05021995 - 7 ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995

2-32

AΦIEPΩMA

H ιστορία της Aρμενίας. H τρισχιλιετής πορεία ε-νς λαού και οι δεσμοί του με τον Eλληνισμ.  H ιστορία της Eκκλη-σίας. Aπ τον Γρηγριο τον Φωτιστή έως σήμερα και η σχέση της με την Oρθοδοξία.  H Γενοκτονία των Aρμενίων. H τραγωδία του αρμενικού έθνους και η κοινή του μοίρα με τον Eλληνισμ της Mικράς Aσίας.

 Oι Eλληνες της Aρμε-νίας. Aπ την εγκατάστα-ση των πρώτων μεταλλω-ρύχων τον 18ο αιώνα έως σήμερα.  Aρμενική Nαοδομία. Mια αρχιτεκτονική με πολλές τυπολογικές και μορφολογικές ιδιομορ-φίες. Aρμενική λογοτεχνία. H λγια, θρησκευτική και λαϊκή παράδοση που δια-κπτεται βίαια με την Γε-νοκτονία.  Πνευματική συγγένεια. Oι διαχρονικοί δεσμοί Eλλήνων και Aρμενίων μέσα απ την Γραμματο-λογία.  Eκκλησιαστικά αρι-στουργήματα. Aντικείμε-να λατρείας, αλλά και στοιχεία έκφρασης της αρμενικής τέχνης.  Σύγχρονοι δημιουργοί. Oι σημαντικές μορφές της αρμενικής τέχνης και το αξιλογο έργο τους. H παροικία στην Eλλά-δα. Δώδεκα χιλιάδες Aρμένιοι ζουν και δημι-ουργούν στη χώρα μας.  Nαγκρνο Kαραμπάχ. H σύγκρουση με το Aζερ-μπαϊτζάν και οι θέσεις της Aρμενίας.  H αρμενική Διασπορά. H πολύπλευρη συνεισφο-ρά των παροικιών στα ζη-τήματα της γενέθλιας γης. Φωτογραφία εξωφύλλου: H Mονή του Xορ Bιράπ (1669), στις υπώ-ρειες του Aραράτ. Στο καθολικ της μονής βρίσκεται ο τάφος του «φωτιστή» των Aρμενίων, Aγ. Γρηγορίου. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

A

ΦIEPΩMA

2

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995

EΠETEIOΣ: 80 χρνια απ τη Γενοκτονία

OΓΔONTA χρνια συμπληρώνονται φέτος απ τη με-γαλύτερη σε έκταση και φρίκη Γενοκτονία των Aρμε-νίων. Mετά τις σφαγές της δεκαετίας του 1890, ο αρμενι-κς λας θρήνησε 1,5 εκατομμύριο νε-κρούς, θύματα της νέας θηριωδίας των Tούρκων, το 1915. Tην ίδια περίοδο, οι Eλληνες πρξενοι στη Mικρά Aσία, στις εκθέσεις τους για τη Γενοκτονία, συχνά δεν διαχωρίζουν τις διώξεις ενα-ντίον του αρμενικού και του ελληνικού στοιχείου, καθώς οι Tούρκοι σχεδίαζαν ήδη την εξντωση των Eλλήνων της Mικράς Aσίας (1913-14) και κυρίως του ποντιακού Eλληνισμού (1916-1922). Oι τραγικές αυτές στιγμές δεν είναι το μνο κοιν ση-μείο στην ιστορία των δύο λαών. Aιώ-νες τώρα τους συνδέουν ισχυροί δεσμοί, τους οποίους φυσικ ήταν να τονώσει περισστερο η παράλληλη μοίρα στη «Mικρασιατική Πατρίδα», αφού κοινς ήταν ο εχθρς. Tην ιστορία του πολύπαθου αυτού λαού και τις σχέσεις του με τον Eλληνισμ παρουσιάζουν οι «Eπτά Hμέρες», στις σελίδες που ακολουθούν. Eλληνικές επιδράσεις στον αρμενικ κσμο: ο ελληνιστικς νας στο Γκαρνί.

H ιστορία της Aρμενίας

H τρισχιλιετής πορεία ενς λαού και οι δεσμοί του με τον Eλληνισμ

Tου Iωάννη K. Xασιώτη Kαθηγητή της Nεώτερης Iστορίας στο Aριστοτέ-λειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

H «IΣTOPIKH» Aρμενία (Hayastan, στα αρμενικά) απλωνταν σε ένα ευ-ρύτατο υψίπεδο, που περικλειταν μεταξύ των οροσειρών του Kαυκά-σου στο βορρά και του Tαύρου στο ντο. Aπ την έκταση αυτή (που κά-λυπτε γύρω στις 400 χιλ. τετρ. χλμ.) απέμεινε –έπειτα απ τις αλλεπάλ-ληλες περιπέτειες μέσα στους αιώ-νες– ένα τμήμα μνο (29.800 τετρ. χλμ.), που ανήκει σήμερα στην επι-κράτεια της Aρμενικής Δημοκρα-τίας. Στα εδάφη αυτά μπορούν να συνυπολογιστούν και τα 4.388 τετρ. χλμ. της Aυτνομης (αρμενικής τώ-ρα) Δημοκρατίας του Oρεινού Kαρα-μπάχ. Πανάρχαιες ελληνικές παραδσεις συνέδεαν στενά τον ελληνικ και τον αρμενικ λα. Aπ αυτές αρκεί να αναφερθεί εκείνη που διέσωσε ο Στράβων, που ανάγει την καταγωγή των Aρμενίων στο σύντροφο του Iά-σονα Aρμεν, τον «εξ Aρμενίου π-λεως των περί την Bοιβηίδα λίμνην μεταξύ Φερών και Λαρίσης». Nεώτε-ρες θεωρίες τείνουν να αποδεχθούν έμμεσα τις παραδσεις αυτές, ανα-ζητώντας την αρχική κοιτίδα των Πρωτο-Aρμενίων στην ελληνική χερ-σνησο και, πως και ο Hρδοτος, την καταγωγή τους στα θρακο-φρυ-γικά φύλα που πέρασαν, γύρω στα 1200 π.X. ή και αργτερα, στη Mικρά Aσία και, γύρω στα 600 π.X., στη χώ-ρα που ονομάστηκε Oυχώ-ραρτού (Aχώ-ρα- (Aρα-ράτ). Στη χώρα τελικά των Oυραρτού (για τον πολιτισμ των οποίων διαθέ-τουμε μερικές μαρτυρίες σε σφηνο-ειδή γραφή) συμβίωσαν επί αιώνες –συχνά υπ καθεστώς ανταγωνισμού Eπιμέλεια αφιερώματος: EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Tο κάστρο του Bαν (η αρχαία Θούσπα του βασιλείου των Oυραρτού). ή αναμετρήσεων– οι Aρμένιοι, οι Mή-δοι, οι Πέρσες, οι Aσσυριο-Xαλδαίοι, αλλά και άλλοι, νομαδικοί κυρίως, λαοί της περιοχής. Mέσα σ’ αυτ λοι-πν το γεωγραφικ πλαίσιο (σε ένα ευρύτατο υψίπεδο που περιλάμβανε τις λίμνες Σεβάν, στη σημερινή Aρμενία, Bαν, στη σημερινή Tουρκία και Oύρμια, στο σημεριν Iράν) πραγματοποιήθηκαν, μέσα στο χρ-νο και οι εθχρ-νογενετικές εκείνες δια-δικασίες, απ τις οποίες θα αναδυθεί αργτερα ο αρμενικς λας.

Tιγράνης B΄

Για μεγάλα χρονικά διαστήματα (που έχουν την αφετηρία τους στον 6ο και 5ο αιώνα π.X.) οι Aρμένιοι έζη-σαν ως υποτελείς αρχικά των Mήδων και στη συνέχεια (και για πολλούς αι-ώνες) των Περσών. Mετά τις κατα-κτήσεις του M. Aλεξάνδρου άρχισε η δημιουργία ανεξάρτητων αρμενικών βασιλείων, με πρώτη την παλινρθω-ση της Mεγάλης Aρμενίας, στα 331-330 π.X. και της Mικρής Aρμενίας, λί-γα χρνια αργτερα. Aλλά και τα κράτη αυτά υπήχθησαν σύντομα (έ-Συνέχεια στην 4η σελίδα

4

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995 στω και υπ καθεστώς αυτονομίας) στην κυριαρχία των Σελευκιδών. H κατάλυση της ελληνιστικής εκείνης αυτοκρατορίας απ τους Pωμαίους (190 π.X.) επέτρεψε και πάλι την ανε-ξαρτησία ενς ενιαίου, αυτή τη φο-ρά, αρμενικού βασιλείου. H νέα Mε-γάλη Aρμενία θα αναδειχθεί στα χρνια του βασιλιά Tιγράνη B΄ του Mεγάλου (στα 99-55 π.X.) σε ένα απ τα ισχυρτερα κράτη της εποχής, που θα απλώνεται απ τα παράλια της Kασπίας ώς τη Mεσγειο. Aλλά επρκειτο για ένα κράτος, που εξα-κολούθησε ακμα να ανήκει στον ελ-ληνιστικ κσμο. Aλλωστε, ο ίδιος ο Tιγράνης φρντισε να τονίσει τα ελ-ληνικά στοιχεία του βασιλείου του με εποικισμούς ελληνικών πληθυ-σμών, τη χρήση ελληνικών νομισμά-των ή τη μίμηση νομισμά-των ελληνικών, την υιοθέτηση της ελληνικής γλώσσας στη διοίκηση, την εκπαίδευση και τη λογοτεχνία, την αποδοχή ή την προ-σαρμογή του ελληνικού πανθέου στη θρησκευτική ζωή των Aρμενίων, την οικοδμηση ελληνικών ναών κ.ά. Oι επιρροές αυτές (ιδιαίτερα στον οικονομικ και τον καλλιτεχνικ το-μέα) διατηρήθηκαν ακμη και μετά την κατάλυση της ανεξαρτησίας της Aρμενίας και τη διανομή των εδα-φών της μεταξύ Περσών και Pωμαί-ων (226-387 μ.X.), αλλά και μετά την ανακήρυξη του Xριστιανισμού ως ε-πίσημης θρησκείας της Aρμενίας το 301 απ τον Γρηγριο τον Φωτιστή και τον βασιλιά Tιριδάτη Γ΄.

Eλληνικές επιδράσεις

Στα 405, ο Aγιος Mεσρπ Mασττς δημιούργησε το αρμενικ αλφάβητο, ανοίγοντας το δρμο στην ανάπτυξη ενς γηγενούς και ιδιτυπου πια αρ-μενικού πολιτισμού. Oι ελληνικές ε-πιδράσεις βέβαια δεν θα εκλείψουν. Aλλωστε, το ίδιο το αρμενικ αλφά-βητο χρωστά πολλά στοιχεία του στο αντίστοιχο ελληνικ, και η πρώτη αρ-μενγλωσση γραμματεία και φιλο-σοφία ξεκίνησε απ τις μεταφράσεις ελληνικών θεολογικών και κοσμικών έργων. H εκκλησιαστική επίσης ιστο-ρία των Aρμενίων ακολούθησε πα-ράλληλο δρμο με την αντίστοιχη ελληνοβυζαντινή τουλάχιστον ώς την τέταρτη Oικουμενική Σύνοδο της Xαλκηδνας (451). Aπ την επο-χή εκείνη και κυρίως απ τις αρχές του 6ου αιώνα και εξής άρχισε η στα-διακή απκλιση ανάμεσα στην ελλη-νορθδοξη και την αρμενική απο-στολική εκκλησία. Oι εκατέρωθεν προσπάθειες και οι θεολογικές προ-σεγγίσεις –προπάντων κατά την πε-H πλη του Kαρς σε καρτ-ποστάλ του τέλους του 19ου αιώνα. Συνέχεια απ την 3η σελίδα

Aριστερά: Aρμενικ χειργραφο του μυθιστορήματος για τον Mέγα Aλέξανδρο. Συλλογή χειρογράφων του Aρμενικού Πατριαρχείου της Iερουσαλήμ. Δεξιά: Aρμένιος χρυσοχος. Eργο του Γάλλου ζωγράφου και περιηγητή Λουί Nτιπρέ.

ρίοδο της σημαντικής αρμενικής συ-νδου της Tαρσού (1196-1197)– δεν κατάφεραν να αποκαταστήσουν την αλλοτινή εντητα. Παρ’ λα αυτά, σε ολκληρη σχε-δν τη διάρκεια του βυζαντινού και του αρμενικού Mεσαίωνα η θρη-σκευτική συγγένεια των δύο λαών δεν έπαψε να υφίσταται. H συμβίωση εξάλλου των Aρμενίων και των Eλλή-νων, που σε μερικές περιοχές ήταν άμεση και αδιάλειπτη για αιώνες (-πως π.χ. στον Πντο, στην Kαππαδο-κία και την KιλιKαππαδο-κία), ανανεωνταν με τις συχνές πληθυσμιακές μετακινή-σεις των Eλλήνων προς τα ανατολι-κά και των Aρμενίων προς τα δυτιανατολι-κά. Για ένα μεγάλο διάστημα οι δύο λαοί έζησαν μέσα στα ρια της ίδιας επι-κράτειας, της βυζαντινής. Oλα αυτά συνετέλεσαν στην ανάπτυξη κατά το Mεσαίωνα μιας παρμοιας πολιτιστι-κής παράδοσης του βυζαντινού και του αρμενικού κσμου. Kάτω απ τις προϋποθέσεις αυτές, δεν είναι τυ-χαίο το γεγονς τι οι Aρμένιοι ανέ-λαβαν υψηλές θέσεις στη βυζαντινή κοινωνική, στρατιωτική, πολιτική και την εκκλησιαστική ακμα ιεραρχία. Σημειώνουμε ενδεικτικά μερικά μ-νο ονματα στρατηγών (Nαρσής, Bάρδας, Λεκαπηνς, Tαρωνίτης, Kε-καυμένος, Tορνίκιος, Γαβράς, Δα-λασσηνς) λογίων και εκκλησιαστι-κών αξιωματούχων (Λέων ο Mαθημα-τικς, Πατριάρχης Iωάννης Γραμμα-τικς) και αυτοκρατρων (Λέων E΄, Bασίλειος A΄, Pωμανς A΄, Nικηφρος B΄ Φωκάς, Iωάννης A΄ Tσιμισκής).

Aναλογίες

H υπαγωγή του μεγαλύτερου τμή-ματος των δύο λαών υπ τον ίδιο, αλλθρησκο ζυγ που επισφραγί-στηκε με δύο μεγάλες καταστροφές, την ήττα του Mαντζικέρτ (1071) και την άλωση της Kωνσταντινούπολης (1453), δημιούργησε στο ελληνικ και αρμενικ στοιχείο της οθωμανι-κής αυτοκρατορίας τις ίδιες σχεδν συνθήκες οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ανέλιξης. Γι’ αυτ και οι Eλληνες και οι Aρμένιοι, ιδιαίτερα της Mικράς Aσίας, παρουσίασαν πολ-λές αναλογίες στην οικονομική, την κοινωνική και την πολιτιστική τους ζωή, αλλά και στην εξάρτησή τους α-π τους ίδιους παράγοντες που επη-ρέαζαν τις γενικτερες πολιτικές ε-ξελίξεις στον ευρύτερο χώρο της Aνατολής. Oι αναλογίες αυτές φαί-νονται στις ειρηνικές και παραγωγι-κές τους δραστηριτητες, αλλά και στις διώξεις που υπέστησαν απ τους ίδιου αδυσώπητους κυριάρ-χους. Mε τις προϋποθέσεις αυτές, η ελληνική «ανταπκριση» στις περι-πέτειες του «αδελφού» λαού δεν μπορούσε παρά να είναι προκαταβο-λικά φιλοαρμενική. Aυτ φάνηκε –-πως θα δούμε σε άλλο κείμενο του αφιερώματος αυτού– τσο στις αρ-μενικές σφαγές της δεκαετίας του 1890, σο και στις ελληνικές διώξεις του 1913-1914 και 1919-1922, αλλά και στη μεγαλύτερη σε έκταση και φρικαλετητα αρμενική γενοκτονία του 1915-16. Παρά τις αναλογίες αυτές, οι ηγε-σίες των δύο λαών δεν φαίνεται να συνειδητοποίησαν την ανάγκη για την πολιτική σύγκλιση των δύο εθνο-τήτων παρά μνο ταν πια ήταν πολύ αργά. Mνο κατά το τέλος του A΄ Πα-γκοσμίου Πολέμου και μετά τη συν-θηκολγηση της Tουρκίας στην ανα-κωχή του Mούδρου (Oκτώβρ. 1918) άρχισαν να γίνονται μερικές συστη-ματικές προσπάθειες προς την κα-τεύθυνση αυτή. Mέσα σε μια τριετία έγιναν περισστερα απ σα δεν εί-χαν γίνει σε διάστημα αιώνων (κοινά προγράμματα περίθαλψης χιλιάδων ορφανών και προσφύγων, προσπά-θειες για την ίδρυση ελληνοαρμενι-κής ομοσπονδίας στον Πντο, οργά-νωση κοινής στρατιωτικής άμυνας στα δυτικά σύνορα της Aρμενικής Δημοκρατίας, αλληλοϋποστήριξη στο διπλωματικ επίπεδο κ.ά. Oλες σχεδν οι πρωτοβουλίες αυ-τές ξεκίνησαν ύστερα απ παρ-τρυνση του ίδιου του Eλευθερίου Bενιζέλου, του πρώτου (και ίσως και του μοναδικού) Eλληνα πολιτικού, που επιδίωξε τη μακροπρθεσμη συ-νεργασία των δύο λαών. Aλλά οι α-ντικειμενικές δυσκολίες, που αντι-μετώπιζαν οι δύο λαοί σε λα σχεδν τα μέτωπα και ιδιαίτερα στο στρα-τιωτικ, δεν επέτρεψαν να ολοκλη-ρωθεί η προσπάθεια εκείνη. H υπο-γραφή, συνεπώς, της συνθήκης των Σεβρών στα 1920, που δικαίωνε ταυ-τχρονα τα αλυτρωτικά οράματα και των Eλλήνων και των Aρμενίων, είχε περισστερο συμβολικ χαρακτήρα. Hθικ, επίσης, βάρος είχε και η απε-γνωσμένη άμυνα που προέταξε στα προάστια της Σμύρνης λίγο πριν απ την κατάληψή της απ τους Tούρ-κους η μικρή αρμενική «λεγεώνα» του στρατηγού Tορκμ κατά την τε-λευταία πράξη της μικρασιατικής

O Aρμένιος στρατηγς A. Tορκμ χαιρετά τη σημαία της αρμενικής Λεγεώνας. Aθήνα 1922. Yπ τη διοίκησή του, η λεγεώνα αυτή πολέμησε στο πλευρ των Eλλήνων και ήταν η τελευταία που εγκατέλειψε τη Σμύρνη, λίγο πριν απ την είσοδο των Kεμαλικών.

Eνοπλη ομάδα (Φενταγί) Aρμενίων, που πολέμησε στη μάχη του Xανασρ, το 1897. Tα κύρια κμματα που συμμετείχαν στον εθνικοαπελευθερωτικ αγώνα των Aρμενίων, για τη δημιουργία ελεύθερου και ανεξάρτητου κράτους (28 Mαΐου 1918), ήταν: οι «Aρμεναγκάν» (ιδρ. 1885), οι «Xιντσάκ» (1889), οι «Pαμγκαβάρ Aζανταγκάν» (1908) και κυρίως η «Aρμενική Eπαναστατική Oμοσπονδία» («Nτασνακτσουτιούν» - 1890).

6

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995 Συνέχεια απ την 5η σελίδα τραγωδίας. Tελικά, η ελληνική συ-μπαράσταση αποδείχθηκε αποτελε-σματική στη διάσωση 100.000 περί-που Aρμενίων, περί-που ακολούθησαν τους Eλληνες κατά τη δραματική εκ-κένωση της ανατολικής Θράκης και της Iωνίας.

Mετοικεσίες

Tο 1925 και στα 1929 - 1932 άρχι-σε η σταδιακή μετοικεσία ενς τμή-ματος του ελληνοαρμενικού προ-σφυγικού στοιχείου της Eλλάδας προς τη σοβ. Aρμενία. Aλλά η μεγά-λη «έξοδος» 18.000 περίπου Aρμε-νίων της χώρας μας θα πραγματο-ποιηθεί στα 1946-47, κατά την πολυ-συζητημένη «nerkaght», κατά την ο-ποία το 10% περίπου της διασποράς (πάνω απ 100.000 άτομα) «επανα-πατρίστηκε» στην Aρμενία. Πάντως, απ τις μετοικεσίες αυτές δημιουρ-γήθηκε ένας ακμη ελληνοαρμενι-κς κρίκος: τον συνιστούν οι Aρμέ-νιοι της Eλλάδας, που εγκαταστά-θηκαν στην Aρμενική Δημοκρατία και που διατηρούν ακμη σταθε-ρούς τους δεσμούς τους με τον ελ-ληνικ κσμο. Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 οι δύο εθντητες άρχισαν και πάλι να συγκλίνουν. Στην αρχή δραστη-ριοποιήθηκαν οι αρμενικές παροι-κίες της Eλλάδας (πως και ολκλη-ρης της διασποράς) για την αναγνώ-ριση της γενοκτονίας του 1915. H στροφή αυτή συνέπεσε με τα τουρ-κικά πογκρμ εις βάρος των Eλλή-νων της Kωνσταντινούπολης, το 1955, και της Iμβρου και Tενέδου, το 1964, αλλά και με τις εντυπωσια-κές αντιτουρκιεντυπωσια-κές κινητοποιήσεις, στα μέσα της δεκαετίας του 1960, των Aρμενίων της διασποράς (για τις οποίες γίνεται λγος στο αντί-στοιχο σημείωμα του αφιερώματος αυτού). Eτσι, η ανανέωση της ελληνοαρ-μενικής συνεργασίας συνέπεσε με την ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινής γνώμης έναντι της αυξανμε-νης τουρκικής επιθετικτητας. H ευ-αισθητοποίηση αυτή θα κορυφωθεί, πως ήταν φυσικ, μετά την τουρκι-κή εισβολή στην Kύπρο στα 1974. Πρακτικά, πάντως, αποτελέσματα της προσέγγισης εκείνης μπορεί κα-νείς να διακρίνει στην ενεργοποίηση του αρμενικού και του ελληνικού στοιχείου των Hνωμένων Πολιτειών, που φάνηκε προς στιγμήν να σχη-ματίζεται επιτέλους κοιν μέτωπο έ-ναντι των ισχυρών φιλοτουρκικών lobbies στο Kογκρέσο και στο State Department. H ανεξαρτητοποίηση (μετά τη διά-λυση της EΣΣΔ) της Aρμενίας, το Σε-πτέμβριο του 1991, άλλαξε πια τους ρους της ελληνοαρμενικής συνερ-γασίας, η οποία πέρασε απ το επί-πεδο των κινητοποιήσεων της κοι-νής γνώμης και της διασποράς στο επίπεδο των επίσημων διακρατικών σχέσεων. Στις 20 Iανουαρίου 1992 και στις 25 Mαΐου 1993 υπογράφηκαν τρεις ελληνοαρμενικές συμφωνίες οικονομικής, πολιτιστικής και εκπαι-δευτικής συνεργασίας. Oι προσεγγί-σεις αυτές ανήκουν αναμφισβήτητα σε μια καινούργια φάση. Oι δύο λαοί θα χρειαστεί να επανασχεδιάσουν τους ρους της συνεργασίας τους, λαμβάνοντας υπψη τους χι μνο το ρλο της Tουρκίας στην ευρύτε-ρη περιοχή (που εξακολουθεί αναπ-φευκτα να επηρεάζει, με τον ένα ή τον άλλο τρπο, τη μοίρα των δύο λαών μας), αλλά και νέους παράγο-ντες που αναδύθηκαν (και εξακο-λουθούν να δημιουργούνται) μετά τη διάλυση της EΣΣΔ. Oι ελληνοαρ-μενικές, λοιπν, σχέσεις, πέρα απ την ολοφάνερη γεωπολιτική τους σημασία, αποκτούν πλέον και γεωοι-κονομική, προπάντων ταν συνδυά-ζονται με πολυμελείς οικονομικές συσσωματώσεις. Eνα βήμα προς την κατεύθυνση αυτή συνιστά οπωσδή-ποτε η συμμετοχή και των δύο χω-ρών στον Oργανισμ Oικονομικής Συνεργασίας του Eυξείνου Πντου. Σύγχρονη Aρμενία. H πλατεία της Δημοκρατίας στο Eρεβάν. Xρυσ νμισμα του βασιλιά Tιγράν B΄. (1ος αι. π.X.)

Tου Nικολάου Zαχαρπουλου Kαθηγητή Θεολογικής Σχολής A.Π.Θ. OΣO και αν το επιθυμούν ορισμέ-νοι φανατικοί, οι οποίοι διατείνο-νται τι οι Aρμένιοι είναι έξω και μακριά απ την Oρθοδοξία, τελι-κώς δεν πείθουν τους αντικειμενι-κούς μελετητές. Tα πράγματα και η ιστορία τους διαψεύδουν. H επίσκεψη του προκαθημένου της αρμενικής Eκκλησίας, του Kα-θολικού του Eτσμιατζίν Bασκέν του A΄, στην Kωνσταντινούπολη (1961), που συναντήθηκε με τον Oικουμενικ Πατριάρχη είχε ως α-ποτέλεσμα να τονισθούν οι στενοί και «ακατάλυτοι δεσμοί των δύο α-δελφών ιστορικών Eκκλησιών». Στη συνάντηση λέχθηκε (Bλ. Xρυσοστμου Σ. Kωνσταντινίδη, «Oρθδοξοι κατψεις», 1991) τι οι θεολογικές παρεξηγήσεις είχαν δημιουργήσει κλίμα καχυποψίας μεταξύ των δύο Eκκλησιών, αδι-καιολγητης ψυχρτητας και διά-θεση διατήρησης απστασης, που εκφραζμενη απ τους θεολγους οδήγησε σε αποκρυστάλλωση δογ-ματισμού με επιπτώσεις «αντιδι-κίας» και σ’ αυτ το καλοκάγαθο ποίμνιο των δύο εκκλησιών.

Σύγχρονη

Aρμενική Eκκλησία

H ύψιστη εκκλησιαστική αρχή των Aρμενίων, ο «Kαθολικς» της Aρμενίας, εδρεύει στο Eτσμιατζίν και φέρει τον τίτλο «Δούλος του Θεού και πατριάρχης υπέρτατος και Kαθολικς απάντων των Aρμε-νίων». Στη διοικητική του δικαιο-δοσία υπάγονται οι περιοχές που ανήκαν στην πρώην EΣΣΔ και η λε-γμενη Eκκλησία της Διασποράς. Σήμερα η θέση χηρεύει και την κα-λύπτει τοποτηρητής, επικεφαλής 6.000.000 πιστών. Eκτς απ το Kαθολικάτο του Eτσμιατζίν, παλαιτερα υπήρχαν άλλα δύο που λειτουργούσαν ως αυτνομες εκκλησιαστικές διοική-σεις. Σήμερα υφίσταται μνο της Kιλικίας, με έδρα την Antelias του Λιβάνου και διοικητική δικαιοδοσία στο Λίβανο, τη Συρία, την Kύπρο, το Iράν και την Eλλάδα. Eχει 800.000 πιστούς και Kαθολικ τον Karekin II Sarkissian. Tα δύο Πατριαρχεία των Aρμε-νίων, της Kωνσταντινούπολης και των Iεροσολύμων, υπάγονται στην άμεση διοικητική και πνευματική δικαιοδοσία του Kαθολικού του Eτσμιατζίν. H διοικητική δικαιοδο-σία του πρώτου περιλαμβάνει τους Aρμενίους που διαμένουν στην Tουρκία (40.000 άτομα), ενώ τον πατριαρχικ θρνο κατέχει σήμε-ρα ο Karekin Kazadzian. Tο δεύτε-ρο έχει ως έδρα το μοναστήρι του Aγ. Iακώβου στα Iεροσλυμα. H δι-καιοδοσία του περιορίζεται στη διαφύλαξη των δικαιωμάτων των Aρμενίων επί των Aγίων Tπων και στην εξυπηρέτηση των πολυπλη-θών προσκυνητών. Σημερινς πα-τριάρχης είναι ο Torkom Manou-gian. Tέλος, άξια μνείας είναι η ύπαρ-ξη αρχιεπισκοπών, επισκοπών και πολλών ενοριών γύρω απ τις ο-ποίες είναι οργανωμένοι, στον υ-πλοιπο κσμο, οι Aρμένιοι της Διασποράς.

Iδρυση

H ίδρυση της αρμενικής Eκκλη-σίας ανάγεται στους πρώτους χρι-στιανικούς χρνους. H παράδοση αποδίδει τη διάδοση του Xριστιανι-σμού στην Aρμενία, στους αποστ-λους Θαδδαίο ή Λεβαίο (Mατθ. ι΄ 3, Mαρκ. γ΄ 18), Iούδα, αδελφ του Iα-κώβου του μικρού και Bαρθολο-μαίο ή Nαθαναήλ. Tο βέβαιο, πά-ντως, είναι τι τους μεταστραφέ-ντες στη χριστιανική πίστη, κατά πάσα πιθαντητα απ Σύρους επι-δρομείς, οργάνωσε σε Eκκλησία ο Γρηγρης ο Φωτιστής (+332). O Γρηγρ Λουσαβορίτζ, δηλαδή ο Γρηγριος ο Φωτιστής ήταν παρ-θικής καταγωγής, γιος του σατρά-πη Aνάκ. Σε ηλικία δύο ετών έμεινε ορφανς, ταν οι αντίπαλοι του πατέρα του, που ανεμείχθη σε συ-νωμοσία, σκτωσαν τον τελευταίο και την οικογένειά του. Eτσι βρέ-θηκε στην Kαισάρεια της Παλαιστί-νης που βαφτίστηκε Xριστιανς και έλαβε ελληνοπρεπή παιδεία. Tο τελευταίο σημάδεψε την περαι-τέρω εξέλιξη του εκχριστιανισμού των Aρμενίων, οι οποίοι επηρεά-στηκαν απ τον βυζαντιν πολιτι-σμ, στη διαμρφωση του οποίου, σε ορισμένους τομείς, συνέβαλαν και αυτοί. O Γρηγριος ο Φωτιστής συνά-ντησε αρκετές δυσκολίες στο έρ-γο της διάδοσης του χριστιανι-σμού, διτι το επίσημο κράτος δεν είχε αναγνωρίσει τη χριστιανική πίστη. Aυτ έγινε ταν ο βασιλιάς Tιριδάτης, έπειτα απ μια παράδο-ξη θεομηνία, βαφτίστηκε και επέ-βαλε τη χριστιανική πίστη στους υ-πηκους του. (βλ. Σωζμενου, «Eκκλησιαστική Iστορία»).

Aρμενική Eκκλησία

και Bυζάντιο

O Γρηγριος Φωτιστής χειροτο-νήθηκε επίσκοπος απ τον Kαισα-ρείας Λεντιο. Eτσι η Eκκλησία των Aρμενίων, δημιούργησε στενή σχέση και ένα είδος διοικητικής ε-ξάρτησης απ την Eκκλησία της Aνατολής. H εγκατάστασή του, με μια συνοδεία Eλλήνων κληρικών στην πλη Aστισάτ, πρώτη έδρα του Aρμενικού Kαθολικού, αποτέ-λεσε το σημείο έναρξης της οργά-νωσης της Aρμενικής Eκκλησίας. Aρχικώς, ως γλώσσα λατρείας χρη-σιμοποιήθηκε η ελληνική και στη συνέχεια, και κατά περιδους και περιοχές η συριακή. Σ’ αυτ συνέ-βαλαν ελληνομαθείς Aρμένιοι κλη-ρικοί καθώς και η συνήθεια οι διά-δοχοι του Γρηγορίου να χειροτο-νούνται απ τον επίσκοπο Kαισα-ρείας. H συνήθεια αυτή έπαψε να ι-σχύει ταν ο βασιλιάς Xορσπ ενέ-κρινε την εκλογή στη θέση του κα-θολικού του γιου του Nαρσή, Σα-χάκ, δεν επέτρεψε μως τη χειρο-τονία του απ τον επίσκοπο Kαισα-ρείας. Eτσι έληξε η διοικητική ε-ξάρτηση της Eκκλησίας της Aρμε-νίας απ την Kαισάρεια, γεγονς που δυσαρέστησε τη συνέχεια τον επίσκοπ της, M. Bασίλειο. O Σαχάκ (Iσαάκ), που επονομά-στηκε Mέγας (387/8-439), υπήρξε απ τις σημαντικτερες εκκλησια-στικές φυσιογνωμίες της Aρμενι-κής Eκκλησίας. H μρφωση και η ελληνομάθειά του έδωσαν τη δυ-ναττητα να συντελεστούν σοβα-ρές βελτιώσεις στην εκκλησιαστι-κή ζωή των Aρμενίων, με βάση τα βυζαντινά πρτυπα. Διάδοχς του ήταν ο Mεσρπ Mασττς που δημιούργησε το αρ-μενικ αλφάβητο και έθεσε τη βά-ση της εθνικής γλώσσας των Aρμε-νίων. Aπ την εποχή του έχουμε σαφή στροφή της πορείας του εκ-κλησιαστικού και εθνικού βίου των Aρμενίων. H απομάκρυνση των Aρμενίων α-π τους Bυζαντινούς, οφείλεται σε λγους πως: οι εσωτερικές έρι-δες και προσωπικές διεκδικήσεις των αρχντων τους, καθώς και των Bυζαντινών οι συχνές επιδρομές και κατακτήσεις της χώρας τους και οι δογματικές διαφορές.

Διατάραξη σχέσεων

Oπως είναι γνωστ, η Γ΄ Oικου-μενική Σύνοδος (431) καταδίκασε την αίρεση του Nεστορίου. Mετά Συνέχεια στην 8η σελίδα

H ιστορία της Eκκλησίας

Aπ τον Γρηγριο τον Φωτιστή έως σήμερα και η σχέση της με την Oρθοδοξία

την καταδίκη του Nεστορίου, πλή-θος οπαδών του, λγω πιέσεων και καταδιώξεων, κατέφυγε στην Περ-σία και την Aρμενία, που κατέβα-λε προσπάθεια να διαδώσει τις ιδέ-ες του. H Aρμενική Eκκλησία, μένοντας σταθερή στις απψεις της Oρθο-δοξίας, συγκάλεσε σύνοδο η οποία αποφάσισε να γίνει επαφή μέσω α-πεσταλμένων της με τον πατριάρ-χη Kωνσταντινουπλεως Πρκλο, και να ζητηθούν οι σχετικές απ-ψεις της εκεί Eκκλησίας. Tο κείμενο που προσκμισαν οι απεσταλμένοι ως απάντηση στο αί-τημα της Eκκλησίας τους ονομά-στηκε «Aρμενικς Tμος» και απο-τέλεσε ένα απ τα βασικά τους κείμενα, δογματικού προσανατολι-σμού. Aυτ ακριβώς συνετέλεσε, ταν στη συνέχεια εμφανίστηκε η αίρεση των Mονοφυσιτών, την ο-ποία κατεδίκασε η Δ΄ Oικουμενική Σύνοδος της Xαλκηδνας (451) και που τους φάνηκε τι αυτή βρισκ-ταν σε αντίθεση με τις αποφάσεις της Γ΄ Oικουμενικής Συνδου, να μην ενταχθούν προς τις νέες απο-φάσεις. Σε δύο μάλιστα συνδους τους (Bαλαρσαπάτ 491 και Δοβίν 596), απέρριψαν αυτές τις αποφάσεις και φάνηκε τι συνέκλιναν προς τον Mονοφυσιτισμ. Προς την κα-τεύθυνση αυτή οδήγησαν και πολι-τικές παρεμβάσεις του Bυζαντίου, σε συνδυασμ με εκκλησιαστικές αποφάσεις, πως το «Eνωτικν του Zήνωνος», το οποίο οι Aρμένι-οι αποδέχθηκαν και το οποίο παρα-μέριζε κάπως πλαγίως την Δ΄ Oι-κουμενική Σύνοδο. Eτσι οι Aρμένιοι αποδέχθηκαν τις αποφάσεις των τριών πρώτων Oικουμενικών Συνδων, τις οποίες θεωρούσαν ως το ύψιστο ργανο που καθρισε τα χριστιανικά δγ-ματα. Oι μετά την Δ΄ Oικουμενικές Σύνοδοι δεν αναγνωρίσθηκαν απ τους Aρμενίους ως οικουμενικές και δεν αποτέλεσαν γι’ αυτούς γνώμονα πίστεως. Oσοι απ τους Aρμενίους δεν α-ποδέχθηκαν τις αποφάσεις της συ-νδου της Δοβίν (Dvin), αποσχί-στηκαν απ την Aρμενική Eκκλη-σία, σχημάτισαν την Eκκλησία των Eλληνοαρμενίων (Xαϊσυρούμ) και πέρασαν στη δικαιοδοσία της μη-τρπολης της Aμίδας. Oι ενωτικές προσπάθειες της Oρθδοξης Eκκλησίας με την Aρμενική Eκκλησία ήταν πολλές και ποικίλης υφής. Δεν είχαν -μως αίσιο αποτέλεσμα. H απστα-ση που χώρισε τις δυο Eκκλησίες άρχισε να γίνεται αγεφύρωτη απ την εποχή των αραβικών κατακτή-σεων.

Iδιαίτερα

χαρακτηριστικά

H Aρμενική Eκκλησία χαρακτηρι-ζταν ως «μονοφυσιτική» ή «προ-χαλκηδνια» ή «αντι«προ-χαλκηδνια» Eκκλησία. Σήμερα απ πλευράς Oρθοδξων θεωρείται τι ανήκει στις «μη χαλκηδνιες» Eκκλησίες. Tο γεγονς τι έχει χαρακτηριστεί ως μονοφυσιτική, χωρίς η ίδια πο-τέ να έχει σαφώς εκφραστεί υπέρ του μονοφυσιτισμού και να έχει α-ποδεχθεί αυτή την προσωνυμία, δημιουργεί σοβαρ πρβλημα στις σχέσεις της με τις λοιπές Eκκλη-σίες της Aνατολής. Πάντως φαίνε-ται τι οι οπαδοί της Aρμενικής Eκκλησίας δέχονται στο Xριστ μετά την ένωση μια φύση, σύνθετη απ τη θετητα και την ανθρωπ-τητα και αρνούνται τις δύο θελή-σεις σ’ Aυτν. Στον τρισάγιο ύμνο εισήγαγαν τη φράση, που είχε επινοήσει ο μονο-φυσίτης επίσκοπος Aντιοχείας Πέ-τρος ο Γναφεύς, «ο σταυρωθείς δι’ ημάς», της οποίας μως το νημα είναι δυνατν να εκληφθεί ορθο-δξως. Yστερα απ τον θεολογικ διά-λογο που πραγματοποιήθηκε, κυ-ρίως στους νεώτερους χρνους, μεταξύ της Aνατολικής Oρθοδ-ξου Eκκλησίας και των Προχαλκη-δονίων, διαπιστώθηκε τι υπήρξε κατά το παρελθν σοβαρή ασά-φεια ως προς τους ρους που χρη-σιμοποιήθηκαν για την έκφραση ο-ρισμένων δογμάτων της Eκκλη-σίας. Eξαιτίας, ακριβώς, αυτού του λγου προέκυψαν και αρκετές αι-ρέσεις. Σήμερα γίνεται αποδεκτ τι υπήρξαν λεκτικές μάλλον δια-φωνίες μεταξύ των οπαδών των Eκκλησιών της Aνατολής και δυ-σκολία, φυσικά, απδοσης του ίδι-ου νοήματος σε σοβαρούς ρίδι-ους των δογματικών διατυπώσεων. Eί-ναι γνωστ τι αυτού του είδους δυσκολία παρουσιάστηκε ως προς την απδοση του νοήματος των -ρων «ουσία», «υπσταση», «φύ-ση», «πρσωπο», «υποστατική έ-νωση» κ.ά. O χρνος, η απομνωση και οι ει-δικές συνθήκες διαβίωσης, συν-δυασμένα με το γενικτερο ψυχι-σμ, οδήγησαν τους Aρμενίους στην καθιέρωση συνηθειών που διέφεραν, πως ήταν φυσικ, απ εκείνες των λοιπών ορθοδξων. Aυτές, μως, δεν πρέπει να εκλαμ-βάνονται ως βασικές και ουσιώ-δεις, ως προς την πίστη και έχουν σχέση με τον αριθμ των Oικουμε-νικών Συνδων, την τιμή Πατέρων της Eκκλησίας, λειτουργικά έθιμα, διοικητικές δομές και ειδικά κανο-νικά ζητήματα. Eτσι, τελικώς, σύμ-φωνα με παλιές και νέες μαρτυ-ρίες θεολγων, η αρμενική Eκκλη-σία έχει κοινή εκκλησιολογική βά-ση και παράδοβά-ση με την ορθδοξη ανατολική Eκκλησία και με τα στοι-χεία αυτά εκφράζει την υψηλή εκ-κλησιαστική ζωή και πνευματικ-τητά της. Σήμερα, μετά την πλήρη σύ-μπτωση απψεων της αρμενικής και ανατολικής ορθδοξης Eκκλη-σίας, διαφαίνεται η ελπίδα για ορι-στική και χωρίς επιφυλάξεις εν-τητα των δύο Eκκλησιών. Συνέχεια απ την 7η σελίδα

H Mονή του Aγίου Θαδδαίου, που, σύμφωνα με την παράδοση, μνασε ο «φωτιστής» των Aρμενίων Aγ. Γρηγριος. Aποτελεί ένα απ τα σημαντικτερα ιερά προ-σκυνήματα των Aρμενίων (βρειο Iράν).

Aρμένιοι πρσφυγες κυνηγημένοι απ τους Tούρκους. H σφαγή των Aρμενίων στην Tουρκία χαρακτηρίστηκε το πιο κολοσσιαίο έγκλημα λ

ων των εποχών, στην έκθεση της Aμερικανικής

Στρα-τιωτικής Aποστολής προς το Kογκρέσο των HΠA. Aρμένιοι που βρήκαν το θάνατο στη διάρκεια μιας μεγάλης πορείας εκτοπισμού. Eκτελέσεις, σφαγές, κακοποιήσεις, ατιμώσεις και άλλ

οι εξευτελισμοί

ήταν τα μέσα που χρησιμοποίησαν οι Tούρκοι, απ τον Aπρίλιο του 1915, για να μετατρέψουν σε γενοκτονία τις μαζικές εκτοπίσεις τ

H Γενοκτονία των Aρμενίων

H τραγωδία του αρμενικού έθνους και η κοινή του μοίρα με τον Eλληνισμ της Mικράς Aσίας

Tούρκοι στρατιώτες επιβλέπουν την πορεία προς το θάνατο, μιας ομάδας εκτοπισμένων Aρμενίων (Aπρίλιος 1915). Tου Iωάννη K. Xασιώτη Kαθηγητή της Nεώτερης Iστορίας A.Π.Θ. H ANAΛOΓIA που παρουσιάζουν οι διώξεις των Eλλήνων της Iωνίας και της Aνατολικής Θράκης στα 1913-14 και του ποντιακού Eλληνισμού στα 1916-1922 με την μεγαλύτερης έκτασης και φρικαλετητας αρμενι-κή Γενοκτονία του 1915-16, υπο-γραμμίζει την εκτίμηση τι τελικά λες αυτές οι τραγωδίες ήταν, πα-ρά τις ποσοτικές τους διαφορές, -ψεις του ίδιου νομίσματος. Aλλω-στε, η εκτίμηση αυτή ήταν διάχυτη κατά τη διάρκεια του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Στις εκθέσεις τους για τη Γενο-κτονία οι Eλληνες πρξενοι συχνά δεν κάνουν διάκριση μεταξύ των διώξεων εναντίον του ενς και του άλλου στοιχείου, αφού πραγματο-ποιούνταν σχεδν ταυτχρονα και, μερικές φορές, σε απλυτο συν-δυασμ μεταξύ τους. Στις ίδιες εκ-θέσεις δεν περιέχονται μνο γενι-κές πληροφορίες για τον κοιν σχε-δν χαρακτήρα των διώξεων, αλλά και σαφείς ακμα δηλώσεις νεο-τουρκικών κύκλων της πρωτεύου-σας και της επαρχίας τι, αμέσως μετά το «τέλος» του αρμενικού ζη-τήματος, το καθεστώς θα προχω-ρούσε και στη «λύση» του ελληνι-κού του προβλήματος. Aπ την πλευρά τους, άλλωστε, οι Tούρκοι με τις διώξεις επεδίωκαν να προκαλέσουν την έξοδο της Eλλάδας στον πλεμο εναντίον των Γερμανών για να τη χρησιμοποιή-σουν ακριβώς ως πρσχημα χι μ-νο για να ανακτήσουν τα νησιά του Aνατολικού Aιγαίου, αλλά και για να έχουν τη δυναττητα να ολοκληρώ-σουν την εκδίωξη των ελληνικών πληθυσμών, με τον ίδιο τρπο που είχαν επιχειρηματολογήσει και τους εκτοπισμούς και τη συνακλουθη ε-ξντωση των Aρμενίων. Πέρα εξάλλου απ τις εκθέσεις των Eλλήνων (και πολλών ξένων) προξένων, υπάρχουν και ανάλογες πληροφορίες των Γερμανών διπλω-ματών. Στις αρχές Oκτωβρίου λ.χ. του 1915, προτού δηλαδή φτάσει στο τέλος της η διαδικασία της Γε-νοκτονίας, ο Γερμανς ναυτικς α-κλουθος στην Kωνσταντινούπολη Humann διαβίβαζε στον πρεσβευτή στην Aθήνα Falkenhayn τις εκμυ-στηρεύσεις που του είχε κάνει ο Eνβέρ πασάς για την πρθεση του Kομιτάτου να συμπληρώσει, κατά τη διάρκεια του Πολέμου, την αρμενι-κή Γενοκτονία με την ανάλογη εξ-ντωση και του ελληνικού στοιχείου.

Διώξεις

Παρλα αυτά, απ τις ελληνικές πηγές φαίνεται τι σε λη τη διάρ-κεια των διωγμών τους οι δύο

εθν-KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

11

τητες υπέμειναν το Γολγοθά τους χωρίς αντιδράσεις: «Πάντες οι Aρμένιοι του βιλαετί-ου Aδάνων», γράφει ο Eλληνας πρξενος στη Mερσίνα Π. Aδαμίδης στις 23 Σεπτεμβρίου 1915, «ανερ-χμενοι περίπου εις 80 χιλάδας, ξετοπίσθησαν εις Xαλέπιον και ε-κείθεν εις Mεσοποταμίαν... Kατ’ αρ-χάς μεν ούτοι εδείκνυον θάρρος και μεγάλην αυταπάρνησιν, αλλά τελευταίως πληροφορηθέντες τι ελάχιστοι κατορθούσι να φθάσωσιν εις τα υποδεικνυμενα μέρη, ως και τους άλλους εξευτελισμούς και ατιμώσεις, απεθαρρύνθησαν και τε-λείως κατέπεσεν το ηθικν των. Eφωράθησαν... γυναίκες, διαβιώ-σασαι εντίμως και εναρέτως μετά των συζύγων των, να εγκαταλείπω-σιν αυτούς επί τη απλή ιδέα τι ί-σως θα ήτο δυνατν να παραμείνω-σιν ενταύθα. Kατπιν τούτων δύνα-ταί τις να φαντασθή οποίαι συγκι-νητικαί σκηναί διεδραμίζοντο καθ’ εκάστην κατά την εντεύθεν αναχώ-ρησίν των...». «H εκ της Aμισσού και των πλη-σίον πλεων και χωρίων έξωσις των Aρμενίων –γράφει σε έκθεσή του της 14 Iουνίου 1915 ο Eλληνας υπο-πρξενος στη Σαμψούντα M. Aπο-στολπουλος– εξακολουθεί ανηλε-ής, συντελουμένη μετ’ ανηκούστου τραχύτητος... Πλείστοι Aρμένιοι, -πως αποφύγωσι τον λεθρον, προ-σέρχονται εις τον μουσουλμανι-σμν. Eν χωρίον παρά τον Tαρσα-μπά, εξισλαμίσθη αθρως. Eν Aμισώ εξισλαμίσθησαν μέχρι σήμερον ε-ξήκοντα Aρμένιοι».

Φβος

Tην παθητική στάση των Eλλήνων την επέβαλαν ο φβος και οι αδυ-σώπητες ανάγκες της αυτοπροστα-σίας: «Oι ημέτεροι», επισημαίνει σε εμπιστευτική έκθεσή του στις 6 Iουλίου 1915 ο Eλληνας πρξενος στη Mερσίνα Π. Aδαμίδης, «έχουσι και ούτοι καταληφθεί υπ απερι-γράπτου δέους, φοβούμενοι μή-πως, εν περιπτώσει πολέμου μετα-ξύ Eλλάδος και Tουρκίας, υποστώσι τα αυτά και χείρονα, πολλοί δε τού-των είχον ετοιμασθή να αναχωρή-σωσιν... Eν περιπτώσει διακοπής σχέσεων και ο κατά των ημετέρων διωγμς προμηνύεται άγριος και α-δυσώπητος». Aνάλογοι ήταν και οι προειδοποι-ήσεις του Eλληνα υποπρξενου στο Iκνιο N. Mπενετάτου, που γίνεται λγος για τη διέλευση απ εκεί των καραβανιών των εκτοπιζμενων Aρμενίων: «Oι ενταύθα Eλληνες»,

υπογραμμίζει σε έκθεσή του της 6 Aυγούστου 1915, «περιδεείς θεώ-νται τα γιγνμενα, προαισθανμε-νοι τι η αυτή ίσως τύχη αναμένει και αυτούς. Διτι προ ολίγων ημε-ρών εψιθυρίζετο μνον, αλλα’ ήδη οι ενταύθα τουρκικοί κύκλοι ανα-φανδν πλέον διακηρύττουν, τι τους Aρμενίους θέλουσι ακολουθή-σει οι Eλληνες». «Eνα βράδυ», γράφει η Aνδρονίκη Mαστορίδου σε αυτοβιογραφικ της κείμενο για τα νεανικά της χρ-νια στην πατρίδα της, την Aγκυρα, «έρχεται ο θείος μου αναστατωμέ-νος, χλωμς... Aρχισαν να διπλο-κλειδώνουν τις πρτες και τα παρά-θυρα... Στους δρμους άκουγες βιαστικά βήματα να τρέχουν εδώ κι εκεί. Δεν αργήσαμε να μάθουμε πως μαζεύουν τους Aρμεναίους και ετοιμάζονται για σφαγή... Kαι τη νύ-χτα εκείνη και ως τα ξημερώματα παρακολουθούσαμε τη μεταφορά των δύστυχων ανθρώπων, που, αλί-μονο, έμελλε να κατακρεουργη-θούν απ τα μαινμενα ανθρωπ-μορφα θηρία... (Aυτ το) εμάθαμε ύστερα απ μια εβδομάδα απ τον θείον μου Mιλτιάδη και τον πατέρα, που είδαν τα γεγοντα... Oταν ο πα-τέρας ερχμενος (απ το τσιφλίκι του) είδε τσα σώματα κρεουργη-μένα φρικτά, πρισκρεουργη-μένα, τα τσακάλια και τα κοράκια πεσμένα πάνω τους, έπαθε τέτοιο σοκ, αυτς ο γενναί-ος άνθρωπγενναί-ος, ώστε επί πέντε χρ-νια ύπνο δεν είδαν τα μάτια του και στην εξορία του ακμα...». Στις 29 Mαΐου, θυμάται ο Kωνστα-ντίνος Kαλογερίδης απ το Eρζι-τζάν, «εδθη η διαταγή να μη μείνει ούτε ένας Aρμένιος μέσα στην π-H αρμενική Γενοκτονία. Eργο του Zαν Παπάζ. Συνέχεια στην 12η σελίδα

λη. Kαι οι αστυνμοι και χωροφύ-λακες ξεχύθηκαν στους αρμενι-κούς μαχαλάδες και ανάγκαζαν με το ξύλο και τις κοντακιές των -πλων λους τους Aρμενίους να φύ-γουν... Oι Aρμένιοι εγέμισαν τον δρμον της εξδου και προχωρού-σαν προς τα στενά του Kεμάχ μπο-γαζί. Δεν άκουγες τίποτε άλλο απ ένα γενικ μοιρολι, με πύρινα δά-κρυα. Oι Tούρκοι χωροφύλακες που τους συνδευαν, αλλά και οι Tούρ-κοι κάτοιTούρ-κοι, δεν παρέλειψαν να τους ξυλοφορτώσουν και να τους γιουχαΐσουν... Σε λίγο οι χωροφύ-λακες τραβήχτηκαν στην πλαγιά του βουνού και άρχισαν μαζί με τους τσέτες και τους Kούρδους ένα πυκν τουφεκίδι. Mλις έπεσαν σκοτωμένοι οι πρώτοι Aρμένιοι, άρ-χισαν τα πλήθη να αναταράζονται. Mε κραυγές οδύνης έφευγαν προς τα πισθεν. Aλλά ττε συνάντησαν τους Tούρκους της πλεως Eρζι-γκιάν, οι οποίοι με πλα και χαντζά-ρια τους ακολουθούσαν. Eπέπεσαν ττε εναντίον του πλήθους και τους χτυπούσαν αλύπητα. Προς της κα-ταστάσεως αυτής λες οι ωραίες Aρμένισσες έπεσαν στο ποτάμι (Eυ-φράτη). Oλη η επιφάνεια του ποτα-μού γέμισε Aρμένισσες... Oι Tούρ-κοι έσφαζαν αράδα, αλλά οι Aρμέ-νιοι ήσαν πολλοί και με την ορμή τους τρέχοντας, έσπασαν τη ζώνη των Tούρκων και μπήκαν στην πε-διάδα. Tτε επί πολλές ημέρες γι-νταν ένα αλύπητο κυνηγητ..., -που εύρισκαν Aρμένη, τον έσφα-ζαν... Σε λίγες μέρες έγινε και μία εκκαθαριστική επιχείρησις: Eπειδή πολλά μωρά εζούσαν ακμη και πε-ριεφέροντο δίπλα στους σκοτωμέ-νους γονείς τους, έστειλαν τους τσέτες... να τα μαζέψουν και να τα φονεύσουν. Mάζεψαν χιλιάδες παι-διών και τα έφεραν στις χθες του Eυφράτου. Eκεί τα έπιαναν απ τα πδια και χτυπούσαν το κεφάλι τους σε πέτρα. Kι ενώ το παιδί σπαρταρούσε ακμη, το έρριχναν στο ποτάμι...». Kάτω απ τις συνθήκες αυτές θα ήταν σήμερα άδικο να αποτιμήσου-με τις τυχν ευθύνες για την επι-λογή της απραξίας ή και της σιω-πής της μιας εθντητας κατά τη διάρκεια των παθημάτων της άλ-λης. Eξάλλου, στην περίοδο εκείνη έλειπε η δυναττητα αποτελεσμα-τικής παρέμβασης της αρμενικής και της ελληνικής ηγεσίας προς την Yψηλή Πύλη. Tο Aρμενικ Πατριαρχείο είχε ουσιαστικά κλείσει μετά την εξορία του πατριάρχη Zαβέν και οι Aρμένι-οι εκπρσωπAρμένι-οι στο Oθωμανικ KAρμένι-οι- Kοι-νοβούλιο, μαζί με τους πνευματι-κούς ταγούς του αρμενικού στοι-χείου της αυτοκρατορίας, είχαν ε-ξουδετερωθεί απ τις πρώτες κι-λας μέρες των διώξεων. Aπ το άλ-λο μέρος, και το Oικουμενικ Πα-τριαρχείο, αποψιλωμένο απ τις παραδοσιακές του προνομίες και με προκαθήμενο τον γέροντα και α-νήμπορο Γερμαν E΄, δεν ήταν σε θέση να διαμαρτυρηθεί ούτε καν για τις διώξεις του δικού του ποι-μνίου. Aλλά και η Eλλάδα περνούσε την ίδια ακριβώς εποχή (με την α-πλυση του Bενιζέλου απ το βασι-λιά Kωνσταντίνο) στη δίνη του Eθνικού Διχασμού. Παρ’ λα αυτά, μέσα στο ζοφερ εκείνο κλίμα του γενικού τρμου, δεν έλειψαν οι λαμπρές εξαιρέσεις: Πέρα απ τις επανειλημμένες επί-σημες και ανεπίεπί-σημες διαμαρτυρίες επώνυμων εκκλησιαστικών αξιωμα-τούχων (πως λ.χ. του μητροπολίτη Tραπεζούντας Xρυσάνθου) προς τις τουρκικές αρχές και τους τοπικούς παράγοντες του νεοτουρκικού κο-μιτάτου, έχουμε τις προσπάθειες α-νώνυμων ανθρώπων να ανακουφί-σουν με ποικίλους τρπους τους διωκμενους συνανθρώπους τους ή ακμα και να τους σώσουν, άλλοτε κρύβοντάς τους στα σπίτια τους και άλλοτε φυγαδεύοντάς τους σε α-σφαλέστερα μέρη. Στις 2 Iουλίου 1915 ο Eλληνας υ-ποπρξενος Aμισού Aποστολπου-λος πληροφορούσε τους προϊστα-μένους του τι «επιτπιος αρχή δια κήρυκος ειδοποίησε τι πάντες οι κρύπτοντες Aρμενίους οφείλουσι να παραδώσωσι τούτους, άλλως θα απελαθώσι και αυτοί. Mέχρι σήμε-ρον ουδείς συνεμορφώθη προς την πρσκλησιν ταύτην...

Aντίσταση

Πέρα απ τις περιπτώσεις αυτές, υπάρχουν και μερικές γενναίες εκ-δηλώσεις αυτοθυσίας μεμονωμέ-νων Eλλήμεμονωμέ-νων, που τλμησαν και στάθηκαν αλληλέγγυοι προς τους Aρμενίους, συχνά μάλιστα συμμερι-ζμενοι την τύχη τους. Eχουμε επί-σης και κάποια δείγματα απεγνω-σμένης κοινής ένοπλης αντίστασης, πως έγινε λ.χ. στις αρχές Iουνίου 1915 κατά τη διάρκεια σοβαρής εξέ-γερσης των Eλλήνων και Aρμενίων φυγστρατων στην Kολώνια του Πντου ή τον Nοέμβριο του ίδιου χρνου με την ανταρτική δράση δύο τουλάχιστον Eλληνοαρμενικών ομάδων σε ορεινές περιοχές της ε-παρχίας Aμισού. Aλλά οι σημαντικτερες περιπτώ-σεις κοινής αντίστασης ανήκουν χρονολογικά στην μετά τη Γενοκτο-νία περίοδο. Tα ελληνοαρμενικά λ.χ. ανταρτικά σώματα, που είχαν συγκροτηθεί στα ορεινά του Π-ντου, ήδη απ το φθινπωρο του 1915 απ λιποτάκτες του τουρκικού στρατού, κυρίως των «ταγμάτων εργασίας», έδρασαν μετά τον Iνουάριο του 1917. Kοινή εξάλλου α-ντιτουρκική στρατιωτική δράση θα έχουμε στις συνοριακές περιοχές της Tουρκίας μετά την διάλυση του ρωσικού μετώπου στον Aντικαύκα-σο και τη δημιουργία της νεαρής αρμενικής Δημοκρατίας. Tελικά, η μαζική έξοδος των Eλλήνων και των λειψάνων των Aρμενίων απ τα ανατολικά προς τον Kαύκασο και απ τα δυτικά και ντια προς τη Σμύρνη και απ εκεί προς την Eλλάδα το 1919-1922, σε συνδυασμ με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923, αποσβησε α-π μνη της την ολοκλήρωση της σφαγής. Eτσι, οι δύο εθντητες, αφού δεν κατάφεραν να επιβιώσουν απ τους κοινούς διώκτες τους στις προγονι-κές τους πατρίδες, θα υποχρεω-θούν να μοιραστούν τη μοίρα της κοινής προσφυγιάς. Συνέχεια απ την 11η σελίδα

KYPIAKH 5 ΦEBPOYAPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

13

Tο μεγαλειώδες σύγχρονο μνημείο για τα θύματα της αρμενικής γενοκτονίας του 1915, στο Eρεβάν.