναστάτες, αντικρίζοντας το πραγματικό σε όλη του τη φρίκη, θα ξανάβρισκαν επιτέλους τον δρόμο του Νόμου και του Δικαίου. Ας μου επιτραπεί κατ’ αρχάς να χαιρετίσω το γε­ γονός ότι ο Σολζενίτσιν είναι κατά κάποιον τρόπο υπεράνω (παρότι ιστορικά εντεύθεν) αυτής της μα­ ζικής επιστροφής των Γάλλων διανοούμενων στην κοινοβουλευτική δημοκρατία ως άλφα και ωμέγα της πολιτικής πεποίθησης. Ο Σολζενίτσιν, όπως είναι προφανές, δεν δίνει δεκάρα για τα δικαιώματα του ανθρώπου και περιφρονεί τα κοινοβούλια. Στην καρ­ διά των λόγων του βρίσκεται η πνευματική Ρωσία, της οποίας η οδύνη ισοδυναμεί με λύτρωση για ολό­ κληρη την ανθρωπότητα. Αυτό που τον ενδιαφέρει, και προσδίδει στα γραπτά του μια ένταση εσωτερι­ σμού και μεγαλοπρέπειας, είναι η χριστολογική απο­ στολή του ρωσικού λαού. Ο Στάλιν ήταν η αναγκαία σταύρωση που επέτρεψε στη Ρωσία, και μόνο σ’ αυτήν, να ονοματίσει το Κακό της υλιστικής ιδεο­ λογίας για ολόκληρο τον κόσμο. Μ ’ αυτό τον τρό­ πο, ο Σολζενίτσιν αρνείται κατηγορηματικά τη δη­ μοκρατική ανικανότητα. Αντιτίθεται στη βλάσφημη ολότητα του κόκκινου δεσπότη, και απευθύνει έκ­