DHASARING KAW E RUH SE J ATI
Sampun dados sat unggal ing t uj uan t umr ap dhat eng sedaya j anma punapa
dene ingkang sami kumel ip ing madiya pada, bil ih sedaya sediyanipun
sageda kasembadan. Inggih sediya punapa kemawon. Sediya awon, sediya
sae, sediya nist ha, sediya w irang, sediya adamel saki t ing manahing sanes,
sediya adamel renaning penggal ihing sanes, l an sanes-sanesipun. Wosipun
sedaya sediyanipun sageda kat urut an.
PUNAPA TA INGKANG WINASTANAN SEDYA PUNIKA?
Sediya kenging di pun wast ani niyat , ut awi kepengin. Adat ipun para j anma
menawi sampun kagungan sediya ut awi niyat sar t a kepengin, l aj eng
kagungan reka daya, ingkang sinebat ambudi daya ut aw i angupaya marga,
mrih sediyanipun ut awi niyat ipun kal a wau saged kat urut an ut awi
kasembadan. Inggih kant hi reka daya lan pambudi daya kal a wau wekasan
pun j anma l aj eng angudi ngagem cara-cara ingkang maneka w arni, ut awi
kupiya ingkang rupi-rupi saengga saged kal eksanan ingkang dados
t uj uanipun. Sagedipun kal eksanan sedi yanipun, amargi namung saking
t emening pangudi l an sant ering pambudidaya, sinebat t umemen, t aberi,
nast it i, ngat i-at i, ora j el ehan, mangert i l an sanes-sanesipun.
Carani pun pangudi ut awi pambudi daya kal a w au l imr ahipun sinebat El mu.
Inggih el muning punapa kemawon. Upaminipun el muning daya kel ahir an,
inggih kagat hukaken kal iyan bab-bab kel ahiran. El muning sedaya
kebat osan, inggih kagat hukaken kal iyan dayaning kebat osan, dene menaw i
el muning Gesang ugi kedah kagat hukaken kal iyan dayaning Gesang. Dados
cet ha sanget , menawi badhe anggayuh bab-bab kel ahir an l aj eng ngagem
el muning kebat osan, genah mbot en saged kasembadan. Kosok
wangsul ipun, menawi badhe anggayuh bab-bab ingkang wont en
gegayut anipun kal iyan kebat osan, ugi genah mbot en saged kasembadan
menawi kagayuh mawi el muning kel ahir an. Saya mal ih badhe angungkap
bab-bab ingkang gegayut an kal iyan sej at ining HURIP, saya mbot en saged
namung mbot en t rep. Ing ngendhon j anma ingkang mekat en kal a wau
dhawahipun inggih namung l aj eng mbot en mit adosi dhat eng sat unggal l an
sat unggal ing el mu kal a w au, mangke sampun wont en pil ah-pil ahanipun
piyambak-piyambak.
KAWERUH
El mu ingkang kagem anggayuh t umrap punapa kemawon sinebat KAWRUH.
Pramil a yen t a j anma kepengin angudi sart a ambudi daya sat unggal ing bab
kedah mawi el mu ut awi kawruh, dene el mu ut awi kawruh sat unggal l an
sat unggal ipun kal a w au maw a dhasar piyambak-piyambak. Ingkang
sat unggal l an sat unggal ipun mbot en sami, amargi bedaning sediya ut aw i
niyat , sart a bedaning dhasar kal a wau j anma ingkang ki rang ing weweka
l aj eng gampil angl epat aken sat unggal dhat eng sat unggal i pun.
Reroncening ket er angan punika perl u sanget kagem l ambaraning mangudi
dhat eng sat unggal ing t uj uan, murih mbot en t umpang suh ing
pawingkingipun, j al aran sampun nyat a mangert osi dhat eng bedaning el mu
ut awi kawruh, bedaning pangudi l an caranipun, wekasan ugi bedaning
pikol ehipun. Menawi sedaya par a j anma saindhenging baw ana sampun
saged ngagem raos ingkang mekat en punika, genah badhe t ansah ayem l an
t ent r em l ahir l an bat osipun.
Tembung ELMU ut aw i KAWRUH punika t egesipun sat unggal ing cara ingkang
dipun mangert osi, perl u kagem ambudi daya amrih sedaya sediyanipun,
punapa dene niyat ipun saged kat urut an ut aw i kasembadan. Dados
el muning j anma ingkang kagungan sediya ut awi niyat awon inggih kedah
mawi car a ingkang awon, dene j anma ingkang kagungan sediya sae,
el munipun inggih kedah sae. Cet ha sanget sapunika bil ih awon saening
el mu punika namung gumant ung dhat eng sediyaning ut aw i gegayuhanipun.
Inggih namung kant hi dhasar mekat en punika, el mu ut awi kawruh saged
dipun manger t osi awon l an saenipun. Gumant ung mal ih dhat eng
namung kepengin anggayuh bab ingkang sae ut aw i ut ami, pramil a
prayoginipun par a j anma piyambak kersaa angudi sar t a angupadosi el mu
ut awi kawruh ingkang sae sart a ut ami kemawon, dene wont en sawenehing
j anma ingkang kepengin anggayuh dhat eng pi awon, inggih sumangga
kemawon, gumant ung saking sediyanipun piyambak-piyambak.
KAWRUH SEJATI
Punapa t a t egesipun Kawruh Sej at i punika ?
Kawruh, asal saking t embung Ka l an Wer uh. Ka ing ngr iki anggadhahi t eges
ut awi maksud menawi sampun dinarbenan, kaduwen, kamil iki, saking
anduweni, t egesipun wus ana ing ast ane, wus ana ing kuwasane, wus ana
ing bisane, wus ana ing ngersane, wus cumepak, wus kinarsakake, wus
sumandhing, ut awi ingkang l angkung cet ha wus dinarbenan.
Dene w eruh, anggadhahi t eges, nger t i, kuwasa, bisa, kat on cet ha w el
a-wel a, gambl ang, j el as, wij ang-w ij ang, mbot en t umpang suh, mbot en t una
dungkap, pil ah-pil ah, dhew e-dhew e, menawi kabont osaken dipun sebat
pirsa, ingkang asal ipun saking t embung pinaringan rasa. Ingkang at eges,
pun rasa sampun saged angrasakaken, i nggih rasaning pancadr iya punapa
dene r asa j at ine.
Pramil a t embung Kawruh, anggadhahi t eges wus dinarbenan panger t osan,
ut awi wus pinaringan sarining r asa j at i. Tegesipun sedaya sampun
gambl ang, cet ha kados ingkang kaprat el akaken ing nginggil .
Mangka kawruh punika warni-warni, inggih punika kados ingkang sampun
kat erangaken kal a wau, inggih kawruhing kel ahir an, inggih kawruhing
kebat inan, ut aw i kawruhing budhi sayekt i. Pramil a yen badhe angangkangi
babagan kawruh kal a wau sat uhu kedah manungal aken sedaya kr aos
ingkang sampun dinar benan, t egesipun inggih raosing dhew e, sanes r aosing
sanes, ingkang mbot en dinarbenan.
saking rasaning sanes, punika genah dede kawruhing dhewe, nanging t et ep
kawruhing sanes, pramil a inggih wont en riki punika pun raos kagem sanget ,
kangge anyobi inggih l an mbot enipun kawruh kal a w au sampun dinar benan
ut awi derengi pun. Inggih kant hi mekat en punika ing t embe badhe dados
sej at ining kawruh kang sat uhu l an sayekt i, ingkang mbot en saged kasuw ak
ing ngasanes. Janma yen badhe angudi sat unggal ing kawruh kedah sinau
l angkung rumiyin bab kawruh ingkang badhe kaudi punika, upaminipun:
babagan angudi kawruhing sast r a.
Angudi kawruhing sast ra kedah manger t osi punapa t a sast ra punika. Sast r a
punika t ul is. Lha t ul is punika punapa ? Tul is punika sat unggal ing
gegambaran ingkang saged dipun mangert osi dening ngasanes, punapa
ingkang dipun maksudaken ut awi di pun kaj engaken. Lha t ul is punika
ginanipun punapa ? Tul is punika ginanipun kagem sesambet an ing
pangandikan yen t a mbot en aben aj eng. Lha caranipun kados pundi ?
Carani pun nul is kedah mawi ast a t engen (mbot en ngedhe). Laj eng ingkang
kagem nul is punapa ? Ingkang kagem nul is sat unggal ing pirant es yen t a
kat amakaken ing sat unggal ing barang ingkang radin t ur wiyar l aj eng
wont en t il asipun. Car anipun nyepengi pirant es wau kados pundi ?
Carani pun nyepengi pirant es wau j empol ast a t engah l an racikan sart a
racikan panuding l an pinengah kagat hukaken ut awi kapepet aken, dene
pirant es kal a wau kadedek ing t engah-t engahing j empol l an racikan punika
kant hi kenceng, mbot en minggrminggring. Jal ar an menaw i minggr
ang-minggring pir ant es punika gampil ucul saking cepengan. Menawi sampun
l aj eng kat amakaken w iwi t manengen wongsal -wangsul ngant os punapa
ingkang dipun maksudaken saged kat ul is sedaya.
Lha sak punika car anipun damel t ul isan kados pundi ? (bab t umindaking
kawruh). Punika kedah sinau, inggih sinau punika sinebat angudi dhat eng
kawruhing t ul is ut aw i kawruhing sast ra. Upamini pun damel sast r a ha,
punika kawiw it an saking sisih ki wa ngandhap l aj eng pir ant es kal a wau
sakedhi k, t erus menggok mangandhap, l aj eng manengen mal ih ngant os radi
panj ang wusana minggah mal ih, l aj eng manengen t i kel kaping kal ihipun
kal iyan penar iki pun ingkang inggil kal a wau rambah kaping 2, l ha punika
menawi sampun dados sinebad sast r a ha.
Lha menawi sampun dados sast ra ingkang saged kawaos ha l aj eng
paedahipun punapa ?
Paedahipun menaw i badhe adamel t embung ingkang wont en sw ant enipun
mungel ha, upaminipun hana. Lha menawi badhe adamel sast ra hi kados
pundi ? We l ha punika kedah kapanj ingan bunderan al it ing sak nginggil ing
sast ra kal a w au sisih t engah, wangunipun kados t et esing t oya nanging
kaw al ik, namini pun wul u, lha punika menawi kawaos ungel i pun hi.
Mekat en sak l aj engipun.
Lha menaw i sampun saged damel sast ra l aj eng kant hi mbot en pepanggihan
piyambak sampun saged dipun mangert osi kaj engipun dening ngasanes,
l aj eng kados pundi maksudipun ? Maksudipun supados inggal dipun
mangert osi, l an awakipun piyambak saged makar t i sanes, dados kal
ih-kal ihipun l aj eng saged kasembadan t ur kant hi gampil . Jal ar an menawi
mara piyambak perl u rer embagan gek dal emi pun t ebih rak cet ha sedaya,
pal ing-pal ing inggih namung angsal sat unggal keperl uan t hok kemawon,
keperl uan sanes der eng saged kacakup.
Inggih mekat en punika sat unggal ing kawruh kagem angudi dhat eng
sat unggal ing bab, dados sedaya kedah dipun mangert osi kant hi t i t i, t at a
l an t al i t i, ing ngendon t emt u badhe saged sempurna, mbot en t umpang suh,
t ur mbot en gampil angl epat aken dhat eng sok sint ena kemawon.
Mekat en ugi ngudi kawruh kel ahiran sanesipun, punapa dene kawruh
kal uhuran ingkang permat i, inggih kedah maw i car a mekat en punika,
pangudining bab sast r a kal a w au. Tembungipun sanes kawruh kuwi kudu
saged di:
1. rungokake.
2. rasakake.
3. manger t eni.
4. t indakake, l an.
5. undhuh ol eh-ol ehane dening awake dhewe ut awa j anma l iyan.
Menaw i der eng saged mekat en, t et ep namung grambiyangan kemawon,
ingkang at eges sedaya dereng sampurna l an dereng bont os. Menaw i der eng
bont os angsal -angsal ipun inggih namung t una dungkap ut aw i t umpang suh
kemawon. Wekasan rugi piyambak. Menawi sampun rugi gampil duka,
menawi sampun duka badhe ical sedaya kawruh ingkang sampun
dinarbenan.
Menggah dununging dhasar ingkang ngengingi dhat eng kawruh wont en
t igang per kaw is, ingkang sat unggal l an sat unggal ipun inggih punika:
1. KAWRUH KELAHIRAN JATI, ingkang asal ipun saking dayaning pancadriya
l ahir.
2. KAWRUH SALWA BUDHI ut aw i kawruh saking dayaning pancadr iya bat os,
ingkang sinebat Parakit an.
3. KAWRUH BUDHI JATI ingkang asal ipun saking dayaning Gesang sej at i,
sinebat Pengracut an.
Sedaya wau kenging sinebat kawr uh Kasunyat an ut awi kawruh
Kasampurnan. Nanging kedah dipun emut i daya kekiyat anipun sat unggal
l an sat unggal ipun. Tegesipun Sampurna ut awi Nyat a t umrap pun
pancadriya l ahir, sampurna l an nyat a t umrap pancadriya bat os l an
sampurna sart a nyat a t umrap j at ining Gesang, ya gesang sej at i, t an kena
dumados. Kant un sakpunika par a j anma piyambak, mil ih ingkang pundi ,
nanging adat i pun mil ih ingkang gampil , r ak inggih t a ??
1. Kawruh Kel ahir an Jat i ingkang asal ipun saking pancadr iyaning sedaya
j anma.
Kawruh punika t umindakipun inggih maw i t umindaking kuwandha,
upaminipun nyerat , nget ang, anggambar, adedamel an, maos, ngandika,
angganda, mir engaken, ngot hak-at hi k reroncening al am, ngot hak at hi k
reroncening bawana, ngot hak-at hik r eroncening j agad sedaya, r erembagan
ingkang saged kanal ar namung mawi dayaning pancadr iya l ahir. Sedaya
kal a w au menawi kaudi t emen-t emen, dadosipun sae dhat eng pakar t i ,
pramil a t umindak mekat en punika sinebat Daya Pakar t i, inggih pakart ining
pun panca driya. Nanging awonipun l aj eng saya ageng mil i kipun, j al aran
pun kuwandha punika sipat i pun namung mil ik t hok, upamini pun l aj eng
nyuwun opah, nyuwun kat ebus mawi r aj a brana, nyuwun kal int enan maw i
wewuj udan gant os ingkang sakmurw at kal iyan pakart inipun.
Dados Kawruh Kel ahir an Jat i punika sat unggal ing kawruh ingkang
gegayut an kal iyan sedaya kawont enani ng l ahir ut awi kel ahiran. Dene
kawont enan ingkang sinebat kel ahiran mekat en, inggih punika sedaya
kawont enan ingkang wont en ing j agad gumel ar punika sedaya.
Upaminipun:
1. Kawruh t umrap dhat eng wont ening bawana, candr a, kar t ika, swasana,
l an sanes-sanesipun.
2. Kawruh t umrap dhat eng wont ening j awah, angin, l esus, prahara, barat ,
bent er, l an sanes-sanesipun.
3. Kawruh t umrap dhat eng wont ening samodra, bengawan, l epen-l epen,
arga-arga, bant al a-bant al a, l an sanes-sanesipun.
4. Kawruh t umrap dhat eng j anma manungsa, kew an-kew an, t het hukul an,
l an sanes-sanesipun.
5. Sedaya kawruh t umrap dhat eng kabet ahaning j anma manungsa, ing
a. Bab pados t edha, l an sandhang.
b. Bab makarya.
c. Bab pasinaon ing pamul angan.
d. Bab sesr awungan.
e. Bab kaw asisaning j anma l imrah, l an sanes-sanesipun.
Dados wosipun sedaya kawruh ingkang t aksih saged l an kenging kanal ar
kant hi daya kekiyat aning ubarampening pancadriya l ahir, punika sedaya
sinebat kawruh kel ahir an j at i. Tembung Jat i namung kagem
mangert osaken bil ih kawruh wau pranyat a sanes kawruhing kal uhuran
nanging pancen saest u-est u kawruhing kel ahiran, pramil a l aj eng
kat ambahan j at i, ingkang at eges murih cet hanipun. Dados t embung j at i ing
ngriki sanes at eges j at ining dumadosing kedadosan, nanging j at i inggi h
j at ining kel ahiran. Kant hi dhasaring kawruh kal a wau, sakbot
en-mbot enipun par a j anma sampun saged anggambar aken pundi t a
sej at osipun ingkang sinebat kawruh kel ahiran punika.
2. Kawruh Sal wa Budhi ingkang asal ipun saking dayaning pancadriya bat os.
Kawruh Sal w a Budhi mekat en angl imput i sedaya gegayuhan ingkang
gegayut an kal iyan raos pengraosing j anma piyambak, ingkang t aksih
dumunung wont en ing pancadriya bat os, dereng ngant os bont os dumugi
asal l an puruging dumadi.
Menaw i par a j anma sampun saged nindakaken bab-bab punika, inggih
punika ingkang ngengingi bab r asa-rumangsa t r esna ing sak-padha-padha,
wel as asih, suba si t a weruh ing t raping susil a, t ansah l embah manah, w ani
ngal ah, mbot en gampil kr enehan, t ansah marsudi ing t ent r eming kal bu,
aj rih ing l epat , nanging t ansah wani ing bener, l ukit a ing basa l an sast ra,
wasis adamel renaning ngasanes, mbot en remen geguj engan ingkang t anpa
paedah, t ansah angggul ang ing kaut aman, t ansah marsudi mrih rahayuning
kawont enan, kinaj enan ing sesami, t inresnanan ing sesami, l ha punika
Tembung dumunung ing pancadriya bat os, j al ar an sagedipun t umama
t aksih angginakaken pancadr iyaning l ahir , dados menawi t anpa punika ugi
mbot en badhe saged kat indakaken. Sinebat bat os mekat en inggih punika
daya kekiyat an ingkang asal saking gesang sej at i badhe medal anyamadi
pancadriya l ahir, dados dunungipun wont en ing ant aw isipun budhi j at i
kal iyan kel ahir an j at i. Inggih kawruh punika ingkang sinebat kawruh
ingkang t aksih mangro t ingal . Sinebat mangro t ingal , j al aran kados-kados
sampun nyinggol dhat eng kawruh budhi j at i, t undhonipun mal ah t aksih
dumunung wont en ing kawruh kel ahiran j at i. Kados-kados sampun
nyandhak ing bab gesang sej at i, dhawahipun namung dumunung ing raos
pengraos. Kados-kados sampun amberat wont enipun kawruh kel ahir an j at i,
ndadak nggl et hek t aksih dumunung ing pangandikan t hok kemawon ingkang
asipan ndaki k-ndaki k pr amil a inggih w ont en ing kawruh punika j anma
t ansah repot badhe amisahaken sat unggal l an sat unggal i pun kawont enan,
j al aran pancen dereng nat e pirsa bedanipun l an pil ah-pil ahani pun. Dene
menawi sampun pirsa inggih gampil kemawon, upamini pun sampun
mangert osi, yen karembag punika t aksi h dumunung wont en ing kawruh
kel ahir an, ingkang kar embag punika sampun wont en ing kawruh Sal wa
Budhi, wekasan ingkang karembag puni ka sampun dumugi kawruh Budhi
Jat i.
3. Kawruh Budhi Jat i, inggih kawruhing gesang sayekt i, inggih kawruh
ingkang kagem ngudi dhat eng bl egering j anma manungsa ut awi sangkan
paraning dumadining j anma manungsa.
Wont en ing sal ebet ing kawruh punika, j anma manungsa wiwit nal usur
wiwi t aning dumadining j anma, bl egering j anma manungsa, l akuning j anma,
pikol ehing j anma, ngant os dumugi ing asal ipun mal ih, sinebat bal i mar ang
mul a-mul anira, inggih punika t umuj u dhat eng parani pun. Menaw i para
j anma sampun wiwit andungkap dhat eng babagan punika, adat ipun
al amipun sampun beda kal iyan nal i ka j anma t aksih dumunung wont en ing
kekal ihipun kal a wau, awit inggih pancen t anpa gina yen t a kal ih kawruh
wau t aksih kagape. Pramil a kat hah-kat hahipun sinebat wus dat an mael u
ing anane j agad gumel ar, namung t ansah mael u dhat eng dhasaring pangudi
dhat eng Gesang Sej at i kal a wau. Lha wont en riku punika gawat ing l ampah
t umrap j anma ingkang t aksih srawung kal iyan j anma sanesipun, j al aran
t aksih kedah ngagem t at a pr aj a, t at a susil a, t at a basa l an sast ra, nanging
sej at osipun kal a wau t umrap para pangudi Kawruh Budhi Jat i kuwi kabeh
dudu apa-apa, j al aran wus pirsa ing kahanan kabeh kang gumel ar l an kang
ora gumel ar.
Janma ingkang sampun mekat en punika menawi ngendika mest i
kal eksanan, menaw i dhawuh mest hi l eres, menawi t umindak punapa
kemawon sampun t anpa kagal ih, t anpa kaet ang-et ang, t anpa kakint
en-kint en, j al aran kabeh mau sarw i cet ha w el a-w el a. Mbot en wont en ingkang
sisip l an sembir, kados dene Sang Pandhit a Rengganis ingkang t et eki ing
Arga Pura, sesampunipun nil ar kepr aj an kal a rumiyin. Menaw i j anma
sampun saged mekat en, we l ha sampun ngant os wani gumampil , punika
andrawasi sanget , nanging emanipun l ha kok t aksih sekedhik sanget
ingkang saged mangudi dumugi ing ngri ku.
Janma ingkang sampun mangert osi pil ah-pil ahanipun sat unggal l an
sat unggal ipun, sedaya kal a wau badhe t umindak kant hi gampil l an mbot en
angel , j al ar an pun angel sampun t indak j engkar t ebih sanget , dene menawi
dereng j ebul pun gampil ingkang t ebih. Tebih l an cel akipun pun angel
ut awi gampil punika minggahipun dhat eng panger t osani pun j anma
piyambak. Pramil a badhe angudi dhat eng sat unggal ing bab, pangert osan
