EΛΠ30 ΑΘΗ7
ΧΡΗΣΤΟΣ Ι. ΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ
2
ηΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ
ΕΛΠ30: «Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία»
(2014-2015)
ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:
Α. Οι λαογραφικές και ηθογραφικές αναζητήσεις της γενιάς του 1880
στους Βιζυηνό και Δροσίνη.
Β. Η εξέλιξη της ποίησης του Καβάφη: Από τα τείχη στο ας
φρόντιζαν.
ΑΘΗΝΑ 16 Ιανουαρίου 2015Οι λαογραφικές και ηθογραφικές αναζητήσεις της Γενιάς του 1880 στους Βιζυηνό και Δροσίνη. Οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα αποτελούν έναν σημαντικό σταθμό για το νεοελληνικό κράτος, το οποίο με ταχύτατους ρυθμούς βιώνει σημαντικές αλλαγές. Τα οικονομικά προβλήματα και η προσπάθεια εκσυγχρονισμού των υποδομών και της παραγωγής, τα νέα ιδεολογικά ρεύματα που εισάγονται από το εξωτερικό και φυσικά η επέκταση των συνόρων, οι εθνοκεντρικές τάσεις και ο μεγαλοϊδεατισμός δημιουργούν καινούργιες συνθήκες και ένα ταχύτατα μεταβαλλόμενο περιβάλλον1. Σε αυτό το κλίμα, θα ήταν αδύνατο να μην προκύψουν και νέες πνευματικές αναζητήσεις και καλλιτεχνικές φόρμες ικανές να εκφράσουν το φαντασιακό της εποχής, ενσωματώνοντας όλα εκείνα τα στοιχεία που εκδηλώνονταν ενεργά στην κοινωνία. Η μεταβολή των παραδοσιακών οικιστικών δομών και του περιβάλλοντος του χωριού με την αστικοποίηση, η επιρροή των νέων επιστημονικών ανακαλύψεων και φυσικά οι εθνοκεντρικές τάσεις, οι οποίες διατρέχουν όλο τον κοινωνικό ιστό, διαμορφώνουν και την λογοτεχνική παραγωγή της εποχής, γεννώντας την εμβληματική Γενιά του 1880, στην οποία ανήκουν Βιζυηνός και Δροσίνης. Ένα κύριο χαρακτηριστικό των λογοτεχνών αυτής της γενιάς είναι το ενδιαφέρον για την λαογραφία2 και το ηθογραφικό πλαίσιο έκφρασης3. Ο συνδυασμός του εθνοκεντρισμού με την αλλαγή των παραδοσιακών δομών σε ένα κράτος που παλεύει να εκσυγχρονιστεί και να συμπλεύσει με την υπόλοιπη Ευρώπη, οδηγούν από την μία στην ρομαντική λαογραφία, στην προσπάθεια αναζήτησης των ριζών του λαού και διατήρησης της μνήμης τους σε ένα κόσμο που αλλάζει και από την άλλη στην ανάπτυξη μιας ρεαλιστικής ματιάς, η οποία συχνά φτάνει στον ψυχρό νατουραλισμό, υπό την επήρεια των επιστημονικών ρευμάτων της εποχής4. Επιπροσθέτως, εμφανίζονται και οι πρακτικές προϋποθέσεις που δρουν καταλυτικά για αυτές τις 1 Γ. Πατερίδου, «Η Γενιά του 1880. Πεζογραφία-Ποίηση», στο: Λ. Βαρελάς κ.ά., Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία. Νεότερη ελληνική λογοτεχνία (19ος και 20ός αι.), Εγχειρίδιο Μελέτης, Πάτρα 2008, σσ. 187-188. 2 Πολύ σημαντικός ο ρόλος του Ν. Πολίτη πατέρα της ελληνικής λαογραφίας και στα λογοτεχνικά πεπραγμένα της εποχής. 3 Γ. Πατερίδου, ό.π, σσ. 195-196. 4 Στο ίδιο, σσ. 191-194.
λογοτεχνικές εξελίξεις, όπως για παράδειγμα η ανάπτυξη του τύπου, μέσο το οποίο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην καθιέρωση ενός νέου λογοτεχνικού είδους, του διηγήματος, στο οποίο κατεξοχήν εκφράστηκαν οι παραπάνω τάσεις5. Εισηγητής του είδους στην νεοελληνική πραγματικότητα θεωρείται ο Βιζυηνός, ο οποίος συνδυάζει στοιχεία λαογραφικά και ηθογραφικά με έναν ρεαλισμό στο μεταίχμιο του ρομαντισμού και του νατουραλισμού για να προσφέρει ψυχογραφήματα χαρακτήρων, συχνά με αυτοβιογραφικό υπόβαθρο, όπως για παράδειγμα στο διήγημα «Το μόνον της ζωής του ταξείδιον»6. Το έργο αναφέρεται στην σχέση ενός μικρού ραφτόπουλου (του ίδιου του λογοτέχνη) με τον παππού του και μέσα από τις ιστορίες του παππού και τις αναφορές στην παιδική ηλικία του αφηγητή παρουσιάζει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που αντανακλούν τις λαογραφικές και ηθογραφικές αναζητήσεις της εποχής. Στο διήγημα περιέχονται αναφορές σε παραμύθια και θρύλους (το ραφτόπουλο και η βασιλοπούλα, η νεράιδα, ο θρύλος της γοργόνας του Μεγαλέξανδρου), περιγραφές αντικειμένων από τον κόσμο των ραπτών της Κωνσταντινούπολης αλλά και του παλατιού, αναφορές σε ταφικά έθιμα του χωριού στην Θράκη, αλλά και ιστορικές αναφορές στο παιδομάζωμα και τους γενίτσαρους, στοιχεία που εκφράζουν με τον πιο εμφανή τρόπο τις λαογραφικές αναζητήσεις του λογοτέχνη. Το ίδιο παρατηρείται και στην γλώσσα, η οποία στους διαλόγους συχνά περιέχει ιδιωματισμούς της καθομιλουμένης της Θράκης. Συγχρόνως, έντονες είναι και οι ηθογραφικές τάσεις με την περιγραφή των τόπων και των ανθρώπων που αναφέρονται στο διήγημα, είτε πρόκειται για τον κόσμο του χωριού (κλασική ηθογραφία), είτε για το παλάτι και το περιβάλλον των ραφτών της Κωνσταντινούπολης7. Όλα αυτά ισορροπούν στο διήγημα με εξαιρετικό τρόπο μεταξύ μιας παραμυθικής, γλυκιάς και νοσταλγικής έκφρασης και του ρεαλισμού των ηθογραφικών διατυπώσεων και των ψυχογραφημάτων8, ο οποίος 5 Στο ίδιο, σσ, 197-198 και Πολίτου-Μαρμαρινού Ε., «Ηθογραφία», Ανθολόγιο Κριτικών Κειμένων για τη μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας, (19ος & 20ος αιώνας),επιμ. Μπακογιάννης Μιχάλης, Πάτρα 2008, σσ. 206. 6 Γ. Πατερίδου, ό.π, σσ. 198-200. 7 Μια μορφή αστικής ηθογραφίας. 8 Λ. Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 2006, σσ. 201-202.
συχνά φτάνει στα όρια του νατουραλισμού9, ώστε τελικά να γειώνει τον παιδικό κόσμο του αφηγητή, τον παλαιό κόσμο του χωριού. Αντίστοιχες τάσεις βρίσκουμε και στο ποίημα του Δροσίνη «Τα μάγια της αγάπης» με θέμα τον έρωτα. Εξαρχής, το περιβάλλον του ποιήματος στήνεται στο χωριό, εκφράζοντας τις ηθογραφικές και λαογραφικές ανησυχίες της εποχής10 και αναπτύσσονται όλα τα στοιχεία που τις αναδεικνύουν, όπως η περιγραφή του αγροτικού χώρου, η παραδοσιακή φορεσιά της κοπέλας, το πανηγύρι, η καταφυγή για ερωτικό φίλτρο σε μια «μάγισσα». Το ίδιο το ποίημα μάλιστα είναι γραμμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να αποδίδει έμπνευση και καταγωγή από το δημοτικό τραγούδι. Ταυτόχρονα, μέσα από την ανάγκη της κοπέλας να επιτύχει στον έρωτα φανερώνονται και επιπλέον ηθογραφικά στοιχεία, για τα ήθη της εποχής που καθόριζαν συμπεριφορές και πλαίσια δράσης. Εμφανής τέλος είναι και η επίδραση του ρεαλισμού στον Δροσίνη, ρεαλισμός ο οποίος, όμως, δεν φτάνει στον νατουραλισμό του Βιζυηνού, καθώς ο ποιητής διατηρεί τον λυρισμό του. Στο ποίημα, τελικά, ο έρωτας αποσυνδέεται από το μαγικό-θρησκευτικό του λαογραφικό πλαίσιο και παρουσιάζεται με έναν ανάλαφρο τρόπο σαν ένα παιχνίδι, στο οποίο την δύναμη την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος με απλό και φυσικό τρόπο. 9 Ο Βιζυηνός θεωρείται και ο εισηγητής αυτής της τάσης στην ηθογραφία. Βλ. Πολίτου-Μαρμαρινού Ε., ό.π., σσ. 206 και Πολίτης Λ., Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα 2006, σσ. 201-203. 10 Γ. Πατερίδου, ό.π, σσ. 207, Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 189-191.
Η εξέλιξη της ποίησης του Καβάφη: Από Τα τείχη στο Ας φρόντιζαν. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο Αλεξανδρινός ποιητής, ανήκει χρονικά στην Γενιά του 1880, όμως, λόγω ιδιαίτερων συνθηκών, όπως η διαμονή σε μια απομακρυσμένη εστία του ελληνισμού11, αλλά και των προσωπικών του ιδιαιτεροτήτων και χαρισμάτων, παρότι ενσωματώνει στο έργο του στοιχεία τα οποία βρίσκουμε και σε άλλους ποιητές της εποχής, εντούτοις καταφέρνει σταδιακά να δημιουργήσει ένα εντελώς δικό του ποιητικό ιδίωμα. Αυτό στάθηκε τόσο σημαντικό που, παρά την, σε σχέση με άλλους ποιητές της εποχής, μετρημένη παραγωγικότητα του, τον ανέβασε στο ανώτερο βάθρο των Ελλήνων λογοτεχνών12. Την εξέλιξη αυτή της ποιητικής του τέχνης και την τελική διαμόρφωση του χαρακτηριστικού προσωπικού του ύφους, μπορούμε να τα διαπιστώσουμε εξετάζοντας δύο ποιήματα του, όπως το «Τα τείχη» του 1896/1897 και το «Ας φρόντιζαν» του 1930. Τα τείχη είναι ένα ποίημα που σηματοδοτεί την έναρξη της Καβαφικής ποιητικής, όπως την καθόρισε ο ίδιος, καθώς είναι από τα πρώτα έργα τα οποία εμφανίζονται στις συλλογές που επέλεξε ο ποιητής να δημοσιεύσει, εν αντιθέσει με προηγούμενα ποιήματά του, τα οποία αποκήρυξε13. Ανήκει μεν στην πρώιμη ποιητική φάση του Καβάφη αλλά εμφανίζει την απαρχή της αποτύπωσης ενός προσωπικού ύφους, το οποίο διατρέχει εξαρχής όλο του το έργο. Το ποίημα έχει έντονα στοιχεία Παρνασσισμού, με την απλότητα και λιτότητα της έκφρασης, καθώς και με τη διεξοδικά προσεγμένη εκφραστική του μορφή14, με την ρυθμικότητα του ιαμβικού μέτρου και της ομοιοκαταληξίας, την οποία ο ποιητής αργότερα απέρριψε15. Επίσης, διακρίνουμε την στροφή προς τον ρεαλισμό με την καθαρότητα της διατύπωσης, η 11 Κ. Κωστίου, «Η ποίηση του Κ.Π.Καβάφη», στο: Λ. Βαρελάς κ.ά., Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία. Νεότερη ελληνική λογοτεχνία (19ος και 20ός αι.), Εγχειρίδιο Μελέτης, Πάτρα 2008, σσ. 233-234. 12 Στο ίδιο, σσ. 231-232. 13 Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 228. 14 Σταθερό χαρακτηριστικό της ποίησης του Καβάφη. Βλ. Κ.Κωστίου, ό.π, σσ. 237. 15 Εκτός από τις περιπτώσεις που ήθελε να προσδώσει ειρωνικό τόνο.
οποία με μεγάλη τέχνη αποδίδει το συναίσθημα του εγκλεισμού ή εγκλωβισμού, αναδύοντας παράλληλα μια μελαγχολική ρομαντική διάθεση, την οποία βρίσκουμε σε αρκετά του ποιήματα αυτή την περίοδο16. Παράλληλα, δεν λείπουν τα συμβολιστικά στοιχεία, καθώς όλα αυτά τα συναισθήματα δημιουργούνται μέσα από την εικόνα των τειχών που πνίγουν τον αφηγητή. Τέλος, διακρίνονται σε πρώιμη μορφή η στοχαστική, φιλοσοφική και διδακτική διάθεση17 του ποιητή καθώς και τα στοιχεία της τραγικότητας της ύπαρξης και της αξιοπρεπούς ανθρώπινης στάσης τα οποία συνοδεύουν πολλά έργα του. Στην εξέλιξη της ποιητικής του τέχνης, κατοχυρώνοντας το προσωπικό του ύφος, ο Καβάφης αναπτύσσει ακόμα περισσότερο τον ρεαλισμό της έκφρασης18 αποδίδοντας πια τα πολυεπίπεδα νοήματα του με ένα αντί-ποιητικό, σχεδόν πεζό λόγο19, αρκετά πιο μακροσκελή από την πρώτη του περίοδο. Στο ας φρόντιζαν παρατηρούμε ακόμα και την χρήση λαϊκών καθημερινών εκφράσεων20 οι οποίες εξυπηρετούν στην πιο ρεαλιστική αποτύπωση του χαρακτήρα του ποιητικού υποκειμένου, το οποίο λειτουργεί ως προσωπείο για να εκφράσει ο ποιητής αυτά που θέλει. Αυτή η τεχνική, δηλαδή η μέσω προσωπείου έκφραση των ανησυχιών του ποιητή, είτε φιλοσοφικών, είτε πολιτικών21, καθώς και το συμβολικό κρύψιμο αυτών σε άλλες ιστορικές εποχές και πρόσωπα, είναι ένα χαρακτηριστικό της ώριμης φάσης του έργου του, όπου πια το προσωπικό εκφραστικό ιδίωμα είναι τέλεια διαμορφωμένο22. Στο ας πρόσεχαν, όπως και σε αρκετά άλλα ποιήματα του, ο Καβάφης χρησιμοποιεί τις ιστορικές του γνώσεις για τον ελληνιστικό και ρωμαϊκό κόσμο που τόσο τον 16 Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 229. 17 Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 233.. 18 Κ. Κωστίου, ό.π, σσ. 237. 19 Στο ίδιο, σσ. 244-246. 20 Η δημιουργία μιας μεικτής γλώσσας με στοιχεία και δημοτικής και καθαρεύουσας τα οποία χρησιμοποιούνται κατά το δοκούν από τον ποιητή είναι ακόμα ένα χαρακτηριστικό του Καβαφικού έργου. 21 Κ. Κωστίου, ό.π, σσ. 237, Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 233-235. 22 Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 230.
ενδιέφεραν23, για να δημιουργήσει ένα περιβάλλον στο οποίο με ρεαλιστικό24 μεν αλλά συμβολικό δε τρόπο κρύβονται παροντικές καταστάσεις τις οποίες θέλει να στηλιτεύσει, όπως για παράδειγμα ο πολιτικός αριβισμός, ο ατομισμός και η έλλειψη αξιοπρέπειας και αυτοσεβασμού. Φυσικά, σε αυτή την ώριμη φάση της ποιητικής του τέχνης, δεν θα μπορούσε να απουσιάζει και η σε πλήρη πια ανάπτυξη ειρωνική έκφραση25, η οποία σε συνδυασμό με τον ρεαλιστικό τρόπο απόδοσης και την ιστορική δραματοποίηση μάλλον αναδεικνύει περισσότερο την τραγικότητα την οποία με τόσο πετυχημένο ύφος κατάφερε σε όλο του το έργο να εκφράσει ο αλεξανδρινός ποιητής. Εξετάζοντας αυτά τα δύο ποιήματα, με την απόσταση των τριάντα περίπου χρόνων μεταξύ τους, παρατηρούμε πως τα περισσότερα χαρακτηριστικά του προσωπικού ύφους του Καβάφη ανιχνεύονται εξαρχής στην ποίηση του. Διαπιστώνουμε , όμως, και με ποιον τρόπο η φροντισμένη καλλιέργεια της τέχνης του και η προσπάθεια όσο το δυνατόν καλύτερης αποτύπωσης των πραγμάτων που τον ενδιέφεραν, τον οδήγησαν στην διαμόρφωση μιας καθαρά προσωπικής τεχνικής και ύφους, στοιχεία που τον καθιέρωσαν ως μια μοναδική περίπτωση ανάμεσα στους ομότεχνους του της Γενιάς του 188026. Βιβλιογραφία Αράγης Γ., «Τεθλασμένη», Ανθολόγιο Κριτικών Κειμένων για τη μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας, (19ος & 20ος αιώνας), επιμ. Μπακογιάννης Μ., Πάτρα 2008. Βαρελάς Λ. κα., Γράμματα ΙΙ: Νεοελληνική Φιλολογία (19ος & 20ος αιώνας). Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία (19ος & 20ος αιώνας). Εγχειρίδιο Μελέτης, Πάτρα 2008. 23 Κ. Κωστίου, ό.π, σσ. 238-239, Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 231-232. 24 Στα όρια του μοντερνισμού. 25 Κ. Κωστίου, ό.π, σσ. 240-243, Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 233-234. 26 Λ. Πολίτης, ό.π, σσ. 227.
Beaton R., Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, Αθήνα 1996. Δανιήλ Χ, Ανθολόγιο Νεοελληνικών Λογοτεχνικών Κειμένων (19ος & 20ος αιώνας), Πάτρα 2008. Πολίτης Λ., Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα 2013. Πολίτου-Μαρμαρινού Ε., «Ηθογραφία», Ανθολόγιο Κριτικών Κειμένων για τη μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας, (19ος & 20ος αιώνας),επιμ. Μπακογιάννης Μ., Πάτρα 2008.
