iv DAFTAR EUSI
ABSTRAK ... i
PANGJAJAP ... ii
DAFTAR EUSI ... iii
BAB I BUBUKA………. 1
1.1 Kasang Tukang ... 1
1.2 Rumusan jeung Watesan Masalah ... 6
1.2.1 Rumusan Masalah ... 6
1.2.2 Watesan Masalah ... 6
1.3 Tujuan Panalungtikan ……….. 7
1.4 Mangpaat Panalungtikan ... 7
1.4.1 Mangpaat Tioritis ... 8
1.4.2 Mangpaat Praktis ... 8
1.5 Anggapan Dasar ... 9
1.6 Défisi Operasional ... 10
BAB II ETNOGRAFI, SEMIOTIK, JEUNG TRADISI DI KABUYUTAN CIBURUY ... 12
2.1 Etnografi ... 12
2.2 Sémiotik ……… 15
2.2.1 Wangenan Sémiotik………...……… . 15
v
2.3 Gambaran Kosmologi……….. .. 21
2.4 Tradisi……….. 24
2.5 Sistem Ajén-inajén jeung Kapercayaan di Masakat Sunda ………..……… 26
2.6 Konsépsi Kabudayaan Masarakat Sunda……… 34
2.6.1 Kabuyutan……… . 34
2.6.2 Titinggal Sajarah jeung Purbakala di Kabuyutan….…… 37
BAB III METODOLOGI PANALUNGTIKAN 3.1 Métode Panalungtikan……….. 41
3.2 Téhnik Ngumpulkeun Data ………...……..….... 42
3.3 Ngumpulkeun Data dina Panalungtikan Etnografi……… 43
3.4 Instrumén Panalungtikan …...………..…… 44
3.5 Lokasi Panalungtikan ………. 44
3.6 Nara Sumber ……….……….. 45
3.7 Analisis Data……….……….. 47
BAB 1V TUKUH CIBURUY DI KABUYUTAN CIBURUY KACAMATAN BAYONGBONG……….. 48
4.1 Déskripsi Kabuyutan Ciburuy ... 48
4.1.1 Lokasi Kabuyutan Ciburuy ... 48
vi 4.1.3 Titinggal Sajarah jeung Purbakala Kabuyutan
Ciburuy………... 50
4.2 Términologi Tukuh Ciburuy……… 63
4.3 Tradisi dina Tukuh Ciburuy………. 66
4.3.1 Pantrangan………... 66
4.3.2 Upacara Séba………... 67
4.3.2.1 Bahan jeung Alat……….…. 69
4.3.2.2 Waktu……… 70
4.3.2.3 Prakprakanana Upacara Séba……… 72
4.4 Tanda Indéks jeung Gambaran Kosmologi dina Tukuh Ciburuy di Kabuyutan Ciburuy ………... 79
4.4.1 Tanda Indéks jeung Gambaran Kosmologi dina Kagiatan Beberesih………... 80
4.4.2 Tanda Indéks jeung Gambaran Kosmologi dina Kagiatan Nyalikkeun……….. 82
4.4.3 Tanda Simbol jeung Gambaran Kosmologi dina Pakakas jeung Sasajén Séba………. 83
5.5 Pedaran Hasil Panalungtikan………... 85
BAB V KACINDEKKAN JEUNG SARAN 5.1. Kacindekkan ... 90
1 BAB I
BUBUKA
1.1 Kasang Tukang
Dina kahirupan urang Sunda aya babasan anu unina tukuh Ciburuy. Éta babasan téh biasana dilarapkeun ka jelema nu teu daék ngarobah cecekelan, sanajan moal aya matakna (Satjadibrata, 2005: 420). Babasan tukuh Ciburuy ngandung harti yén éta jelema téh kukuh pengkuh dina sikep jeung pamadegan, teu bisa digoda atawa dibibita ku hal séjén demi kayakinan nu diagem atawa dicekel ku dirina.
Kecap Ciburuy nu jadi pangwangun frasa éta babasan téh tangtu nuduhkeun hiji tempat, tur tempat nu ngaranna Ciburuy téh henteu ngan hiji. Ngan baé, mun dipatalikeun jeung harti éta babasan, kecap Ciburuy téh tangtu ngarujuk ka hiji tempat atawa Kabuyutan nu kiwari disebut situs Ciburuy. Pernahna aya di Kacamatan Bayongbong, Kabupatén Garut. Pernahna di suku Gunung Cikuray, anu ceuk katerangan para ahli bisa jadi urut Kabuyutan. Dina Ajip Rosidi saparakanca (2000: 162) ogé diterangkeun yén Ciburuy téh baheulana Kabuyutan sarta pangeusina kasohor nyekel bari pageuh tali paranti (adat-istiadat) nu turun-tumurun, nepi ka sikep siga kitu téh disarebut tukuh Ciburuy (Rosidi, 2000: 162).
bebeneranana. Saupama babasan “tukuh Ciburuy” dina (Satjadibrata, 2005: 420) dihartikeun kana sikep anu hésé dirobahna, éta ogé tangtu lahir tina pangalaman hirup manusa nu geus kauji ayana jeung bebeneranana. Hartina yén babasan tukuh Ciburuy téh mémang ngagambarkeun hiji pangalaman hirup di hiji komunitas atawa pakumbuhan anu masarakatna hésé ngarobah kabiasaan atawa keukeuh peuteukeuh nyekel hiji aturan. Antukna éta pola kahirupan téh nepi ka jadi kacapangan anu lian tur dilarapkeun ka sing saha baé anu dianggap boga sipat nu sarua jeung urang Ciburuy.
Anu jadi pertanyaan, kumaha saenyana sipat atawa kabiasaan anu dikeukeuhan ku urang Ciburuy nepi ka antukna jadi kacapangan sarta gelar dina babasan. Lamun ngarujuk kana katerangan Ajip Rosidi saparakanca, yén Ciburuy téh urut hiji Kabuyutan, tangtu éta kabiasaan téh patali jeung tradisi nu sok kapanggih di Kabuyutan. Ari nu disebut Kabuyutan téh lokasi anu baheulana jadi tempat kagiatan kaagamaan minangka pangaruh tina agama Hindu. Kabuyutan téh sok disebut mandala, tempat para pedéta méré pangajaran agama ka murid-muridna, ngadu’akeun kasalametan jeung karaharjaan raja jeung nagarana, sarta tempat nuliskeun ajaran agama tur pangaweruh lianna. Pangeusina meunang panangtayungan sarta jaminan hirup ti raja tur dibébaskeun tina kawajiban mayar pajeg (Rosidi, 2000: 315).
atawa pandita, sarta dianggap minangka puseur kakuatan raja jeung karajaanana. Henteu anéh pikeun jaman harita mun rék nalukkeun hiji karajaan téh nu pangheulana diancurkeun ku musuh nya Kabuyutan. Mun raja hasil nangtayungan éta Kabuyutan, kahormatan éta raja dianggap punjul. Sabalikna, raja nu teu bisa nangtayungan Kabuyutan atawa bisa direbut ku musuh, martabat raja dianggap ruksak tur harga dirina teu bina ti kulit lasun di jarian (Wartini, 2007:21-23).
Salian ti éta, di Kabuyutan atawa mandala téh kapanggih tradisi-tradisi anu ku pangeusina dijalankeun bari kukuh pengkuh. Ceuk Danasamita (1986:5-7), éta téh bagian tina konsép tapa nu lumrah dijalankeun ku masarakat Sunda buhun. Konsep tapa anu dimaksud téh nya éta tapa di mandala, di sagigireun aya tapa di nagara. Tapa di mandala nya éta ngajalankeun kawajiban di mandala, atawa ngajaga tali paranti anu geus diwariskeun turun tumurun ku karuhun keur ngajaga kasucian mandala atawa Kabuyutan. Ari tapa di nagara, nya éta tapa anu dijalankeun ku raja atawa pamaréntahan dina raraga nyumponan kawajiban dina ngaheuyeuk jeung ngama’murkeun nagara jeung rahayatna.
Saupama aya tradisi anu dikeukeuhan ku urang Ciburuy, tangtu éta ogé patali jeung konsép anu didadarkeun ku Danasasmita, nya éta konsép tapa di mandala. Dumasar kana katerangan ti sawatara sumber, minangka Kabuyutan
atawa mandala, di Ciburuy mémang kapanggih sawatara tradisi anu béda jeung kabiasaan masarakat di sabudeureunana. Lian ti éta kapanggih titinggal-titinggal jaman baheula, anu kacida dirumat jeung dijagana ku masarakat di dinya.
rada béda jeung istilah séba anu dipaké dina ritual adat di tempat séjén, upamana baé upacara séba nu dilakonan ku urang Kanékés anu leuwih dipikawanoh minangka urang Baduy Jero. Istilah “séba” dina tradisi masarakat Kanékés ngarujuk kana kagiatan nganjang ka pamaréntahan daérah (Pemda) Kabupatén Lebak atawa pamaréntahan puseur di Jakarta anu tujuan utamana maheutkeun tatali silaturahi antara urang Kanékés jeung pamaréntah, ku cara barang kirim hasil bumi (http://www.explore-indo.com). Ku hal éta, séba pikeun urang Kanékés leuwih deukeut kana istilah “séba” nu sok dijalankeun ku masarakat jaman baheula, nya éta minangka wujud bakti ku cara masrahkeun barang atawa kakayaan ka raja, minangka tanda hormat atawa tanda sumerah diri (LBSS, 1976: 409, Satjadibarata, 2005: 349). Sedengkeun séba di Ciburuy, leuwih dihartikeun minangka masrahkeun diri ku cara ngaberesihan rohani jeung jasmani, sarta neneda jeung ménta pituduh ti karuhun ngarah tinemu jeung hirup anu ayem tengtrem, diberekahan, tur teu méngpar tina tetekon (aturan/tradisi) nu geus diwariskeun ku adat. Ngandung harti yén “séba” pikeun masarakat Kanékés mah sipatna horizontal, ari “séba” pikeun masarakat di Ciburuy mah sipatna vértikal.
karabat atawa katurunan Ciburuy anu teu ingkar tina tradisi karuhunna. Ku sabab éta, waktu upacara séba dilaksanakeun, sakabéh karabat atawa katurunan Ciburuy papada ngalaksanakeun kawajibanana pikeun ngahadiran upacara bari satia.
Dina upacara séba deuih aya sawatara ritual anu prak-prakanana maké aturan nu teu meunang dilanggar. Upamana aturan ngarumat jeung miara naskah buhun nu loba nyampak di éta Kabuyutan. Ku hal éta, loba naskah anu can katalungtik naon eusina teu bisa dibawa kaluar ku panalungtik atawa ku saha baé ogé, keur ditalungtik eusina atawa pikeun kaperluan séjén. Naskah tetep disimpen dina koropak nu ngan bisa dibuka dina upacara séba, atawa dina waktu-waktu nu tangtu kalawan widi ti kuncén.
Ayana sawatara naskah kuno nu aya di Kabuyutan Ciburuy, ogé jadi perhatian para panalungtik. Loba panalungtikan ngeunaan Kabuyutan Ciburuy anu fokusna dipuseurkeun kana ulikan naskah atawa leuwih nyoko kana ulikan filologi. Sedengkeun kana tradisi anu nyampak di Ciburuy can pati réa kapaliré. Upamana, can aya anu daria nalungtik soal upacara séba jeung tradisi nu patali jeung kabiasaan sapopoé masarakat di Ciburuy.
Patali jeung éta pisan, ieu panalungtikan digarap pikeun mikanyaho sacara jembar kumaha saenyana tradisi atawa adat istiadat anu nyampak di Kabuyutan Ciburuy jeung dikukuhan ku masarakatna. Ayana babasan tukuh Ciburuy, sakumaha anu geus didadarkeun di luhur, lain baé términologi anu
éta, tukuh Ciburuy lain baé patali jeung prak-prakan upacara séba atawa ngarumat naskah buhun, tapi bisa jadi patali jeung aturan adat séjénna anu papada dijaga jeung dipiara ku masarakat di Kabuyutan Ciburuy, nu salila ieu can pati kaguar ku panalungtik. Dina raraga éta pisan, ieu panalungtikan dijudulan: “Tukuh Ciburuy: Ulikan Étnografi Di Kabuyutan Ciburuy Kacamatan Bayongbong Kabupatén Garut.
1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah
1.2.1 Watesan Masalah
Dina ieu panalungtikan, perlu ngawatesanan masalah ruang lingkup jeung wates-wates nu di talungtik. Ieu studi téh rék ngadadarkeun rupaning hal nu aya patalina jeung omongan tukuh Ciburuy ditilik tina Studi Étnografi di Lingkungan Kabuyutan Ciburuy Kacamatan Bayongbong Kabupatén Garut. Ieu panalungtikan diwatesanan, dumasar nu geus dijelaskeun dina kasang tukang, nya éta medar upacara Séba, miara atawa aturan mupusti barang-barang titinggal karuhun, larangan-larangan poé jeung saha waé nu bisa asup ka Kabuyutan Ciburuy, aturan saha anu kudu jadi Kuncén, sarta mana waé nu kaasup nu mangrupa simbol jeung indéks.
1.2.2 Rumusan Masalah
Luyu jeung pedaran di luhur, ieu panalungtikan bakal dipuseurkeun kana masalah-masalah étnografis anu sawanganana miang tina términologi tukuh Ciburuy. Sangkan puguh gék-gékanana, masalah ieu panalungtikan dirumuskeun
1) Kumaha tukuh Ciburuy dihartikeun atawa dipikapaham ku masarakat di Kabuyutan Ciburuy?
2) Naon baé tradisi anu dipikukuh ku masarakat di lingkungan adat Kabuyutan Ciburuy nu antukna ditafsirkeun atawa dipikapaham ku masarakat di luareunana minangka réprésentasi tina tukuh Ciburuy?
3) Kumaha tanda simbol jeung gambaran kosmologi dina Tukuh Ciburuy di Kabuyutan Ciburuy, Kacamatan Bayongbong, Kabupatén Garut?
1.3 Tujuan Panalungtikan
Luyu jeung rumusan masalah di luhur, tujuan ieu panalungtikan ngawengku hal-hal ieu di handap:
1) Ngadéskripsikeun terminologi tukuh Ciburuy boh nu dipikapaham ku masarakat di Kabuyutan Ciburuy boh nu dipikapaham ku masarakat di luar Kabuyutan;
2) Ngadéskripsikeun tradisi katut fungsina anu dipengkuhan ku masarakat di lingkungan adat Kabuyutan Ciburuy, nu dipikapaham ku masarakat di luareunana minangka réprésentasi tina tukuh Ciburuy; jeung
3) Tanda simbol jeung gambaran kosmologi dina Tukuh Ciburuy di Kabuyutan Ciburuy, Kacamatan Bayongbong, Kabupatén Garut.
1.4 Mangpaat Panalungtikan
1.4.1. Mangpaat Tioritis
Keur kapentingan tioritis, ieu panalungtikan dipiharep bisa:
1) Ngabeungharan pangaweruh, pangpangna sacara étnografis atawa antropologis anu patali jeung tradisi di Kabuyutan Ciburuy. Ieu pangaweruh téh dipiharep bisa ngalengkepan ulikan nu geus aya ngeunaan Kabuyutan Ciburuy, lain baé ulikan anu sifatna filologis kana naskah-naskah anu kasimpen di Kabuyutan, atawa ngeunaan upacara séba di Ciburuy anu ngan sabagian leutik baé tina sakabéh tradisi anu aya di éta Kabuyutan; jeung 2) Nyadiakeun pedaran anu kompréhénsif patali jeung adat atawa tradisi urang
Sunda, hususna tradisi nu nyampak di kampung-kampung adat. Ieu pedaran téh muga-muga gedé gunana pangpangna anu nyampak di situs-situs budaya saperti di Kabuyutan Ciburuy.
1.4.2 Mangpaat Praktis
Hasil ieu panalungtikan dipiharep bisa digunakeun keur bahan pangajaran di lingkungan pendidikan formal jeung nonformal. Sakumaha loba diguar ku para ahli, pola-pola kahirupan di masarakat adat samodél di Kabuyutan Ciburuy saéstuna ngandung kaunggulan-kaunggulan anu teu kapanggih di komunitas masarakat anu modérn. Éta kaunggulan-kaunggulan téh sok disarebut local wisdom atawa kearifan lokal, anu kabuktian gedé gunana jeung matih dina
Éta kaunggulan téh patali jeung integritas, konsisténsi, atawa kuat pamadegan nepi ka teu babari kabawa ku sakaba-kaba atawa teu panceg dina titincakan. Lian ti éta, masarakat di Kabuyutan ogé tétéla boga cara sorangan dina ngajaga warisan karuhun nepi ka hikmahna karasa langsung dina kahirupan sapopoé maranéhna. Anu teu kurang pentingna, salah sahiji kaunggulan di masarakat adat téh nya éta kuatna hubungan sosial saperti anu ditémbongkeun dina sikep gotong royong antara anggota komunitas. Ieu kaunggulan-kaunggulan téh saéstuna dipikabutuh ku masarakat ayeuna anu beuki individualistis, héngkér integritasna, atawa ngamomorékeun warisan karuhun nepi ka teu bisa nyokot hikmah atawa ngarasakeun mangpaatna.
1.5 Anggapan Dasar
Arikunto (1996: 60) nétélakeun yén anggapan dasar nya éta dasar tiori pikeun ngalaporkeun hasil panalungtikan. Dumasar kana éta pamadegan, anggapan dasar ieu panalungtikan ngawengku:
1) Tukuh Ciburuy di lingkungan Kabuyutan Ciburuy bisa ngarojong kana kamekaran kabudayaan masarakat sacara lokal; jeung
1.6 Definisi Operasional
Patali jeung judul ieu panalungtikan, aya sawatara istilah anu kudu dijéntrékeun definisina. Di antarana baé:
1) Tukuh Ciburuy; lian ti geus jadi babasan anu nuduhkeun sikep nu hésé robahna, ieu istilah ogé ngaréprésentasikeun sikep atawa pamadegan komunitas adat di Ciburuy anu keukeuh peuteukeuh dina ngajalankeun jeung ngarumat tradisi anu diwariskeun ku karuhunna. Ieu définisi téh masih bisa disusud tina harti-harti kecapna sacara harfiah. Unsur frasana ngawengku dua kecap nya éta tukuh nu hartina taat atawa pengkuh pamadegan, sarta Ciburuy nu mangrupa ngaran tempat Kabuyutan di wewengkon Kabupatén Garut nu masarakatna dipikawanoh taat dina ngajaga jeung ngajalankeun tradisi anu mandiri;
2) Étnografi, nya éta widang élmu anu akarna tina antropologi. Hakékatna étnografi téh kagiatan panalungtikan pikeun mikapaham cara atawa kumaha papada jalma ngayakeun interaksi atawa ngayakeun gawé bareng ngaliwatan fenomena kahirupan sapopoé. Étnografi sok dihartikeun ogé minangka gambaran nu sistematis jeung analitis ngeunaan kabudayaan hiji kelompok masarakat atawa suku bangsa nu dikumpulkeun ti lapangan dina waktu anu sarua; jeung
41 BAB III
MÉTODOLOGI PANALUNGTIKAN
3.1 Métode Panalungtikan
Métode panalungtikan mangrupa salah sahiji cara nu digunakeun pikeun ngahontal tujuan panalungtikan. Dumasar kana tujuan anu dihontal, métode anu dipaké dina ieu panalungtikan nya éta métode kualitatif anu ngagunakeun pamarekan étnografi.
Métode kualitatif dipaké dina ieu panalungtikan jeung pamahaman, dumasar kana métodologi anu nalungtik hiji fénoména sosial jeung masalah manusa. Dumasar ieu pamarekan panalungtik nyieun gambaran kompléks jeung ngalakukeun studi dina hiji situasi anu kaalaman, (Creswell, 1998:15). Métode kualitatif mangrupa prosédur panalungtikan anu ngahasilkeun data déskriptif mangrupa kecap-kecap tinulis atawa lisan jeung paripolahna ti jalma-jalma anu keur ditalungtik, Bogdan dan Taylor (Moleong, 2007:3).
Analisis kualitatif dilaksanakeun pikeun maham ngeunaan istilah tukuh Ciburuy sakumaha nu dipertélakeun ku para ahli atawa masarakat di luar
warisan karuhun. Data nu diperlukeun dikumpulkeun ngaliwatan téhnik observasi, wawancara, jeung dokuméntasi.
3.2 Téhnik Ngumpulkeun Data
Saluyu jeung métode panalungtikan, data nu diperlukeun dikumpulkeun ngagunakeun téhnik obsérvasi, wawancara, dokuméntasi jeung ngarékam.
1) Téhnik Observasi, dilaksanakeun pikeun nalungtik langsung kaayaan lingkungan sabudeureun Situs Ciburuy, ngadatangan kuncén, ngimeutan rupaning kaayaan jeung situasi anu lumangsung di Kabuyutan, jeung ngimeutan rupa-rupa hal anu aya pakaitna jeung konsép Tukuh Ciburuy. Hal-hal anu diimeutan ngawengku rupaning adat, tali paranti, atawa kabiasaan di Kabuyutan Ciburuy anu ngawakilan atawa ngaréprésentasikeun sikep atawa pamadegan anu taat kana adat, kukuh pengkuh dina ngajaga jeung miara warisan karuhun. Sangkan bisa meunangkeun informasi anu jéntré, obsérvasi dilaksanakeun kalawan dituyun ku narasumber nu miboga pangaweruh jembar luyu jeung masalah panalungtikan;
2) Téhnik Wawancara, nya éta téhnik anu dilaksanakeun ngaliwatan komunikasi langsung jeung masarakat salaku informan nu aya di Kampung Ciburuy, ku cara ngalaksanakeun wawancara jeung para informan. Padoman wawancara disusun dumasar kecap-kecap konci, hasil wawancarana teu terstruktur nepi ka hasilna perlu diwilah-wilah atawa dipilih luyu jeung masalah panalungtikan; 3) Téhnik Dokuméntasi, mangrupa téhnik pikeun meunangkeun data nu patali
dicangking ku cara niténan barang-barang sajarah, catetan-catetan, jeung dokuméntasi budaya anu aya di Kabuyutan Situs Ciburuy; jeung
4) Téhnik Ngarékam, nya éta pikeun meunangkan data anu maksimal, ngagunakeun alat pangrékam, sangkan hasil panalungtikan katingali atawa kadéngéna jelas.
3.3 Ngumpulkeun Data dina Panalungtikan Étnografi
Data dina panalungtikan étnografi pangpangna dicangking ngaliwatan prosés ngumpulkeun data dina studi lapangan (fieldwork) ku cara obsérvasi partisipatif, wawancara, jeung analisis artéfak.
a) Observasi mangrupa prosés niténan sacara langsung objék panalungtikan pikeun meunangkeun atawa nyangking pangaweruh perkara nyampakna objék, situasi, kontéks, jeung ma’nana. Observasi bisa dilaksanakeun kalawan partisipatif, nya éta stratégi observasi pikeun nyangking kaakraban nu deukeut jeung jero antara panalungtik jeung kelompok masarakat nu ditalungtikna sacara inténsif jeung alami. Dina prakna obsérvasi partisipatif, aya sawatara peran nu bisa dilakonan ku panalungtik, nya éta:
1) partisipasi gembleng; 2) partisipasi salaku panitén; 3) panitén salaku sponsor; jeung 4) panitén sacara gembleng.
Dina panalungtikan étnografi, wawancara biasana sipatna jero sangkan informasi nu dicangking téh bisa diékplorasi kalawan gembleng jeung écés. Wawancara jero ogé patali jeung kontéks obsérvasi partisipatif.
c) Analisis Artéfak bisa ogé disebut studi dokuméntasi, dilaksanakeun ku cara maluruh, niténan, jeung ngama’naan sumber-sumber dokuméntasi nu nyampak.
Sangkan hasil atawa kacindekan nu dicangking leuwih gembleng jeung valid, dina panalungtikan étnografi perlu ayana triangulasi. Triangulasi dilaksanakeun pikeun mariksa data atawa informasi nu dicangking tina rupa-rupa sumber data kalawan ngamangpaatkeun kombinasi rupa-rupa métode.
3.4 Instrumén Panalungtikan
Instrumén panalungtikan anu digunakeun pikeun ngumpulkeun data anu dina ieu panalungtikan nya éta:
1) Alat pangrékam (handycam); 2) Padoman wawancara; 3) Angkét; jeung
4) Kaméra.
3.5 Lokasi Panalungtikan
Gambar 3.1: Peta Situs Kabuyutan Ciburuy
3.6 Nara Sumber
ngajawab sarta ngajelaskeun kalawan jéntré tur daria. Tapi panalungtik ogé kudu nyadiakeun waktu anu salsé pikeun ngawawancara kuncén jeung narasumber séjénna. Sabab lamun teu aya ijin ti kuncén, panalungtik moal bisa meunangkeun informasi atawa katerangan-katerangan anu akurat. Lamun panalungtik ujug-ujug datang ka éta tempat, pasti kuncenna can siap nyaritakeun kaayaan situs sacara gembleng, lantaran kuncén leuwih apal mana anu kudu dijawab mana anu henteu perlu dijawab.
Informasi nu diperlukeun patali jeung tukuh Ciburuy disungsi ku cara nalungtik langsung ka éta tempat jeung ngalakukeun wawancara ka sawatara pihak, di antarana kuncén, masarakat, jeung tokoh.
1) Kuncén (nu ngajaga situs Kabuyutan Ciburuy).
meunang sakadaék, kudu narima kalawan ihlas. Kuncén kacida tukuhna kana éta aturan, sanajan anu nalungtikna pejabat luhur tetep kuncén nyepeng kana aturanana.
2) Masarakat Kampung Ciburuy, nu geus kaasup mayoritas masarakat anu tukuh.
3) Tokoh nu dipercaya jeung nyaho kana rupa-rupa nu sok dilakukeun ku masarakat Ciburuy, utamana ngeunaan tradisina.
3.7 Analisis Data
Data hasil panalungtikan dianalasis sacara déskripif-kualitatif. Data dianalisis sacara langsung tina hasil obsérvasi jeung wawancara, nu dilaksanakeun luyu jeung masalah tur tujuan panalungtikan. Léngkah-léngkahna ngawengku réduksi data, midangkeun data, katut nyindekkeun jeung vérifikasi, nu dilaksanakeun sacara babarengan, sakumaha bagan ieu di handap.
Bagan 3.1: Tehnik Analisis Data Interaktif (Miles jeung Huberman, 1992:16)
Saméméh dianalisis, data nu geus dikumpulkeun téh diklasifikasikeun ngaliwatan téhnik-téhnik sakumaha anu geus disebutkeun di luhur. Sabada diklasifikasikeun, data diréduksi ngaliwatan prosés séléksi, museurkeun, ngabasajankeun, jeung abstraksi data kasar. Data téh diséléksi ku jalan milah-milah kalawan tujuan meunangkeun ma’na jeung fungsi nu tangtu ditilik tina puseur pasualan panalungtikan. Sedengkeun midangkeun data mangrupa hiji prosés nyusun (ngarakit) atawa ngaorganisasikeun informasi, nu kapaluruh patali jeung kagiatan nyindekkeun jeung vérifikasi.
90 BAB V
KACINDEKAN JEUNG SARAN
5.1 Kacindekan
Dumasar hasil analisis patali jeung términologi tukuh Ciburuy sarta tradisi nu dipukuh ku masarakat Ciburuy, bisa dicindekkeun sawatara hal sakumaha ieu di handap.
terminologi tukuh Ciburuy nu dikeukeuhan ku masarakat Kampung Ciburuy jeung dina babasan masarakat Sunda sacara umum nyaéta sikep pengkuh kana hiji hal, teu bisa digoda atawa dibibita ku hal séjén demi kayakinan nu diagem atawa dicekel ku dirina. Sedengkeun bédana ngawengku: a) Tukuh Ciburuy nu dikeukeuhan ku masarakat Ciburuy gelar leuwih ti heula batan nu
aya dina babasan masarakat Sunda; jeung b) Tukuh Ciburuy nu dikeukeuhan ku masarakat Ciburuy ngawujud dina sikep pengkuh ngalaksanakeun kagiatan-kagiatan nu nyampak dina tradisi turunan ti karuhunna. Sedengkeun dina babasan mah teu kawatesanan ku tradisi, tapi mangrupa sikep pengkuh kana rupa-rupa hal nu dianggap tangtungan atawa kayakinan;
2) Tukuh Ciburuy sakumaha dina terminologi masarakat Ciburuy ngawujud dina wangun pantrangan jeung upacara séba.
pikeun musawarah, sedengkeun poé Jumaah pikeun kagiatan ibadah; c) jalma anu datang atawa asup ka Kabuyutan Ciburuy kudu dina kaayaan suci, utamana awéwé lamun keur halangan ulah ngahajakeun datang ka éta tempat; d) muka jeung ngaluarkeun barang-barang pusaka henteu sagawayah, tapi aya waktu anu tangtu; jeung é) kadaharan nu dijieun pikeun kaperluan upacara séba teu meunang didahar atawa diasaan saméméh upacara réngsé.
bodas jeung deungeunana sapuratina; jeung d) jalma-jalma anu kalibet dina kagiatan upacara nya éta sakabéh nu hadir jeung nu nyaksian kudu hikmat sarta boga kapercayaan anu kuat ku ayana éta karuhun nu nunda barang-barang pusaka di kabuyutan Ciburuy.
3) Tanda indéks dina tradisi Tukuh Ciburuy di Kabuyutan Ciburuy, Kacamatan Bayongbong, Kabupatén Garut, nyampak dina kagiatan beberesih jeung nyalikkeun.
diperjoangkeun jeung tetep hirup sangkan ngancik jeung jadi dadasar kalakuan jiwa-raga manusa di alam dunya. Sasajén nu mangrupa seupaheun sapuratina jeung kembang tujuh rupa némbongkeun asas kawanojaan. Salian ti simbol dualisme antagonistik, kopi ogé mangrupa simbol tina asas lalaki. Asas kawanojaan jeung lalaki téh ngagambarkeun kosmologi dunya pancatengah (dunya manusa) jeung dunya luhur. Asas kawanojaan mangrupa simbol dunya manusa, sedengkeun asas lalaki mangrupa simbol dunya luhur. Ladu nu teu ditipungan nyababkeun warna beureum (semu coklat) teu kahibaran, tur wajit, jadi simbol asas lalaki nu ngawakilan dunya luhur. Sedengkeun ulén warnana bodas, ngawakilan asas kawanojaan salaku répréséntasi dunya manusa. Sasajén nu mangrupa endog ngagambarkeun simbol awal kahirupan. Endog téh diasupkeun
kana kalapa meunang meulah, jadi simbol tina awal kahirupan ku perantarana asas
kawanojaan (simbol kalapa). Kalapa dibagi dua, sabeulah dipaké ngawadahan endog
minangka simbol asas kawanojaan, sabeulah deui ditangkubkeun hareupeun
parupuyan minangka wawakil simbol asas lalaki. Dua bagian kalapa dipisahkeun, jadi
simbol misahna asas kawanojaan jeung asas lalaki, tapi saéstuna mangrupa hiji bagian
nu teu bisa dipisahkeun. Nu pamungkas sasajén tumpeng nu wujudna kawas gunung,
ngalambangkeun hiji poros kosmos (axis-mundi) nu dianggap tempat nu bisa
nyambungkeun dunya manusa jeung dunya luhur. Tanda simbol nu nyampak téh
a. Tanda indéks patali jeung kagiatan beberesih bisa dima’naan salaku nyucikeun diri sangkan teu kakeunaan ku dosa jeung sangkan dibéré berkah keur nyinghareupan jalan kahirupan. Gambaran kosmologi tina éta kagiatan téh napak dina konsép manusa ngawujud mangrupa mikrokosmos alam nu kahirupan sagemblengna kudu anut jeung ngajalankeun siksa (aturan) Sang Hyang Darma. Ku jalan anut kana siksa Sang Hyang Darma, manusa baris
jadi mahluk idéal nu engkéna bisa nyangking kasampurnaan surga abadi. Aya kalana manusa teu gugon atawa méngpar tina éta tetekon, nepi ka kudu meresihan dirina sangkan bisa balik deui jadi suci atawa beresih. b. Kagiatan nyalikkeun nya éta ngondang roh karuhun, sangkan bisa nyurup
(buana nyungcung jeung buana larang) jeung dunya manusa (buana pancatengah).
c. Sasajén hadir dina upacara minangka simbol tina ngahijina kosmos, dunya luhur jeung dunya manusa, hadirna Nu di Luhur jeung dunya manusa. Maksud éta hal téh minangka sarat kahontalna kasalametan, rahayu, sejahtera, jeung kasuburan pikeun hirup jeung kahirupan manusa, ti awal kahirupan ku perantara asas kawanojaan jeung asas lalaki nepi ka kahirupan sabadana di dunya luhur.
5.2 Saran
Dumasar kacindekan sakumaha ditétélakeun di luhur, aya sawatara saran nu dipiharep bisa mekarkeun atawa ngeuyeuban panalungtikan budaya tradisi masarakat Sunda jeung ningkatkeun kasadaran masarakat sacara umum kana titinggal purbakala atawa kasajarahan. Éta saran téh di antarana:
1) Salian ti ngeukeuhan tradisi sakumaha nu nyampak dina tukuh Ciburuy, sawadina masarakat Ciburuy jeung masarakat lianna ngariksa Kabuyutan Ciburuy sangkan tetep ngadeg tur bisa digunakeun salaku wahana mekarkeun pangaweruh jeung atikan keur generasi sapandeurieuanana;
titinggal purbakala atawa sajarah nu nyampak, pedaran eusi naskah nu nyampak; jeung
98
DAFTAR PUSTAKA
Ali, Mohamad. 1985. Penelitian Kependidikan Prosedur dan Strategi. Bandung: Angkasa.
Alwasilah, A. Chaédar. 2009. Pokoknya Kualitatif: Dasar-dasar Merancang dan Melakukan Penelitian Kualitatif. Jakarta: Pustaka Jaya.
Ekadjati, Edi S. (Éditor). 1980. Kebudayaan Sunda dan Masyarakatnya. Bandung: Girimukti.
Fraenkell, Jack R. jeung Norman E. Wallen. 2007. How to Design and Evakuate Research in Education (Sixth Edition). New York: McGraw-Hill.
Koentjaraningrat. 2000. Kebudayaan Mentalitas dan Pembangunan. Jakarta: Gramedia.
Masinambow, E.K.M. jeung Rahayu S. Hidayat (éditor). 2001. Semiotik: Mengkaji Tanda dalam Artifak. Jakarta: Balai Pustaka.
Miles, M. B. jeung A. M. Huberman. 1992. Qualitative Data Analysis: A Source Book of New Methods. Beverly Hills: SAGE Publication.
Panitia Kamus LBSS. 1995. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Tarate.
Rosidi, Ajip, Spk. 2000. Énsiklopedi Sunda. Jakarta: Pustaka Jaya.
Satori, Djam’an. jeung Aan Komariah. 2009. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: Alfabeta.
99
Soekanto, Soerjono. 1990. Sosiologi Suatu Pengantar. Jakarta: RajaGrafindo Perkasa.
Sukmadinata, Nana Syaodih. 2009. Metode Penelitian Pendidikan. Bandung: Remaja Rosdakarya.
Sugiyono. 2009. Metode Penelitian Pendidikan: Pendekatan Kuantitatif, Kualitatif, dan R&D. Bandung: Alfabeta.
Suryatna, Ayat. 1996. Penuntun Belajar Antropologi Bandung: Ganeca Exact.
Sutopo. 2002. Metodologi Penelitian Kualitatif. Surakarta: Sebeas maret University Press.
Tim UPI. 2010. Pedoman Penulisan Karya Ilmiah Universitas Pendidikan Indonesia 2010. Bandung: Universitas Pendidikan Indonesia.
Warjita. 2000. Kabupaten Garut dalam Dimensi Budaya. Garut: FP4G.
Wartini, Tien. ( 2007, Mei). Kabuyutan Ciburuy. Cupu Manik [Majalah],21-23.: Bandung.
Heigham, Juanita jeung Robert A. Croker (éditor). 2009. Qualitative Research in Applied Linguistic: A Practical Introduction. Hampshire: Palgrave Macmillan.
Sumardjo, Jakob. 2003. Simbol-simbol Artefak Budaya Sunda: Tafsir-tafsir Pantun Sunda. Bandung Kelir.
Suryalaga, H. R. Hidayat. 2010. Filsafat Sunda: Sekilas Intepretasi Folklor Sunda. Bandung: Divisi Penerbitan Yayasan Nur Hidayah.
100
van Zoest, Aart. 1990. Fiksi dan Nonfiksi dalam Kajian Semiotik. Terjemahan Manoekmi Sardjo. Jakarta: Intermasa.
Sudjiman, Panuti jeung Aart Van Zoeas. 1992. Serba-Serbi Semiotika. Jakarta: Gramedia.
Hoed, Benny H. Semiotik dan Dinamika Sosial Budaya. Jakarta: Komunitas Bambu.
Sutrisno, Mudji F.X., saparakanca. 1992. Para Filsuf Penentu Gerak Zaman. Yogyakarta. Kanisus.
