v i
L
A
U
T
K
E
L
E
T
N
I
N
A
A
Y
A
K
E
K
S
A
T
A
K
A
H
R
A
B
M
E
L
n a a k a t s u p r e P i d a i d e s r e t n a d r a tf a d r e t i n i n a k ti b r e ti d k a d it g n a y r i h k A s a g u T k u t n u a k u b r e t h a l a d a u a i R m i s a K f ir a y S n a tl u S i r e g e N m a l s I s a ti s r e v i n U umum dengan , t a t a c i d n a k n a n e k r e p i d n a a k a t s u p e k i s n e r e f e R . s il u n e p a d a p a t p i c k a h a w h a b n a u t n e t e k i a tr e s i d s u r a h n a d s il u n e p n i z i e s n a k u k a li d t a p a d a y n a h n a s a k g n ir u a t a n a p it u g n e p i p a t e t . a y n r e b m u s n a k t u b e y n e m k u t n u h a i m li n a a s a i b e k n a g n e d u a t a n a a d n a g g n e P penerbtian sebagian atau seluruh Tuga s Akhi r in i haru s n a tl u S i r e g e N m a l s I s a ti s r e v i n U i g o l o n k e T n a d s n i a S s a tl u k a F n a k e D i r a d n i z i h e l o r e p m e m a y n a t o g g n a k u t n u i n i ri h k A s a g u T n a k m a j n i m e m g n a y n a a k a t s u p r e P . u a i R m i s a K f ir a y S , a m a n i s i g n e m k u t n u n a k p a r a h i d tandapeminjamandant angga lpinjam.v
N
A
A
T
A
Y
N
R
E
P
R
A
B
M
E
L
a y r a k t a p a d r e t k a d it i n i r i h k A s a g u T m a l a d i d a w h a b n a k a t a y n e m a y a s i n i n a g n e D g n a j n a p e s n a d , n i a l n a u lr e p e k k u t n u n i a l g n a r o n u p u a m a y a s h e l o n a k u j a i d h a n r e p g n a y n a k ti b r e ti d u a t a s il u ti d h a n r e p g n a y t a p a d n e p u a t a a y r a k t a u m e m k a d it a g u j a y a s n a u h a t e g n e p a i d e s r e b a y a S . a k a t s u p r a tf a d m a l a d i d n a d i s n e r e f e r m a l a d n a k t u b e s i d i l a u c e k n i a l g n a r o h e l o y n r a n e b e s g n a y n a g n e d i a u s e s k a d it i n i n a a t a y n r e p a k ij i s k n a s a m ir e n e m a . 1 , u r a b n a k e P 5 Novembe r2019 , n a a t a y n r e p t a u b m e m g n a Y I S A R R A A E D I D N A R 6 6 4 1 0 1 5 5 3 1 1ii v
E
G
N
A
U
L
E
P
S
I
S
I
L
A
N
A
F
I
S
I
E
N
S
I
E
N
E
R
G
I
L
I
S
T
R
I
K
M
E
L
A
L
U
I
S
J
P
B
G
N
U
D
E
G
A
D
A
P
I
G
R
E
N
E
I
S
A
V
R
E
S
N
O
K
A
T
O
K
U
R
A
B
N
A
K
E
P
N
A
A
J
R
E
K
A
G
A
N
E
T
E
K
I
S
A
R
R
A
A
E
D
I
D
N
A
R
0
1
5
5
3
1
1
1
4
6
6
g n a d i S l a g g n a T : 51 November 12 9 0 i d u t S m a r g o r P TeknikElekrto i g o l o n k e T n a d s n i a S s a tl u k a F u a i R m i s a K f ir a y S n a tl u S i r e g e N m a l s I s a ti s r e v i n U . l J H.R.Soebranta sNo .155PekanbaruK
A
R
T
S
B
A
Kebutuhanenerg iifna ld isekto rkomersia ldiperkriakanakanmeningka tdar i3,6%padat ahun2015menjad i n a t a k g n i n e p a y n i g g n i T . 0 5 0 2 n u h a t a d a p ) i g g n it o ir a n e k s ( % 4 , 6 n a d ) r a s a d o ir a n e k s ( % 3 , 6 i d a j n e m . u l u h i s i s i d i g r e n e i s a v r e s n o k a y a p u n a k p a r e n e m n a g n e d i s a p i s it n a i d u lr e p l a n if i g r e n e n a h u t u b e k Gedung n a a jr e k a g a n e t e k S J P B memiilk ipermasalahan diantaranyapemakaian energ i ilstirk dengan nlia iIntenstia s s o r o b i r o g e t a k m a l a d k u s a m n a l u b /² m / h W k 1 8 , 8 1 h a l a d a ) E K I ( i g r e n E i s m u s n o K .Solusinyamenerapkan . u r a b n a k e P n a a jr e k a g a n e t e K S J P B g n u d e g a d a p k ir t s il i g r e n e i s a v r e s n o k Denganmetodekonservas ienergi , manajemen energiPeak Cilpping setra menggunakan anailsi sbiaya yatiu Financia lAssessmen tuntuk .i g r e n e n a t a m e h g n e p i s n e t o p n a k t a p a d n e m ManajemenenergiPeakCilppingmampu mereduks ibebanpuncak n a n u g n a b a d a p dengan nlia ipolabeban dasa rsetelahd ikonservasienerg idan peakcilpping ,beban puncak l i s a h r e b turun menjad i13%.Setelah dtierapkan konservas ienerg inlia iIntenstia sKonsums iEnerg i(IKE ) h a l a d a 9 1,3 kWh/m/²bulan masuk dalam kategor i Eifsien.Beneif t dair upgrade technology sistem n a a y a h a c n e p dant ataudarayangdidapatkanselama1t ahunadalahsebesa rRp.53.905.212danj angkawaktu g n e p embailanmoda ladalahs elama0,81t ahun i c n u K a t a K :IKE ,Konservas iEnergi ,Fakto rBeban ,PaybackPe irod ,Financia lAssesmentii v i
Y
G
R
E
N
E
L
A
C
I
R
T
C
E
L
E
R
O
F
S
E
I
T
I
N
U
T
R
O
P
P
O
F
O
S
I
S
Y
L
A
N
A
N
O
N
O
I
T
A
V
R
E
S
N
O
C
Y
G
R
E
N
E
H
G
U
O
R
H
T
Y
C
N
E
I
C
I
F
F
E
A
T
O
K
U
R
A
B
N
A
K
E
P
N
A
A
J
R
E
K
A
G
A
N
E
T
E
K
S
J
P
B
E
H
T
I
S
A
R
R
A
A
E
D
I
D
N
A
R
6
6
4
1
0
1
5
5
3
1
1
: m a x E l a n i F f O e t a D Novembe r15 ,2019 g n ir e e n i g n E l a c ir t c e l E y g o l o n h c e T d n a e c n e i c S f O y tl u c a F u a i R m i s a K f ir a y S n a tl u S f o y ti s r e v i n U c i m a l s I e t a t S u r a b n a k e P 5 5 1 . o N s a t n a r b e o S . R H . l JT
C
A
R
T
S
B
A
n i % 6 . 3 m o r f e s a e r c n i o t d e t c e p x e s i r o t c e s l a i c r e m m o c e h t n i d n a m e d y g r e n e l a n i F 2015 to 6.3% (basic 0 5 0 2 n i ) o ir a n e c s h g i h ( % 4 . 6 d n a ) o ir a n e c s .The high increase in ifna lenergy need sto be anitcipated by e d i s m a e rt s p u e h t n o s tr o f f e n o it a v r e s n o c y g r e n e g n it n e m e l p m i .BPJS Ketenagakejraan buliding have f o e s u e h t g n i d u l c n i s m e l b o r p electirca lenergy wtih the value o fEnergy Consume d Intenstiy (IKE )i s / h W k 1 8 , 8 1 m/²month included in the wastefu lcategory .The soluiton i sto apply elect irca l energy n i n o it a v r e s n o c bulidingtheBPJSKetenagakejraan pekanbaru. Wtih t hemethod so fEnergyConservaiton y g r e n e t e g o t t n e m s s e s s A l a i c n a n i F s i t a h t s i s y l a n a t s o c a g n i s u d n a t n e m e g a n a m y g r e n e g n i p p il C k a e P l a it n e t o p g n i v a s .PeakCilppingenergymanagementi sablet or educepeakl oad sonbuliding swtihavalueo f r e n e r e tf a n r e tt a p d a o l c i s a b e h t gyconservaitonand peakcilpping ,peakl oadsuccessfullydropped t o 13%. ) E K I ( y ti s n e t n i n o it p m u s n o c y g r e n e f o e u l a v e h t n o it a v r e s n o c y g r e n e g n i y l p p a r e tf A being 9 ,31 kWh/ t if e n e b e h T . y r o g e t a c t n e i c if f e e h t n i d e d u l c n i h t n o m /² m o fupgrading technology ilghitng systemand ai r g n ir u d d e n i a t b o e r a g n i n o it i d n o c 1yeari sRp.53.905.212andt hepaybackpeirodi s0,81year s : s d r o w y e K IKE ,EnergyConservaiton ,LoadFactor ,PaybackPeirod ,Financia lAssesmentx . 6 Bapak Ahmad Faizal ,ST,. TM , selaku koordinato rTuga sAkhi rProgram Stud i k i n k e T Elekrto Fakutla sSain sdan Teknologi yang selalu membantu membeirkan i s a ri p s n i nd a moitvasidalampenyelesaiantugasakh ri .ii n . 7 Ibu Sus i Af irani , ST,. TM selaku dosen pembimbing yang selalu membantu , i s a v it o m , i s a ri p s n i n a k ir e b m e m dan kesabaran membe irkan arahan maupun n a k it ir k kepadapenuilsdalammenyelesaikant uga sakhrii ni. . 8 I bu Nanda Purt i Mietfhawait , B.Sc. , M.Sc selaku Dosen Penguj i I nd ua I b a ti l e J h a m a h r a M ,S. ,. M cpd s. , selaku dosen penguj iI Iyang t elah banyak member i ri h k a s a g u t n a r o p a l n a a n r u p m e s e k i m e d n a r a s n a d k it ir k a p u r e b n a k u s a m ii . n . 9 Pimpinan, staf fdan karyawan Program Studi Teknik Elekrto se tra Fakutla sSain s i g o l o n k e T n a d . . 0 1 ParaSahabatrekan–rekansepe jruanganangkatan2013. . 1 1 Semua pihak yang telah banyak membantu dan member i moitvas i dalam n i k g n u m k a d it g n a y i a s e l e s a g g n i h l a w a i r a d i a l u m i n i r i h k A s a g u T n a a jr e g n e p u t a s r e p u t a s n a k t u b e s i d ,teirmakasih ata sbantuannya semoga li mu yang dibeirkan a d a p e k penuilsdapatbermanfaat. s il u n e P menyadair dalam penuilsan laporan ii n masih banyak terdapatkekurangan a tr e s kesalahan ,untuk uti dengan segala kerendahan hait ,penuils meneirma segala saran a tr e s k iritkyangbersfiatmembangun ,agarl ebih kb ai dimasayangakandatang. n a p a r a H penuils , semoga laporan Tugas Akhri ii n dapat berguna b agi penuils ir i d n e s khususnya , se tra membeirkan manfaa t yang luar biasa b agi pembaca dimasa . n i m A . g n a t a d n e m b w .r w m u k i a l a ’ u m a l a s s a W , u r a b n a k e P 51 November 12 9 0 s il u n e P i s a r r A a e D i d n a R o t n a ir d n e h l u Z
i x
I
S
I
R
A
T
F
A
D
n a m a l a H N A M A L A H COVER .................................................................................................. i .. N A U J U T E S R E P R A B M E L ........................................................................................ ii N A H A S E G N E P R A B M E L .......................................................................................... iii L A U T K E L E T N I N A A Y A K E K S A T A K A H R A B M E L .......................................... vi N A A T A Y N R E P R A B M E L .......................................................................................... v N A H A B M E S R E P R A B M E L ...................................................................................... iv K A R T S B A ..................................................................................................................... iiv T C A R T S B A .................................................................................................................... iiv i R A T N A G N E P A T A K .................................................................................................. xi I S I R A T F A D ................................................................................................................ ix R A B M A G R A T F A D ................................................................................................. v.. x L E B A T R A T F A D ........................................................................................................ vx i S U M U R R A T F A D ....................................................................................................... iix v N A R I P M A L R A T F A D ................................................................................................ xv iii I B A B PENDAHULUAN . 1 . 1 Lata rBelakang ... I-1 . 2 . 1 RumusanMasalah ... I-5 . 3 . 1 TujuanPeneilitan ... I-5 . 4 . 1 BatasanMasalah ... I-5 5 . 1 . Manfaa tPeneilitan ... I-5 I I B A B TINJAUAN PUSTAKA . 1 . 2 PeneilitanTerkati ... II -1 2 . 2 . Audi tEnergi ... II -3 22. . 1.Audi tenerg iAwal ... II -4 22. . 2.Audi tEnerg iRinci ... II -5 3 . 2 . PeraturanAudi tEnergi ... II -5 .2 13 . r. P ae turanMenter iESDMNomo r13Tahun2012Tentang n a t a m e h g n e P PemakaianTenagaList irk ... II -5 . 4 . 2 Standa rAudi tEnergi... II -7ii x 4 . 2 . 1.SN I03-6169-2000TentangProsedu rAudi tEnerg iPadaBangunan g n u d e G ... ... ... .... .... II -7 52 . . Intenstia sKonsums iEnergi ...I -7 I 52. . 1.SistemPenerangan ...I -8 I 52 .2. . SistemTataUdara. ... .I -8 I 52 .3. . BebanAC... II - 01 6 . 2 . Konservas iEnergi ... II -10 .2 6 .. 1 PerliakuHema rEnergi... II - 11 .2 6.2. Retrof tiitng ... II - 21 62 .2. . UpgradeTechnology... I....I - 31 . 2 7. DemandSideManagement ... I....I - 41 .2 7 .. 1 PeakCilpping... II - 41 8 . 2 . Anailsi sEkonomi ... II - 51 82. . 1.PengeritanCos tBeneif tAnalysis ... II -15 2 . 8 . 2 . KedudukanAnailsi sBiayaManfaat( CBA )DalamEvaluas i .. n a n u g n a b m e P .... ... II - 71 3 . 8 . 2 . Biaya (Cost) ... II - 81 82 .4. . Manfaa t(Benefti) ... II - 81 5 . 8 . 2 . PaybackPeriod ... II - 91 9 . 2 . AspekBiaya ... II - 02 1 . 9 . 2 . Financia lAssesment ... I....I - 02 2 . 9 . 2 . Financia lStatement l(aporanKeuangan) ... I....I - 12 92 . 1. 2 . . TujuanFinancia lStatement... ...I -22 I 92 . 2. 2 . . Karakteirs itkkualtiatfil aporankeuangan...I - 2I 2 n a r u t a r e P i a u s e S i g r e n E n a t a m e h g n e p i s a d n e m o k e R . 0 1 . 2 Menter iNo.13Tahun 2 1 0 2 TentangPenghematanEnergi... ... II -23 2.10.1. PenghematanEnergit anpaBiaya ... II - 32 2.10.2. PenghematanEnerg idenganBiayaRendah ... II -24 2.10.3. PenghematanEnerg idenganBiayaSedang... II - 42 2.10.4. PenghematanEnerg idenganBiayaTinggi... II - 42 I I I B A B METODEPENELITIAN . 3 1. Jeni sPeneilitan... II -1 I
ii i x . 2 . 3 Lokas iPeneilitan... II -1 I 3 . 3 . TahapanPeneilitan ... II -2 I 4 . 3 . TahapanPeneilitan ... II -3 I 3 ..41Stud iPendahuluan ... II -3 I 3 ..42I den itifkas iMasalah ... II -3 I 3 .3 .4 PerumusanMasalah ... II -4 I 3 .4 .4 Membua tTujuan ... II -4 I 3 . .45PengamblianData ... II -4 I 3 . 1.45 . Audi tEnerg iAwal ... II -4 I 3 . 2.45 . Audi tEnerg iRinci... II -5 I 5 . 3 . AnailsaAudi tEnerg iAwal ... II -6 I 6 . 3 . MelakukanKonservas iEnergi ... II -6 I 3 ..61Perliakuhema tEnergi ... I....I -6 I 3 . .62Retroftiitng ... II -7 I 3 . .63UpgradeTechnology... II -7 I 3 . .64PeakCilpping... II -7 I . 3 7. MelakukanAnailsaEkonomi... I..I -8 I 7 . 3 . 1Cos tBeneif tAnalysis ... I....I -8 I 3 . 1.71 . PaybackPeriod ... II -8 I 8 . 3 . MelakukanAnailsaBiaya ... II -9 I 8 . 3 . 1Financia lAssesment ... I....I -9 I . 9 . 3 AnailsaHasi lPenghematanEnergi ... II -9 I 0 1 . 3 . Rekomendas iPenghematanEnergi... II - 0I 1 0 1 . 3 . 1PenghematanEnerg iTanpaBiaya... II - 0I 1 0 1 . 3 . 2PenghematanEnerg iDenganBiayaSedang... II - 0I 1 L I S A H V I B A B DANANALISA 1 . 4 . Audi tEnerg iAwal ... VI -1 1 . 4 . 1Desk irps iBangunan... VI -1 1 . 4 . 2Regulas iPenghematanEnergi ... VI -2 2 . 4 . Audi tEnerg iRinci... VI -2 2 . 4 . 1Intenstia sKonsums iEnergi ... VI -2 4 . 1.21 . AnailsaHas liI ntenstia sKonsums iEnergi( IKE) ... II -3 I 24 . 2. 1 . SistemPenerangan ... II -5 I
v i x 24 . 3. 1 . SistemTataUdara ... II -6 I 3 . 4 . Konservas iEnergi ... VI -7 3 . 4 . 1UpgradeTechnology ... V....I -8 4 . 1.31 . AspekPencahayaan ... VI -8 4 . 2.31 . AspekTataUdara ... VI -12 3 . 4 . 2Retroftiitng... VI -13 3 . 4 . 3PerliakuHema tEnergi... VI -14 4 . 4 . AnailsaBiaya... VI -16 4 . 4 . 1Financia lAssesment ... V..I -16 44 . 1. 1 . Konsums iEnerg iPerha ir ... VI -16 44 . 2. 1 . BiayaPemakaianList irkPerbulan ... VI -22 5 . 4 . AspekEkonom iManfaat ... V....I -21 5 . 4 . 1Cos tBeneif tAnalysis ... V..I -21 4 . 1.51 . Biaya( Cost) ... V....I -22 4 . 2.51 . Manfaat( Benef ti) ... VI -22 4 . 3.51 . PaybackPeriod ... VI -23 6 . 4 . Managemen tEnerg iPeakCilpping... VI -24 6 . 4 . 1 eP mbuatanPolaBeban ... VI -24 6 . 4 .2 MenentukanNlia iFakto rBeban ... VI - 82 7 . 4 . AnailsaHasi lPenghematanEnergi ... VI -30 . 8 . 4 RekomendasiPenghematanEnerg iSesua iPeraturanMenrt iESDMNo.13 n u h a T 2012TentangPenghematanEnergi... VI -30 8 . 4 . 1PenghematanEnerg iTanpaBiaya... VI -31 8 . 4 . 2PenghematanEnerg iDenganBiayaSedang... VI -31 V B A B PENUTUP 1 . 5 . Kesimpulan... V-1 1 . 5 . Saran ... V-2 A K A T S U P R A T F A D N A R I P M A L
v x R A B M A G R A T F A D r a b m a G . 1 . 2 RuanganACdenganpintuterbuka... I.. I - 21 . 2 . 2 Demandsidemanagement... II - 41 1 . 3 Tahapanpeneilitan... II I-2 1 . 4 Graifkesitmas ipolabebandasa rha iranpenggunaanperalatan ilst irk... I -25V 2 . 4 Graifkesitmas ipolabebandasa rha irandenganpeakcilpping... . I -26V 3 . 4 Perbandingangra ifkpolabebandasa rha irandenganpeakcilpping. ...I V- 72
i v x R A T F A D TABEL l e b a T 1 . 2 Tabe lUntukGedungBer- CA ... II -7 2 . 2 TabelUntukGedungTidakBer- CA ... II -7 1 . 4 Nlia iIK bE angunansebelumdliakukankonservas ienergi... VI -3 2 . 4 TindakanTekni sPadaTiapMetode ... VI -3 3 . 4 NliaiI KEbangunans etelahdliakukankonservas ienergi... VI -7 4 . 4 Datas istempencahayaanyangmenggunakanLampuTLPjiar... VI -9 5 . 4 Perbandingankonsums ienergil ampuTLpjia rdanl ampuTLLED ... VI -9 6 . 4 Datas istempencahayaanyangmenggunakanLampuCFL... VI -10 7 . 4 Perbandingankonsums ienergil ampuCFLdanl ampuLED ... VI -11 8 . 4 Peralatans istemt ataudarayangmenggunakanRefrigerant R- 22 ... VI -12 9 . 4 Peralatans istemt ataudarayangmenggunakanRefrigerant CM - 22 ... VI -13 0 1 . 4 Investas imenggunakanmetodeUpgradeTechnology .................................. I -22V
ii v x R A T F A D RUMUS s u m u R 1 . 2 Intenstia sKonsums iEnergi ... II -8 2 . 2 Menghtiungj umlahlampu... II -8 3 . 2 MenghtiungPKACYangDibutuhkan ... II - 01 4 . 2 Menghtiungkonsums ienergij/am ... I.. I - 31 5 . 2 Tota lKonsums iEnergi ... II - 31 6 . 2 Menghtiungf akto rbeban... II - 51 7 . 2 PaybackPeriod... II - 91 8 . 2 Konsums ikWh/Ha ir ... II - 12 9 . 2 BiayaPemakaianList irk/Bulan ... II - 12
ii i v x N A R I P M A L R A T F A D . A Stud ipendahuluan ... . -1 A . B Datar ekening ilst irkt ahun2018... ... ... .B-1 . C Dokumentas iwawancaradanpengambliandata ... ... . C-1 ..
I-1
I
B
A
B
N
A
U
L
U
H
A
D
N
E
P
1 . 1 LatarBelakang Meningkatnya perekonomian dan penduduk indonesia diproyeksikan penggunaan h a m u r r o t k e s i d l a n if i g r e n e tangga , sekto rkomersial , dan sekto r lainnya (pe tranian, . h a b m a tr e b s u r e t n a k a ) n a g n a b m a tr e p n a d i s k u rt s n o k Peranan sekto rkomersia lterhadap n a h u t u b e k l a t o t energ i ifna ldiperkriakan akan meningka tdar i3,6% pada tahun 2015 ) r a s a d o ir a n e k s ( % 3 , 6 i d a j n e m i d a j n e m dan 6,4% (skena iro itnggi ) pada tahun 2050 . i s a p i s it n a i d u lr e p l a n if i g r e n e n a h u t u b e k n a t a k g n i n e p a y n i g g n i T denganmenerapkanupaya u l u h i s i s i d i g r e n e i s a v r e s n o k yang didukung dengan penetapan kebjiakan yang t epa tdan . n a k a n a s k a li d t a p a d Untuk memenuh ikebutuhan energi ,sumber-sumber energ ip irme r n a g n e d i s a m it p o i d a i s e n o d n I i d a d a g n a y menggunakan mode lpenyediaan energi .Asumsi h a l a s m a l a d e k n a k k u s a m i d g n a y satunyaadalahkonservas ienerg isudah diperitmbangkan i u l a l e m pemanfaatant eknolog iyange ifsien.[ 1] k ir t s il n a h u t u b e K indonesia pe rkaptia pada tahun 2050 diprediksikan mencapa i o ir a n e k s k u t n u a ti p a k r e p h W k 1 1 2 . 5 dasa rdan 7.129 kWh pe rkaptia untuk skena iro .i g g n it Kebutuhan ilst irkpe rkaptiapadaskena iro dasa ,r l ebihrendahda ir t arge tKEN ( PP i g g n it o ir a n e k s a d a P . ) 4 1 0 2 / 9 7 kWh/kaptia sedikti l ebih banyak da ir t arge tKEN ,karena it r e p e s , i m o n o k e o r k a m i s m u s a i s i s i r a d n a a d e b r e p a y n a d a pe trumbuhan ekonom idan a tr e s , k u d u d n e p n a h u b m u tr e p perbedaan asums itekni sketenagailst irkan ,sepe tr ifaktor n a d t i k g n a b m e p s a ti s a p a k susu t ja irngan d i rtansmis i dan dist irbus i ilst irk. proyeks i a t a r i m o n o k e n a h u b m u tr e p - ar at 6,8persenpertahun ,penambahankapastia s ilst irkd idalam . n u h a t r e p ) W G ( tt a w a g i g 7 a y n ti k i d e s n a k h u t u b m e m i r e g e n Aritnya ,dalam peirode 2015 -9 1 0 2 penambahan kapastias ilst irk menjad i suatu keharusan namun ternyata reailsas i i m o n o k e n a h u b m u tr e p sudah itdak sesua i dengan perkriaan . Pada tahun 2015, , % 0 , 5 6 1 0 2 n u h a t , % 9 , 4 i a p a c n e m a y n a h B D P n a h u b m u tr e p dan t ahun 2017 diperkriakan n a g n e D . % 1 , 5 i a p a c n e m a y n a h demikian, te jradinya pelambatan pe trumbuhan ekonomi s a ti s a p a k n a h a b m a n e p a d a p h u r a g n e p r e b n a k a t u b e s r e t pembangki t ilst irk menuju tahun 9 1 0 2 diprediksi pe trumbuhan ekonom imencapa irata-rata 5,2% pe rtahun. De ifstinya r e b m u s n a a i d e s r e t e k energ idtiambahkebutuhanenergiyangt eru smeningka titapt ahunnya pelrudliakukanupayakonservasienerg i ilst irk. ][ 1I-2 i g r e n E i s a v r e s n o K g n a t n e t 9 0 0 2 n u h a T 0 7 . o N h a t n ir e m e P n a r u t a r e P m a l a D h a t n ir e m e p , h a t n ir e m e p b a w a j g n u g g n a t i d a j n e m i g r e n e i s a v r e s n o k a w h a b n a k t a n a m a i d a s u g n e p , h a r e a d ha dan masyarakat .Selain tiu konservas ienerg inasiona lmeilput iseluruh n a t a a f n a m e p n a d , n a a h a s u g n e p , n a a i d e y n e p n a t a i g e k u ti a y , i g r e n e n a a l o l e g n e p p a h a t .i g r e n e a y a d r e b m u s i s a v r e s n o k a tr e s i g r e n e Teknisnya Audi t energi sebaga i prose s t a a f n a m e p i s a u l a v e an energ i dan idenit ifkas i peluang penghematan energ i setra i g r e n e r e b m u s a n u g g n e p n a d i g r e n e a n u g g n e p a d a p i s n e i s if e n a t a k g i n e p i s a d n e m o k e r i g r e n e i s a v r e s n o k a k g n a r m a l a d [ 2] n a n u g n a b n a k a p u r e m l i s r e m o k n a n u g n a B targe tkonservas ienergi yang sektornya a g u j a j a s u t n e T . n a h a t n ir e m e p g n u d e g i tr e p e s k il b u p n a n a y a l e p r o t k e s a d a p e k g n o l o g r e t a y n m u m u a d a p a n e r a k , r a s e b p u k u c g n a y k ir t s il i g r e n e n a k o s a p n a k h u t u b m e m n a k a g n a y k ir t s il i g r e n e n a k a n u g g n e m a j a s u t n e t t a u b i d k il b u p n a n a y a l e p n a n u g n a b besa runtuk r a ti k e s i d n u p u a m i ri d n e s u ti n a n u g n a b m a l a d i d k i a b k ir t s il n a h u t u b e k i p u k u c n e m t a p a d a j a s u t n e t t a s e p g n a y k il b u p n a n a y a l e p n a n u g n a b n a n u g n a b m e P . t u b e s r e t n a n u g n a b a b i d k ir t s il n a h u t u b e k i h u n e m e m k u t n u r a s e b p u k u c g n a y k ir t s il i g r e n e p a r e y n e m ngunan a p r e t g n a y a y a d s a ti s a p a k a y n r a s e b n a k a n e r a k i d , ir i d n e s u ti sang dan kebutuhan 3 [. a y n k ir t s il ] ) S J P B ( l a i s o s n a n i m a j a r a g n e l e y n e p n a d a B Ketenagake jraan salah satu bangunan u r a b n a k e p i d a d a g n a y l i s r e m o k didi irkan sejak 1 Jul i2014 merupakan program pub ilk o n o k e l a i s o s o k i s ir i s a t a g n e m k u t n u a jr e k a g a n e t i g a b n a g n u d n il r e p n a k ir e b m e m g n a y m i n a a r a g g n e l e y n e p n a d u t n e tr e t nya menggunakan mekanisme asurans i sosial . Sebaga i n a g a b m e l egara yang bergerak dalam bidang asurans isosia lBPJS Ketenagake jraan yang h a d ulu bernama BPJS (Persero ) merupakan pelaksana undang-undang jaminan sosia l a jr e k a g a n e t sepe tr ihalnyanegaraberkembangl ainnya ,mengembangkanprogramj aminan n a k r a s a d r e b l a i s o s funded socia lsecurtiy ,yatiu j aminan sosia lyang didana ioleh pese tra m n a d asiht erbata spadamasyaraka tpeke jradis ektorformal. 4[ ] a r a c n a w a w l i s a h n a k r a s a d r e B yang telah d liakukan bersama ast f fSDM ,Bapak ir b e f menjelaskan bahwa kanto rBPJS Ketenagake jraan yang beralama td iJl .Tengku 6 2 . o N n i d i b A l a n i a Z KotaPekanbaru ,Riau .GedungBPJSketenagake jraanpekanbarui n i k il b u p m u k u h n a d a b i s n a t s n i s a t a i d i ri d r e b a n a m i d g n a y t a s u p h a t n ir e m e p h e l o n u g n a b i d . a r a g e n k il i m a h a s u n a d a b i r a d n a i g a b n a k a p u r e m n a a jr e k a g a n e t e k s j p b a y n a l u m e s g n a y g n u d e G BPJS Ketenagake jraan memiilk i 4 bangunan diata s tanah selua s 15.000 m2 e b berapa diantaranyayatiugedungutama sebaga ipusa toperasiona ldan pelayananpubilk ,
I-3 . p i s r a n a d a ll a h s u m , a l u a g n u d e g Salahs atudiantara4bangunanyangmenggunakanenerg i r a s e b p u k u c yatiu gedung pelayanan, in i dibuk itkan dengan perhtiungan intenstia s , 8 1 i a li n n a g n e d n e i s if e r a d n a t s i h i b e l e m g n a y i g r e n e i s m u s n o k 8 1 kWh/m /²Bulan dan r a l o s r a k a b n a h a b n a h i g a t a y a i b i r a d r a u li d r a s e b p u k u c a y n n a l u b p a it g n a y k ir t s il n a h i g a t t e s r o t a r e n e g .Kurangnya pengetahuan terhadap pola perliaku hema tenerg iialah gedung a m a t u d isebabkanbanyakperalatan ilst irkyangmenggunakandayabesa rdand inyalakan k m a j a g g n i h n a a m a s r e b a r a c e s e jra berakhri , gedung tersebu t merupakan pusa t dar i b u p n a n a y a l e p ilk dan aktfitia soperasiona ldar iseluruh staf fdan karyawan yang beke jra. Beberapa faslitia s pubilk diantaranya yatiu wfi icorner ,ruang menyusui , ruang vvip , , n a m u n i m s u s u h k n i g n i d n e p i r a m e l dispenser ,danr akchargermutlfiungs iyangsemuanya . k ir t s il i g r e n e n a k t a a f n a m e m Sumbe rutama energ iyang digunakan pada gedung BP JS . T P k ir t s il i r a d l a s a r e b u ti a y n a a jr e k a g a n e t e k PLN Persero dengan daya terpasang pada 0 5 . 1 4 u ti a y a m a t u r o t n a k g n u d e g 0 VA dan 33.000 VAuntuk auladandaya generato rse t m e t s i s i a g a b e s a s a h p 3 a v K 8 8 backupkeitka ilst irkpadam. h a l e t g n a y k ir t s il n a h i g a t a t a d i r a D diperoleh tota lpembayaran selama 12 (dua s a l e b )bulan terakhi rpada tahun 2018 didapa tangka nomina lsektia rRp.325.906.917 . n a l u b i d i d a jr e t i g g n it r e t g n a y k ir t s il n a h i g a t n a r a y a b m e P November dengan nomina l . p R 30.139.222 dan pembayaran t agihan ilst irk yang t erendah t e jrad id ibulan j ul idengan 4 2 3 . 9 1 . p R l a n i m o n .517 . Selain biaya pembayaran tagihan ilst irk kanto r BPJS g n a i s a r e p o g n e p r a k a b n a h a b a y a i b n a k r a u l e g n e m a g u j u r a b n a k e p n a a jr e k a g a n e t e K enset , n a k i a b r e p , m a d a p k ir t s il t a a s a d a p n a k a n u g i d i n i t e s n e g n i s e m Transformator dan n a g n e d a s a h p 3 a v K 8 8 n a k a n u g i d g n a y t e s n e g s a ti s a p a K . i s u b ir t s i d n a g n ir a j n a a r a h il e m e p a y a i b u r a b r e t i g o l o n k e t n a k a n u g g n e m m u l e b t e s n e g a n e r a k r e ti l 5 7 1 i k n a t s a ti s a p a k yang n a s a n a m e p k u t n U . r a s e b p u k u c m a d a p k ir t s il a d a p t e s n e g n a i s a r e p o g n e p k u t n u n a k r a u l e k i d e b e s m a j/ r a l o s r e ti l 9 . 9 1 n a k u lr e p i d l e s e i d t e s n e g lumd ihubungkandenganbeban. S J P B n a g n e d a m a s g n a y l a i s o s n a n i m a j m a r g o r p g n a d i b i d k a r e g r e b g n a y i s n a t s n I e t e K nagake jraan adalah PT. Taspen (Tabungan Asurans i Pensiun ) yang merupakan l i s a h i r a D . a m a s g n a y a jr e k m a r g o r p n a d l a n o i s a r e p o n a t a i g e k i k il i m e m r o ti t e p m o k . T P f f a t s n a g n e d a r a c n a w a w Taspen bapak t om menjelaskan bahwa gedung i n imemiilk i p s a ti li s a f a p a r e b e b ubilkdiantaranya yatiu wfi icorne ,rl emar ipendinginkhusu sminuman , k a r , r e s n e p s i d charger dan televis i yang semuanya memanfaatkan energ i ilst irk . n a i a k a m e p n a h i g a t i k il i m e m n e p s a T . T P , n a a jr e k a g a n e t e K S J P B n a g n e d n a k g n i d n a b i D r h i b e l g n a y k ir t s il i g r e n e endahdenganr ata-rata pembayaranRP .21.600.000dengandaya
I-4 n a d A V 0 0 5 . 1 4 r a s e b e s k ir t s il biaya tersebu tdliuar biaya pembeilan bahan baka rsola r h a d u s n a t a l a r e p a p a r e b e b a n e r a k h a d n e r h i b e l n e p s a T . T P n a h i g a t a y a i B . t e s n e g k u t n u m e h i g o l o n k e t n a k a n u g g n e m a t energ i dan konsep gedung yang minim menggunakan .i r a h g n a i s a d a p a y a h a c Berdasarkan hasi lwawancaradan pengamatanawa ldengan staf fSDMbapak f eb ir g n u d e g i d BPJS ketenagake jraan ,ada beberapa permasalahan yang dtiemu idiantaranya g n a y g n u d e g n a a d a e k se irng mengalam ibeban puncak, MCB pada kWh mete rse irng i m a l a g n e m Trip ,Seirng mengalam igangguan pada kompreso rAC ,L alu posis iinstalas i r o s n e d n o k A ilC sp tyang terhalang oleh semen beton, dan beberapa sistem pencahayaan n a k a n u g g n e m m u l e b teknologi hema tenergi .Dar ipermasalahan i n iover- an y pemakaian a j a s a n a m k ir t s il n a t a l a r e p h e l o n a k b a b e s i d i u h a t e k i d m u l e b g n u d e g a d a p a y a d d an g n a m e m pe lru d ievaluas ipemakaian energinya karena te irndikas iboro ssehingga pe lru n a t a m e h g n e p n a k u k a li d aga r itdak mengganguaktfitia spelayanant erhadapmasyarakat . t a u s n a k r a w a ti d a k a m , s a t a i d n a h a l a s a m r e p i n a g n a n e m k u t n U u solus ikonservas i i g r e n e yang l ebih aman dan cukup efektfi dengan beberapa metode yatiu Perliaku Hema t , i g r e n E Retrofti itng ,Upgrade Technology ,Manajemen energiPeakC ilppingyang mampu . li s r e m o k a l a k s k i a b n a n u g n a b a d a p k a c n u p n a b e b i s k u d e r e m k u t n u Selanjutnya juga u ti a y n a k a n u g i d g n a y e d o t e m a y a i b s i s il a n a n a k u k a l e m ifnancia lassessment betrujuan g n a y a y a i b n a t a m e h g n e p r a s e b a p a r e b e s i u h a t e g n e m telah dikeluarkan .Lalu melakukan e d o t e m n a g n e d i m o n o k e s i s il a n a cos tbeneif tanalysis dengan paramete rpayback period . Beberapametodei nibe trujuanuntukmenge ifsiensikanpemakaianenerg i ilst irkaga rmasa g n a t a d n e m penggunaan energ i ilst irk d igedung BPJS Ketenagake jraan merujuk pada r a d n a t s regulasi dikeluarkan oleh Peraturan Peme irntah No . 70 Tahun 2009 tentang i g r e n E i s a v r e s n o K fungsinyaaga rpenggunaanenerg iilst irkmenjadil ebihe ifsien. Maka dar ibeberapa permasalahan in ipenelti iingin melakukan upaya konservas i g n u d e g a d a p i g r e n e BPJS Ketenagake jraan pekanbaru sebab penitngnya menerapkan n a a n u g g n e p peralatan ilst irk secara e ifsien dem imemerang ikirsi senerg idan menjaga t e k ersedian pasokan energ i ilst irk .Maka oleh tiu penuil ste tra irk melakukan peneilitan i a n e g n e m ANALISI ES P LUANG EFISIENS I ENERG I LISTRIK MELALU I I G R E N E I S A V R E S N O K PADA GEDUNG BPJS KETENAGAKERJAAN U R A B N A K E P KOTA.
I-5 2 . 1 RumusanMasalah : h a l a d a i n i n a it il e n e p i r a d h a l a s a m n a s u m u r n u p a d A . 1 Meilha thistor ipenggunaanenerg i ilst irksehinggabisadikatakan hema tatauboro s ? . 2 Mengidenit ifkas idampakdar ipemborosandanpeluangupayapenghematan energ i . n a k a n u g i d g n a y k ir t s il n a t a l a r e p i r a d . 3 Bagaimana upaya yang dliakukan untuk penurunan beban puncak setelah a y n n a k p a r e ti d peakcilpping? 3 . 1 TujuanPeneil itan : h a l a d a i n i n a it il e n e p i r a d n a u j u t n u p a d A . 1 Menganailsi snliaiI ntens tia sKonsums iEnergi( IKE )padabangunangedung. . 2 Menganailsis seberapa besa r pemborosan dan peluang konservas i energ i pada k ir t s il n a t a l a r e p . . 3 menganailsi sseilsih fakto rbeban keitka dtierapkan peak cilpping pada gedung . u r a b n a k e p n a a jr e k a g a n e t e k S J P B . 4 Menawarkanopsirekomendasit erhadappotens idanpeluanghema tenerg.i 4 . 1 BatasanPeneil itan : h a l a d a i n i n a it il e n e p h a l a s a m n a s a t a B . 1 Di fokuskan meilha t peluang penghematan energ i ilst irk pada gedung BPJS . u r a b n a k e p n a a jr e k a g a n e t e k . 2 Membaha supayapenghematanenerg idar isekto rkomersi.l . 3 Upayapenghematanenerg idif okuskanhanyamengamat ipadagedungpelayanan. . 4 Upaya management energ i peak cilpping d i fokuskan hanya pada konservas i n a k a d n it n a g n e d i g r e n e upgradet echnology. 5 . 1 Manfaa tPeneil itan h a l a d a i n i n a it il e n e p i r a d t a a f n a M : . 1 Mengetahu ihistor ipenggunaan energ i ilst irk sehingga bisa dikatakan hema tatau . s o r o b . 2 Mengetahu idampak dar ipemborosan dan peluang upaya penghematan energ idar i . n a k a n u g i d g n a y k ir t s il n a t a l a r e p
I-6 . 3 Mengetahu iseilsih fakto rbeban setelah dtierapkan peak cilpping pada gedung . u r a b n a k e p n a a jr e k a g a n e t e k S J P B
I I -1
I
I
B
A
B
A
K
A
T
S
U
P
N
A
U
A
J
N
I
T
1 . 2 Peneil itant erkati i g r e n e i s a v r e s n o k n a d n a t a m e h g n e p g n a u l e p a s il a n a n a g n e d t i a k r e t g n a y i s n e r e f e R .i a n e g n e m a y n m u l e b e s n a it il e n e p i r a d t a h il i d t a p a d n a a y a h a c n e p m e t s i s a d a p k ir t s il i g r e n e n a a n u g g n e p i s n e i s if e n a t a k g n i n e p s i s il a n A “ . ” g n a l a m a t o k h a r e a d p i s r a n a d m u m u n a a k a t s u p r e p g n u d e g i d r e n o it i d n o c r i a n a d n a d n a a y a h a c n e p m e t s i s a d a p i g r e n e i s n e i s e f e n a k t a k g n i n e m k u t n u n a k u k a li d i n i n a it il e n e P m e t s i s pendinginan .Peneilitan in imenggunakan metode IKE dengan mengunakan data n a k a n u g i d a g u j E K I n a g n u ti h r e p , n a g n a p a l a t a d n a li b m a g n e p n a d r e d n u k e s a t a d , r e m ir p n a l u b r e p i g r e n e i s m u s n o k s a ti s n e t s n i , k ir t s il i g r e n e i s m u s n o k a l o p n a k u t n e n e m k u t n u baik n e p i s i s cahayaan dan pendingin ruangan . Hasi l dar i peneilitan in i adalah dengan D E L u p m a l n a a n u g g n e p tube 18 wat tdan LED bulb 9 wat tdan pemenuhan standa rSN I 3 0 - 6575-2001 ,didapatkan hasi lpenghematan untuk sistem pencahayaan sebesa r19.69 u a t a i r a h / h W k 590,7 kWh/bulan .Penghematan dengan meminimalkan ke jra AC dengan i a u s e s u h u s standa rpengganitan ACkonvensiona lyangusianya l ebih dar i5t ahun digant i C A n a g n e d teknologii nve tre rdan didapatkanhaslipenghematansebesa r149,86 kWh/har i u a t a 4.495,8 kWh/bulan. Dar ipeneilitan i n isudah memenuh ikrtie ira hema tenerg iuntuk g n u ti h r e p n a k u k a l e m m u l e b i p a t e t n a k a n a n i g n i d n e p n a d n a a y a h a c n e p a l a k s an anailsi s i s a t s e v n i n a d a y a i b [5]. A “ nailsi s e ifsiens i pemakaian daya ilst irk d i universtia s islam lamongan” . t a m e h g n a u l e p n a d n u h a tr e p i g r e n e i s m u s n o k i u h a t e g n e m k u t n u t a a f n a m r e b i n i n a it il e n e P n a d m u l e b e s n a k g n i d n a b m e m n a d n a k a n u g i d g n a y k ir t s il n a t a l a r e p n a k r a s a d r e b i g r e n e e d o t e m n a k a n u g g n e m i n i n a it il e n e P “ . i g r e n e t a m e h g n a u l e p a y a p u n a k u k a li d h a d u s e s PHE n e d gankaijandatap irme rdandatas ekunde ryangdiperolehdar ipengukuran ,pengamatan . , i n i n a it il e n e p a d a p n a k a n u g i d a g u j E K I n a g n u ti h r e p , E H P e d o t e m n a a n u g g n e p n i a l e S m e t s i s a d a p i g r e n e t a m e h g n a u l e p i r a c n e m k u t n u h a l a i n a k a n u g i d g n a y n a g n u ti h r e p n i g n i d n e p an Ai rCondiitonerberapapemakaian energ iyangdipe lrukanuntukpendinginan h a l a d a i n i n a it il e n e p i r a d r i h k a l i s a H , n a g n a u r Setelahi mplementas iPeluang Penghematan R n a r e g ir f e r h a b u g n e m n a g n e d ) O S E ( i g r e n E -22 (Freon )dengan ref irgeran thidrokarbon c M - 22 (merek Musicool )memperoleh penghematan (e ifsiensi )sebesa r33% pada SistemI I -2 i a li n n a d ) C A ( a r a d u n a i s i d n o k g n e p -nlia iyang l ebih rendah d igedung utama Universtia s . n u h a t r e p 2 m / h W k 1 4 , 4 0 2 i d a j n e m n a g n o m a L m a l s I Dar ipeneilitani n isudahmencakup e d o t e m IKE ,PHE ,dan anailsi sbiaya namun masih skala keci ldan belum melakukan i m o n o k e s i s il a n a [ ]. 6 g n u d e G n a a y a h a c n e P m e t s i S a d a p k ir t s i L i g r e n E n a t a m e h g n e P g n a u l e P s i s il a n A “ n a i a k a m e p n a k i s n e i s if e g n e m k u t n u t a a f n a m r e b n a k u k a li d i n i n a it il e n e P . ” M G U I T E T J r e n e g i ilst irk dar i sistem tata cahaya dengan menentukan jeni s lampu dan intenstia s e d o t e m n a k a n u g g n e m i ti l e n e P . n a h u t u b e k n a g n e d i a u s e s r a g a t a p m e t u t a u s i d n a a y a h a c n e p , g n it ti f o r t e R yatiu metode untuk melakukan e ifsiens i pada sistem tata cahaya dengan k u k a l e m anpengganitankomponensetarayangmaksudnyayatiumenggant iperalatan yang t a m e h h i b e l i d a j n e m s o r o b g n a y i r a d n a a y a h a c n e p m e t s i s k ir t s il i g r e n e i s m u s n o g n e m i r a d r i h k a l i s a H . a y n m u l e b e s g n a y n a g n e d a r a t e s g n a y i s a k if i s e p s n a g n e d i p a t e t i g r e n e i n i e d o t e m yatiupeluangpenghematanenerg i ilst irkpadas istemt atacahayagedungJ TET I a t a r ) 0 4 8 / W 6 3 D L T ( 8 T u p m a l n a d k i n o rt k e l e t s a ll a b n a k a n u g g n e m n a g n e d M G U -rata r a ti k e s u a t a 7 0 1 i r a d n e d n o p s e r 5 8 u k a li r e p n a g n e D . h W k 1 8 3 . 0 2 3 . 2 r a s e b e s n a l u b r e p a d k u s a m ) % 4 , 9 7 ( lamkategor ibaik .Akant etapi ,aktupengembailani nvestasii n imelebih i k a d it i n i s i n e j i g r e n e n a t a m e h g n e p g n a u l e p l a i s n a n if a r a c e s a g g n i h e s , n u h a t 5 menguntungkanuntukdigunakan 7[ ]. “Anailsi speluang penghematan dan konservasi Energ ipada gedungperpustakaan s. h n a m e o s Pekanbaru” .Peneilitan i n idliakukan bermanfaa tuntuk Mengetahu ikebjiakan n a k u k a l e m k u t n u n a k u k a li d g n a y i g e t a rt s a tr e s k ir t s il i g r e n e n a a n u g g n e p m a l a d i m o n o k e n a d s i n k e t i g e s i r a d n a t a m e h g n e p (ifnancia)l . Penelti imenggunakan metode e d a r g p U Technology ,Retroftiitng ,danPerliakuHema tEnergi ,se tramenggunakananailsi s u ti a y a y a i b Financial Assessmen tuntuk mendapatkan potens ipenghematan energi .Hasi l h a l a d a i n i n a it il e n e p i r a d r i h k a membe irkan rekomendas idengan pengganitan peralatan .r o s n e s n a h a b m a n e p a tr e s a c a k s i n e j n a it n a g g n e p n a d i g r e n e t a m e h h i b e l g n a y k ir t s il a k g n a j n a d 0 6 9 . 0 9 5 . 9 1 4 . p R r a s e b e s h a l a d a n u h a t 1 a m a l e s n a k t a p a d i d g n a y n a g n u t n u e K n a il a b m e g n e p u t k a w moda ladalah selama 0,54 t ahun. Melakukan konservas ienerg idar i a y n n u h a tr e p t a m e h i d t a p a d g n a y n a g n u t n u e k a k a m a r a d u a t a t n a d n a g n a r e n e p i g e s u t k a w a k g n a j n a d 0 0 0 . 0 4 7 . 7 2 2 . p R r a s e b e s i s a t s e v n i n a g n e d 8 6 9 . 0 9 5 . 9 1 4 . p R i a p a c n e m . n u h a t 4 5 , 0 a m a l e s i s a t s e v n i n a il a b m e g n e p Dar ipeneilitan in isudah melengkap ikrtieira i r a c n e m peluang penghematan energ idar iaspek ifnancia ldan ekonom inamun belum s k u d e r e m e d o t e m n a k a n u g g n e m ibebanpuncaks kalakomersli [3].
I I -3 “Penghematan Konsums iEnerg iList irk Rumah Tangga dengan Penerapan Peak g n i p p il C dan Strategic Conservaiton d i Kota Pekanbaru” peneilitan in i dliakukan g n e m k u t n u t a a f n a m r e b etahu ipenghematan energ i ilst irk rumah tangga d i Pekanbaru n a p a r e n e p n a g n e d pemenggalan beban puncak dan srtateg i konservasi. Penelti i n a k a n u g g n e m Penerapan metode Peak Cilpping dan Strategic Conservaiton .Hasi lakhi r h a l a d a i n i n a it il e n e p i r a d akt fitia spembebanan t erbaik untuk penghematan energ ikarena 9 3 , 8 2 1 r a s e b e s i g r e n e n a t a m e h g n e p i s n e t o p n a g n e d a t a r h i b e l k ir t s il n a b e b a l o p t a u b m e m e b r e t n a b e b r o t k a f n a k i a n e k n a d , % 9 9 , 3 4 r a s e b e s u a t a a jr e k i r a h / h W M sa ryatiu 12,87% . . i g r e n e n a a n u g g n e p i s i s i r a d n a t a m e h g n e p i j a k g n e m h a d u s i n i n a it il e n e p i r a D Namun n a k g n a b m e g n e m m u l e b penghematanda irs udu tpandangkeekonomian [8]. a y n a h u l u h a d r e t n a it il e n e p , a w h a b n a k t a p a d i d t i a k r e t n a it il e n e p n a k r a s a d r e B n a it il e n e p a d a p a g g n i h e s , i g r e n e i s a v r e s n o k n a d i g r e n e t i d u a p a h a t i a p m a s s a h a b m e m selanjutnya penelti i mengembangkan pembahasan yang digunakan , itdak hanya ,t i d u a a t a d n a k t a p a d n e m tetap ipenel ti imenambahkankaijan anailsi sbiaya ,peak cilpping s i s il a n a g n e m k u t n u n a u j u tr e b i n i i m o n o k e s i s il a n a n a h a b m a n e P . i m o n o k e n a d n a t a l a r e p i s a d n e m o k e r n a k i s a t s e v n i g n e m k u t n u n a k r a u l e k i d h a l e t g n a y a y a i b n a il a b m e g n e p i g r e n e n a t a m e h g n e p u t a u s i r a d . Peak cilpping be trujuan untuk mengurang ipermintaan k a c n u p n a b e b e d o ir e p a d a p k ir t s il a y a d Sedangkan anailsi s biaya be trujuan untuk k i a b k ir t s il n a i a k a m e p n a r a y a b m e p k u t n u n a k a n u g i d g n a y n a r a u l e g n e p a y a i b s i s il a n a g n e m n a k a g n a y n a it il e n e p a d a p a g g n i h e S . n a t a m e h g n e p a y n n a k u k a li d m u l e b e s u a t a h a d u s e s n a k u k a li d selanjutnya penelti imembaha s4 pembahasan yatiu ,Audti ,Konservas iEnerg,i g n i p p il c k a e P , Anailsi sBiaya ,danAnailsi sEkonom.i 2 . 2 Audi tEnergi k u t n u s e s o r p h a u b e s i a g a b e s n a k i s i n if e d i d t a p a d a n a h r e d e s a r a c e s i g r e n e t i d u A n a d , i g r e n e n a k a n u g g n e m g n a y k ir b a p u a t a n a n u g n a b h a u b e s a n a m i d i s a u l a v e g n e m h a l a d a i g r e n E t i d u A n a u j u T . i g r e n e i s m u s n o k i g n a r u g n e m k u t n u g n a u l e p i s a k if it n e d i g n e m a k u k a l e m k u t n u nve ir ifkas ibahwa subjekdar iaudti t elahdiselesaikanataube jralan sesua i h a l e t e S a m ir e ti d n a d i u j u t e s i d h a l e t g n a y k it k a r p n a d , i s a l u g e r , r a d n a t s n a g n e d i s a l u k l a k u t a u s i u l a l e m t u b e s r e t l i s a h a s il a n a g n e m i g r e n e r o ti d u a , ij u l i s a h n a k t a p a d n e m n e m n a g n e d ggunakanmater ipendukungyangada( misalnyat abel ,bagan) .Kemudianhasi l g n a y n a t a l a r e p p a it e s i r a d i a l u m i d , i g r e n e a c a r e n n u s u y n e m k u t n u n a k a n u g i d t u b e s r e t ij u n a k u t n e ti d t a p a d , i g r e n e a c a r e n i r a D . a y n h u r u l e s k ir b a p i s a l a t s n i a y n t u j n a l e s n a d i j u i d
I I -4 i s if e ens i peralatan dan ada itdaknya peluang penghematan biaya energi . Setelah tiu , t a a f n a m n a d a y n a y a i b n a a ri k r e p , g n a u l e p p a it e s p a d a h r e t i c n ir h i b e l n a ij u g n e p n a k u k a li d n a h il i p i r a d -piilhan yang t elah dtientukan .Dalam beberapa hal ,audtio renerg i itdakdapa t u a t a a y n o k i s e r t a g n i g n e m , s u s u h k i s a t s e v n i u t a u s i a n e g n e m i s a d n e m o k e r n a k ir e b m e m k a i g r e n e r o ti d u a , i n i l a h m a l a D . r a s e b u l a lr e t a y n i s a t s e v n i l a t o t a n e r a k an membe irkan i s a d n e m o k e r u t a u s mengena i pengganitan ala t (misalnya pengganitan Lampu , a n a t a m e h g n e p l -at ala t ilst irk yang lainnya sepe tr iKomputer ,AC ,TV ,Dispenser) .Hasi l i a tr e s i d i s a d n e m o k e r t a u m e m g n a y i c n ir e t n a r o p a l a p u r e b n a k a i c n i R i g r e n E t i d u A r i h k a t il u s p u k u c m u m u a r a c e S . a y n n a a n a s k a l e p m a r g o r p a tr e s t i a k r e t a y a i b n a d t a a f n a m n a g n e d n e m k u t n u yimpulkanbesarnyapenghematanyangdapa tdiidenit ifkas imelalu iaudi tenergi . n u p il a k e s , it r a r e b p u k u c g n a y h a l m u j i t a k e d n e m a y n a s a i b n a t a m e h g n e p , u ti g e b n u m a N l a w a i g r e n e t i d u a , r a s a k k u j n u t e p i a g a b e S . a n a h r e d e s g n il a p g n a y i g r e n e t i d u a i u l a l e m a k p a r a h i d n dapa t mengidenit ifkas i penghematan sebesa r 10% . Audi t energ i teirnc i h a g n e n e m a k g n a j k u t n u h i b e l u a t a % 0 2 r a s e b e s n a t a m e h g n e p i a p a c n e m t a p a d i l a k g n ir e s g n a j n a p n a d .Tahapanaudi tenergit erbag imenjad i2t ahap ,yatiu [ 92 ]: 1 . 2 . 2 Audi tEnerg iAwal ti d u A energ i awa l pendahuluan merupakan pengumpulan data awal , itdak . a i d e s r e t g n a y a t a d n a k a n u g g n e m a y n a h n a d h i g g n a c g n a y i s a t n e m u rt s n i n a k a n u g g n e m , a n a m i a g a b , a n a m i d a t a d n a l u p m u g n e p n a k a p u r e m l a w a i g r e n e t i d u a n i a l a t a k n a g n e D a p a i g r e n e s i n e j n a d , a p a r e b yangdipergunakanolehsuatuf aslitias .Datai n idiperolehdar i n a h u r u l e s e k n a d n a n u g n a b a d a p a y n m u l e b e s n a l u b u a t a n u h a t i g r e n e n a a n u g g n e p n a t a t a c : u ti a y n a a n a s k a l e p p a h a t a g it i r a d i ri d r e t l a w a i g r e n e t i d u A . a y n n a p a k g n e l e k m e t s i s 2[ 4] . 1 Melakukan idenit ifkas iberapa jumlah dan biaya energ imenuru tjeni senerg i . a y n a p a k g n e l e k n a d n a n u g n a b h e l o n a k a n u g r e p i d g n a y . 2 Melakukan iden itifkas ikonsums ienerg iperbagian/sistem dar ibangunan dan . a y n n a p a k g n e l e k . 3 Mengkoreks imasukan energ idan keluaran produks iatau bisa disebu tdengan i g r e n e s a ti s n e t n i h a k g n a l a p u r e b l a w a i g r e n e t i d u a i r a d l i s a H -langkah house keeping tanpa biaya r e b m u s r a tf a d n a d , h a d n e r a y a i b n a g n e d u a t a -sumbe rpemborosanenerg iyangnyata .Audi t n a k u k a li d a y n u lr e p g n a t n e t i s a k if it n e d i n a k ir e b m e m i g r e n e audi tenerg i irnc ise tra ruang a y n p u k g n il .
I I -5 2 . 2 . 2 Audi tEnerg iRinci i k i d il e y n e m k u t n u n e m u rt s n i i a k a m e m n a g n e d y e v r u s n a k a p u r e m i c n ir i g r e n e t i d u A n a t a l a r e p -peralatan pemaka ienergi ,yang selanjutnya dtieruskan dengan anailsa secara g n i s a m p a d a h r e t i c n ir - masing komponen , peralatan , grup-grup komponen yang h e l o i s m u s n o k i d g n a y i g r e n e h a l m u j i s a k if it n e d i g n e m a n u g n a n u g n a b i p a k g n e l e m n a i g a b , n e n o p m o k , n a t a l a r e p -bagian t e trentudar ibangunan ,sehingga padaakhrinyadapa t n a b n a h u r u l e s e k i g r e n e n a ri l a n u s u s i d gunan .Prosedu r audi tenerg i irnc idapa t dibag i :t u k ir e b i a g a b e s a m a t u h a k g n a l n a p a l e d m a l a d e k 2[ 4] n a i g a b i s a k if it n e d i g n e m , it il e t a r a c e s t i d u a n a k a n a c n e r e m u ti a y n a a n a c n e r e P . 1 n a t a l a r e p u a t a n a i g a b -peralatan utama pengguna energ i dan merencanakan a k a m e p ianwaktuyangt ersedias ecarae ifsienbag iitmaudi.t i t u p il e m , a i d e s r e t g n a y r a s a d a t a d n a k l u p m u g n e m u ti a y r a s a d a t a d n a l u p m u g n e P . 2 . g n u d e g n a a n u g g n e p l a w d a j n a d i s k u d o r p n a t a i g e k n a d i g r e n e n a a n u g g n e p ij u g n e p n a k u k a l e m u ti a y n a t a l a r e p n a ij u g n e p a t a D . 3 an operas idan mendapatkan . a y n r a n e b e s g n a y i s a r e p o i s i d n o k a d a p u r a b a t a d . 4 Anailsa data yatiu menganailsa data yang telah dikumpulkan , termasuk n a d n a t a l a r e p i s n e i s if e g n u ti h g n e m , k if i s e p s i g r e n e k if a r g n a k r a b m a g g n e m t a u b m e m sistembalancedanelectricitybalance. . 5 Rekomendasi t anpa biaya/denganbiaya rendah yatiu mengidenit ifkas icara-cara n a d n a a r a h il e m e p , i s a r e p o housekeeping yangakan menghliangkan pemborosan k i a b r e p m e m u a t a i g r e n e i eifsiens.i . 6 Investas i moda l yatiu mengidenit ifkas i peluang penghematan energ i yang .i s a t s e v n i n a k u lr e m e m n a a n a s k a l e p a n a c n e r s a l e j n a g n e d n a k r a b m a g g n e m u ti a y n a a n a s k a l e p a n a c n e R . 7 k u t n u n a a h a s u r e p h e l o n a k u lr e p i d g n a y h a k g n a l a u m e s t a u m e m g n a y .i s a d n e m o k e r n a k p a r e n e m i g r e n E t i d u A n a r u t a r e P 3 . 2 r u t a r e P 1 . 3 . 2 an Menter i ESDM Nomor 13 Tahun 2012 Tentang Penghematan k i r t s i L a g a n e T n a i a k a m e P t a y a 4 l a s a p k ir t s il a g a n e t n a i a k a m e p n a t a m e h g n e p n a a n a s k a l e p m a l a d I I B A B a d a P g n u d e G n a n u g n a B a d a p k ir t s il a g a n e t n a t a m e h g n e p n a i a k a m e p n a a n a s k a l e p n a k a t a g n e m 1
I I -6 B n a d a r a g e N angunanGedungBUMN ,BUMD ,danBHMNs ebagaimanadimaksuddalam . a y a h a c a t a t n a d a r a d u a t a t m e t s i s i u l a l e m n a k ti a k i d f u r u h b n a d a f u r u h I I l a s a p k ir t s il a g a n e t n a i a k a m e p n a t a m e h g n e p n a k a t a g n e m 2 t a y a 4 l a s a p a d a p n a i d u m e K G n a n u g n a B k u t n u a r a d u a t a t m e t s i s edungNegaras e trabangunangedungBUMN ,BUMD , a f u r u h 1 t a y a a d a p d u s k a m i d a n a m i a g a b e s C A n a k a n u g g n e m a li b a p a N M H B n a d : a r a c n a g n e d n a k u k a li d n a k a n u g g n e m n a g n e d i g r e n e t a m e h C A n a k a n u g g n e M . 1 Inverte rdengan daya . n a g n a u r n a r a s e b n a g n e d i a u s e s n a k a n u g g n e M . 2 refrigeran tjeni shidrokarbon. h e l o g n u s g n a l a n e k r e t k a d it g n a y i s a k o l a d a p C A r o s e r p m o K t i n u n a k t a p m e n e M . 3 ir a h a t a m a y a h a c . 4 Memaitkan AC ijka ruangan itdak digunakan memasang thermomete rruangan n a g n a u ri d u h u s u a t n a m e m k u t n u t a g n e M . 5 u rsuhu sesua iSN Iyatiu ruangke jra dengan suhu berkisa r24-27ºC dan 7 2 r a s i k r e b u h u s n a g n e d r o d ir o k n a d y b b o l g n a u r -30º C. ti n e m 0 3 n a d n a k a n u g i d m u l e b e s t i n e m 0 3 l a rt n e C C A n a k i s a r e p o g n e M . 6 sebelum .r i h k a r e b a jr e k m a j . 7 Menggunakan jeni skaca te trentu yang dapa tmengurang ipana smatahar iyang . i m a l a n a a y a h a c n e p i g n a r u g n e m k a d it n u m a n n a g n a u r m a l a d e k k u s a m a t a t m e t s i s i u l a l e m k ir t s il a g a n e t n a i a k a m e p a w h a b n a k s a l e ji d 3 t a y a 4 l a s a p a d a P y a a d a p d u s k a m i d a n a m i a g a b e s a y a h a c a t1huru fbd liakukandengancara: . a y n n a k u t n u r e p i a u s e s i g r e n e t a m e h u p m a l n a k a n u g g n e M . 1 . s a i h u p m a l n a a n u g g n e p i g n a r u g n e M . 2 n a k a n u g g n e M . 3 ballas telek rtonikpadal ampuneon. n a g n e d i a u s e s g n a y n a a y a h a c n e p k u t n u m u m i s k a m k ir t s il a y a d r u t a g n e M . 4 Standa rNasionalI ndonesia( SNI .) ( u t k a w r u t a g n e p n a g n e d s it a m o t o r a l k a s n a k a n u g g n e M . 5 itmer )atausenso rcahaya (photocell )untukl amput aman ,ko irdo rdant era .s . n a k a n u g i d k a d it a k ij g n u d e g n a n u g n a b n a g n a u ri d u p m a l n a k it a m e M . 6 . 7 Memanfaatkan cahaya alam i(mataha ir )pada siang har idengan membuka t riai t a i g e k n a k u k a l e m k u t n u i a d a m e m a y a h a c a g g n i h e s a y n p u k u c e s anpeke jraan[ 5]. 2
I I -7 4 . 2 StandarAudi tEnergi 1 . 4 . 2 SN I03-6196-2000TentangProsedurAudi tEnerg iPadaBangunanGedung. t d u a r a d n a t S energ i dar i Standa r Nasiona l Indonesia (SNI ) in i be irs i tentang p a h a t a p a r e b e b a d A . s a l e j g n a y a k it a m e t s i s n a g n e d i g r e n e t i d u a n a k u k a l e m k u t n u r u d e s o r p i g r e n e t i d u a , n a p a i s r e p , n a a n a c n e r e p p a h a t i r a d i a l u m i d i g r e n e t i d u a n a k u k a l e m k u t n u i g r e n e t i d u a , l a w a irnc ihingga rekomendas ipeluang penghematan energ idan penuilsan u t a s h a l a d a i n i r a d n a t S . i g r e n e t i d u a r i h k a n a r o p a l -satunya standa rprosedu raudi tenerg i a d a p bangunangedungyangdipakai 6[ ]. 2 5 . 2 Intenstia sKonsums iEnergi i g r e n E i s m u s n o K s a ti s n e t n I (IKE ) merupakan istliah yang digunakan untuk a y n r a s e b i u h a t e g n e m pemakaian energ i ilst irk pada suatu sistem (bangunan) . Pada i s m u s n o K s a ti s n e t n I a y n t a k e k a h Energ i(IKE )adalah pembagian antara konsums ienerg i d e p t u r u n e M . g n u d e g n a n u g n a b s a u l n a u t a s n a g n e d oman pelaksanaan konservas ienerg i m a l a d l a n o i s a N n a k i d i d n e P n e m e tr a p e D n a g n u k g n i L i d a y n n a s a w a g n e p n a d k ir t s il l a i s r e m o k g n u d e g n a n u g n a b n a d g n u d e g k u t n u i g r e n e n a t a m e h g n e p i s a t s e r p n a k u t n e n e m a d a p e k u c a g n e m t a p a d standa rnliaiI KEyangdiperilhatkans ebaga ibe irkut 1[ 3 : ] r e B g n u d e G k u t n U l e b a T 1 . 2 -AC[ 30] a i r e ti r K Konsums ienerg iSpesi ifk( kWh/m2/Bulan) n e i s if E t a g n a S Lebihkeci ldar i8,5 n e is if E 8,5s ampa idengankeci ldar i14 n e i s if E p u k u C 14s ampa idenganl ebihkeci ldar i18,5 s o r o B Lebihbesa rsamadengan18,5 l e b a T 2 . 2 UntukGedungTidakBer-AC[ 30] a i r e ti r K Konsums ienerg iSpesi ifk( kWh/m2/Bulan) n e i s if E t a g n a S Lebihkeci ldar i3,4 n e is if E 3,4s ampa idengankeci ldar i5,6 n e i s if E p u k u C 5,6s ampa idenganl ebihkeci ldar i7,4 s o r o B Lebihbesars amadengan7,4
I I -8 : E K I i a li n g n u ti h g n e m k u t n u n a k a n u g i d g n a y s u m u r n a a m a s r e p t u k ir e B m / h w K ( E K I 2 ) :
�
TotalKonsLuumassiAErneaergiListrik (2.1) 5 . 2 . 1 SistemPenerangan r u t a g n e m g n a y m e t s i s u t a u s h a l a d a n a a y a h a c n e p u a t a n a g n a r e n e p m e t s i S , n a g n a r e n e p m e t s i s i u h a t e g n e m k u t n U . n a t a u b n u p u a m i m a l a t a fi s r e b k i a b n a a y a h a c n e p u ti a y n a k a n u g i d g n a y n a u t a s a p a r e b e b i u h a t e k i d u lr e p FluxLuminou syangmerupakanl aju g n a y a y a h a c r e b m u s u t a u s h e l o i s k u d o r p i d g n a y a y a h a c s a ti t n a u k u a t a a y a h a c i s i m e n a u t a s m a l a d n a k a t a y n i d (Lumen)[ 3]. 2 s u o i n i m u L i s n e i s if E . A (Eifkas)i a y a h a c i s i m e u j a l a r a t n a n a g n i d n a b r e p n a k a p u r e M (Lumen )dan daya ilst irk yang a n u g i d kan untuk memproduks i cahaya . Eifkas i in i dinyatakan dengan satuan .) tt a W / n e m u L ( . B lIuminasi( E )atau itngka tpencahayaan . t u b e s r e t a y a h a c h e l o i r a n i s i d g n a y n a a k u m r e p s a u l r e p i s i m e u j a l n a k a p u r e M ( n a u t a s n a g n e d n a k a t a y n i d i n i n a a y a h a c n e p t a k g n i T Lumen/m2) .Untukmenghtiungj umlah : n a a m a s r e p n a k a n u g g n e m t a p a d ) n ( n a k u lr e p i d g n a y u p m a l n = 𝐸𝑥𝐴 FxuFxl fl (2.2) u p m a l h a l m u J = n : a n a m i D E = lIuminans i l(ux) A =Lua spermukaan( m2) F =Cahayayangdikeluarkanolehs umbe rcahaya( Lumen) Cu =Coefifcien tO fUtlitiy LLF=Ligh tLos sFactor . 2 5 2. SistemTataUdara n a k il a d n e g n e m k u t n u a r a d u h a l o g n e m s e s o r p u t a u s h a l a d a a r a d u a t a t m e t s i S a g a j n e m k u t n u a y n n a r a g e y n e p n a d , a r a d u s a ti l a u k , fi t a l e r n a b a b m e l e k , n a g n a u r r u t a r e p m e t u t a u s m a l a d i d a d a r e b g n a r o e s e s a k ij . n a g n a u r i n u h g n e p i g a b n a n a m a y n e k n a t a r a y s r e p tr e t n a g n a u r utup untuk jangka waktu yang lama ,maka pada suatu keitka akan merasaI I -9 r a n i s n a g n e d i r a h g n a i s a d a p a k u b r e t g n a u r a d a p a d a r e b a k it e k a g u j u ti g e b , n a m a y n g n a r u k a m a t u l a h a u d n a k t a b i k a i d i n i l a H . n a m a y n g n a r u k a s a r e t n a k a h u b u t i a n e g n e m i r a h a t a m r e p m e t i n k a y atu rdankelembabanudarat ersebu t itdaks esua idenganyangdibutuhkanoleh i h u r a g n e p m e m t a g n a s n a g n a u r u t a u s m a l a d n a b a b m e l e k n a d u h u s i s i d n o K . h u b u t h e l o r e p i d t a p a d n a m a y n a s a R . t u b e s r e t n a g n a u r i d a d a r e b g n a y i n u h g n e p n a n a m a y n e k r e b n a g n a u r u h u s a li b a p a kisa rantara24ºC– 27ºCdandengankelembabanudaraantara55 - 65% . Untuk mencapa i kondis i yang diinginkan tersebu t maka digunakan peralatan n a d n i g n a s a p i k i tr e p e s a r a d u k u j e y n e p ai rcondiitoning(AC) .Sistempengkondisianudara u a t a ai rcondiitoning d i sebuah gedung komersia lmerupakan peralatan pengguna energ i a w h a b n a k a ri k r e p i d n a k u k a li d g n a y y e v r u s i a g a b r e b i r a D . l a i s r e m o k r o t k e s i d r a s e b r e t m e t s i s i a g a b e s n a k a n u g i d h a l a d a g n u d e g i d k ir t s il i g r e n e n a a n u g g n e p % 0 7 r a ti k e s n e p u ti a n e r a k h e l O . n i g n i d n e p ghematan energ id isistem pendingin udara akan sanga t g g n e p n a k n u r u n e m k u t n u f it k e f e unaan energ isecarakeseluruhan 2[ 2]. Audi tenerg isistem a tr e s n a g n a u r u t a u s n a b a b m e l e k n a d u h u s i s i d n o k i u h a t e g n e m k u t n u n a u j u tr e b a r a d u a t a t t a l a r e p i s n e i s if e i u h a t e g n e m an penyejuk udara .Sebuah bangunan gedung komersia lyang s ir a g a r a c e s i n i m e t s i S . t a s u p r e t n i g n i d n e p m e t s i s n a k a n u g g n e m a y n m u m u a d a p r a s e b r e ll i h c u ti a y a y n r e ll i h c n a n i g n i d n e p e p it n a k r a s a d r e b , a u d i d a j n e m i g a b i d r a s e b a r a d u n i g n i d n e p r e b (ai r cooled chi ller ) dan chille r berpendingin ai r (water cooled r e ll i h c [ 3].2 Peralatan pengkondisian udara saat i n iberada pada nlia iperforma 2.8 – 3.45 a r a d u n a i s i d n o k g n e p s i n e j k u t n u ai rcooled dan4.2– 6.4 untukj eni spengkondisian udara . d e l o o c r e t a w Pada Ai rCondiitoning (AC )dikena listliah Coefifcien t o fPerformance n a d ) P O C ( Energy Efifciency Raito (EER) . Koe ifsien kine jra pendinginan merupakan n a g n e d n a n i g n i d n e p m e t s i s h e l o p a r e s i d g n a y r o l a k n a ri l a u j a l a r a t n a n a g n i d n a b r e p a k g n a n a y i g r e n e n a ri l a u j a l g dimasukkan ke dalam sistem tersebut .Sedangkan rasio e ifsiens i i g r e n e (Energy Efifciency Raito/EER) merupakan perbandingan antara kapastia s k ir t s il i g r e n e n a k u s a m h u r u l e s n a g n e d ) m a j/ u t B ( n i g n i d n e p n a t a l a r e p o t e n n a n i g n i d n e p y i s a r e p o i s i d n o k a d a p ) tt a W ( a ng dtientukan .Blia digunakan satuan yang sama untuk a jr e n i K . P O C n a g n e d a m a s R E E i a li n , k ir t s il i g r e n e n a k u s a m n a d n i g n i d n e p s a ti s a p a k n a k i s i n if e d i d g n a y , ) P O C ( a jr e n i k n e i s if e o k h e l o n a k r a b m a g i d a y n a s a i b i s a r e g ir f e r s u l k i s j( s u l k i s i r a d t a a f n a m i a g a b e s umlah pana s yang dihliangkan ) dibag idengan masukan g n a y i g r e n e dibutuhkanuntuks iklu soperasi 2[ 3].