DOKTRIN BI-LA-KAIFA MENURUT AL-ASY ARI

DOKTRIN BI-LA-KAIFA MENURUT AL-ASY ARI

Prof. Madya Dr. Lutpi Ibrahim

Jabatan Pengajian Islam Universiti Malaya

The author studies the controversial doctrine ofbi-la-kaifii according to Imam Ash 'art as well as other scholars, such as Ahmad Ibn Hambali.

Doktrin bi-la-kaifa biasanya dikaitkan dengan al-Asy'ari secara langsung

dan ianya menjadi satu manifestasi kepada sikap beliau di dalam mempertahan-kan sifat-sifat Tuhan yang menyerupai sifat-sifat makhluk (tasybih) di dalam

bukunya al-Ibanah. Tetapi kajian yang mendalam menunjukkan bahawa dok

trin ini telah wujud sebelumnya. Malah sebelum Ahmad bin Hanbal1.

Kemungkinan besar kewujudan doktrin ini iaiah bagi menentang fahaman Muktazilah yang menggunakan ta'wit apabila mereka menghadapi ayat-ayat dan hadis-hadis mengenai tasybih seperti Tuhan mempunyai muka, tangan, mata,

turun di langit dunia di waktu satu pertiga malam dan sebagainya dan fahaman

Musyabbihah yang menyatakan bahawa sifat-sifat Tuhan menyerupai sifat-sifat

makhluk.2

V M. Witt, The Formative Period ofIslamic Thought, Edinburgh 1973, hal. 295.

Di dalam merighadapi kedua-dua fahaman tersebut, al-Asy'ari menge-muka dan memperkukuhkan doktrin bi-la-kaifa. Lantaran itu apabila membica-rakan ayat-ayat al-Quran yang menyatakan bahawa Tuhan mempunyai "dua tangan" umpamanya sebagaimana firman-Nya di dalam surah al-Ma'idah 5:64 "kedua-dua tangan Allah terbuka", maka al-Asy'ari menyatakan bahawa Tuhan

mempunyai "dua tangan" bi-la-kaifa (tanpa bertanya bagaimana?)1

Begitu

juga halnya dengan ayat-ayat yang membicarakan tentang "mata" umpamanya

sebagaimana firman-Nya di dalam surah al-Qamar 54:14 "yang belayar dengan

mata (mata) kami", maka al-Asy'ari menyatakan bahawa Tuhan mempunyai

"dua mata" tetapi bi-la-kaifa.2

Lantaran itu tidak hairanlah jika al-Asy'ari di dalam al-Ibanah mengakui Ahmad bin Hanbal sebagai imam yang sempurna lalu memperkukuhkan doktrin

bi-la-kaifa.3

Pengakuan beliau terhadap kepimpinan Ahmad bin Hanbal disatu segi bererti beliau memihak kepada Ahl al-hadith yang menjadi musuh kepada kaum

Rationalis (Muktazilah) pada masa itu. Disatu segi yang lain bagi

mengukuh-kan keuddumengukuh-kan beliau sendiri sebagai penentarig kepada fahaman Muktazilah yang dianuti sebelumnya. Dengan mi beliau bukan lagi berpegang kepada fahaman Muktazilah apatah lagi memperakui kepimpinan mereka. Mai ah

memusuhi mereka pula dengan memihak kepada musuh Muktazilah. Dengan

berbuat demikian beliau mendapat simpati dari penentang-penentang Muktazilah terutamanya pengikut-pengikut Ahmad bin Hanbal sekurang-kurangnya untuk sementara waktu kerana di dalam bukunya al-htihsan al-Khaud fi ^ilm

at-kalam* beliau menentang Ahmad bin Hanbal dan pengikut-mengikutnya

kerana penentangan mereka terhadap penggunaan ilmu al-Kalam sebagai satu

metod reasoning bagi mempertahankan akidah Islamiyyah.

Mereka mengatakan bahawa orang-orang yang mengamalkan ilmu

al-Kalam sebagai bid'ah dan sesat dengan alasan bahawa nabi s.a.w. tidak

membi-cara mengenainya. Mereka menyatakan bahawa jika perbincangan mengenai-nya mendatangkan kebaikan, nescaya nabi s.a.w., keluargamengenai-nya dan para

saha-batnya memberitahukan umatnya tentang kebaikan tersebut. Sekiranya mereka mengetahuinya tetapi tidak membincangkannya, maka kita sepatutnya tidak membincangkannya. Atau jika mereka tidak mengetahuinya, maka kita juga

'al-Asy'ari, al-lbanah'an Usulal-Diyanah, Cairo, 1385, hal. 9-11.

2Ibid. ^Ibid.

tidak wajib mengetahuinya seperti mereka. Dan sekiranya ia sebahagian dari-pada agama kenapa mereka tidak mengetahuinya atau berdiam diri

mengenai-nya.1

Hujah-hujah yang dikemukakan oleh penentang-penentang penggunaan ilmu al-Kalam nampaknya terlalu rijid tanpa memberi ruang kepada pemikiran yang luas. Malah mereka lebih berpegang kepada doktrin bi-la-kaifa. Untuk tnenjawab hujah-hujah mereka, al-Asy'ari menyatakan bahawa walaupun nabi s.a.w. tidak memberitahukan umatnya tentang kebaikan ilmu al-Kalam, tetapi beliau tidak mengatakan bahawa orang yang membincangkannya sebagai bid'ah dan sesat. lantaran itu, menurut al-Asy'ari, merekalah yang sepatutnya menja-di bid'ah dan sesat. Kerana mereka mengatakan sesuatu yang tidak menja-disabdakan oleh nabi s.a.w. Lantaran itu mereka menyesatkan orang-orang yang tidak

disesatkan oleh nabi s.a.w.2

Sebenarnya nabi s.a.w. menurut al-Asy'ari, bukanlah seorang yang jahil tentang ilmu al-Kalam sekalipun beliau tidak emmbicarakannya kerana

topik-topik perbincangan tersebut terdapat di dalam al-Quran secara ringkas.3

Nampaknya hujah-hujah yang dikemukakan oleh al-Asy'ari menunjukkan bahawa beliau pada hakikatnya telah berpindah dari doktrin bi-la-kaifa secara umum sementara Ahmad bin Hanbal dan pengikut-pengikutnya masih berpe gang kepada doktrin tersebut. Lantaran itu doktrin bi-la-kaifa merupakan titik persamaan di antara teologi al-Asy'ari dan teologi Ahmad bin Hanbal di

per-ingkat permulaan.

Di dalam al-Ibanah, al-Asy'ari menegaskan bahawa persoalan agama tidak dapat diselesaikan melalui akal. Hanya wahyu sahaja yang dapat men-yelesaikannya. Lantaran itu tidak hairanlah jika didapati beliau menyatakan bahawa ma'rifat Allah tidak wajib melalui akal, tetapi ianya wajib melalui

wahyu.*

Persoalan yang timbul sejauh manakah beliau berpegang kepada

wahyu di dalam urusan keagamaan tanpa penekanan kepada akal? Kerana di dalam bukunya at-Luma' secara tidak langsung beliau telah mengenepikan dok trin bi-la-kaifa dengan menggunakan metod reasoning di dalam penentangan

al-Asy'ari, al-Istihsanfi al-Khaudfi 'Urn al-Kalam, hal. 88.

^Ibid.

Ibid., hal. 49; Lihat juga rencana saya berjodol "The Relation of Reason and Revelation" dalam Islamic Culture, Hyderabad 1980 hal. 63-74.

beliau terhadap Muktazilah.1

Oleh itu doktrin bi-la-kaifa tidak digunakan di dalam al-Luma',

Kemungkinan doktrin tersebut tidak memadai untuk berhujah dengan Muktazi

lah yang menggunakan akal di dalam mempertahankan hujah-hujah mereka.

Oleh itu tidak hairanlah jika kebanyakan pengkaji mengatakan bahawa

pemiki-ran al-Asy'ari di dalam al-Luma' lebih mendalam dan bererti jika dibandingkan dengan pemikiran beliau di dalam al-ibanah. Hammoda Ghoraba menyatakan bahawa, "al-Luma"1 is more profound in thought, more orderly and more

rational.2 Apa yang lebih menghairankan ialah tentangan al-Asy'ari terhadap

amalan taqlid di dalam teologi. Lantaran itu ia bertentangan dengan konsep doktrin bi-la-kaifa yang tidak memusatkan kepada penggunaan akal. Beliau menegaskan bahawa orang yang melalukan taqlid bukan musyrik dan bukan

pula kafir tetapi ianya tidak dinamakan mukmin.

Ini menunjuickan penekanan

beliau terhadap penggunaan akal sebagai metod reasoning dengan mengetepikan

doktrin bi-la-kaifa sekurang-kurangnya untuk sementara waktu. Rupanya al-Asy'ari yang telah meninggalkan fahaman Muktazilah yang meletakkan

kedu-dukan akal begitu tinggi, tidak juga dapat menolak peranan akal.4

Penekanan al-Asy'ari terhadap penggunaan akal di dalam soal-soal

terten-tu dianggap sebagai bertentangan dengan doktrin bi-la-kaifa yang melarang

penggunaan akal secara meluas. Apatah lagi mengenai imamah di mana beliau menegaskan bahawa imamah boleh dilakukan melalui akal secara

ta'a-bud.5 Sementara al-Asya" irah berpendapat imamah tidak wajib melalui akal

tetapi ianya wajib melalui Syarak.6 Oleh itu doktrin bi-la-kaifa hanya dilaku

kan di peringkat peralihan di antara penggunaan akal secara mutlak

sebagaimana dilakukan oleh Muktazilah dan kemutlakkan wahyu sebagaimana di dakwa oleh Ahlu al-Hadith. Nampaknya doktrin bi-la-kaifa tidak

dise-al-Asy'ari, Kitab at Luma' Fi al-Radd 'Ala AM al-Zaiqh wa al-Bida', Cairo, 1955.

2Hammoda Ghoraba *al-Ash'ari's kitab al-luma' dalam / Q, 1 (1955) hal. 191.

al-Baghdadi, Usulal-Din, Istanbul 1928, hal. 255, lihal juga rencana saya bcrjodol "Konsep Taqlid dalam Teologi Islam" dalam Medium Kuala Lumpur 1988, bil. 1, hal. 80.

*Lihat rencana saya "Konsep Taqlid dalam Teologi Islam" dalam Medium 1988 bil. 1,

hal. 80-81.

Sal-Baghdadi, Usulat-Din, Istanbul 1928, hal- 272.

nangi oleh sebahagian al-Asya'irah. Kerana meretca bersetuju menggunakan

ta'wil sebagaimana dilakukan oleh Muktazilah.1

Al-Ghazali umpamanya telah memberi pengertian yang lebih terbuka mengenai ayat-ayat tasybih jika dibandingkan dengan al-Asy'ari sendiri. beliau mengatakan al-Yad (tangan) mempunyai dua pengertian. Pertama: ianya merupakan anggota lahir yang terdiri dari daging yang mempunyai ukuran-ukuran tertentu seperti tangan kita. Kedua: ianya merupakan anggota bukan lahir umpamanya "negera ini adalah "di tangan" pemerintahnya", sekali-pun pemerintah tangannya terpotong. Oleh itu tangan yan dimaksudkan itu

bukanlah terdiri dari anggota lahir kerana itu adalah mustahil bagi Allah SWT.2

Oleh itu pemikiran al-Asy'ari yang dikatakan sebagai jalan tengah di antara Muktazilah dan Musyabbihah, pada hakikatnya masih dianggap oleh sesetengah

pihak sebagai cenderong kepada Musyabbihah.3

Perbezaan pendapat beliau dengan Ahmad bin Hanbal dan pengikut-pengikutnya mengenai ilmu al-Kalam dan Iain-lain tidak berahir begitu saja. Malah mereka pergi lebih jauh dari itu dengan melakukan takfir (kafir mengka-fir) sesama mereka. Hakikat ini telahditerangkan oleh al-Ghazali di dalam

bukunya Fisal al-Tafriqah Baina al-hlam wa al-Zandaqah.4 Beliau berkata:

"Jika seseorang berpendapat bahawa menyalahi mazhab al-Asy'ari dalam setiap perkara adalah kafir, maka bertanyalah kepadanya dari manakah sabitnya kebenaran di pihak al-Asy'ari (W.935M.)? Sehingga menghukum al-Baqillani

(w. 1013M.) sebagai kafir! Semata-mata kerana dia menyalahi al-Asya'ari

mengenai sifat baqa' bagi Allah s.w.t. Dia berpendapat bahawa baqa' bukan

si fat bagi Allah yang lebih dari zat. Kenapakah al-Baqillani lebih berhak untuk dikafirkan kerana beliau menyalahi al-Asy'ari dan bukan al-Asy'ari

kerana menyalahi al-Baqillani? Kenapakah kebenaran terhenti di atas yang

pertama (al-Asy'ari) dan bukan di atas yang kedua (al-Baqillani)? Adakah

hukuman itu disebabkan oleh fakta mas a di mana al-Asy'ari lebih awal dari Baqillani? Jika ini menjadi alasan, nescaya kebenaran itu bagi orang yang Lihat umpamanya, al-Baidawi, Anwar al-Tanzil wa Asrar al-Ta'wit, Cairo, l.l,, J. 1,

hal. 182.

al-Ghazali, Iljam al-'Awwam, an 'Ilm al-Kalam, Cairo 1970, hal. 63. Lilial rencana saya "Konsep Iman dalam Ilm al-Kalam" lialam ISLAMIKA, Kuala Lumpur, 1985, hal. 109-115. Lihat umpamanya, al-Zamakhsyari, al-Kasysyaf "an Haqa'iq wa Ghawamid al-Tanzil, Cairo, I.t., J. 1, hal. 108.

al-Ghazali, Fisal al-Tafriqah Baina al-hlam wa Zandaqah, Cairo 1970, hal. 126.

Terjemahan bahasa Malaysia oleh Lutpi Ibrahim, Imam al-Ghazali: Penyelesatan Masatah

datang sebelum al-Asy'ari.1

Al-Ghazali memang tidak berpuas hati dengan masalah "kafir-mengkafir" (takfir), apatah lagi ianya berlaku di kalangan pengikut-pengikut Ahl al-Sunnah sendiri. Beliau menambah: "Pengikut Hanbali mengkafirkan pengikut al-Asy'ari kerana menyangka dia telah membohongi Rasul s.a.w. di dalam mene-tapkan al-Fauq (di atas) bagi Allah, dan istiwa' (menduduki) di atas 'Arasy. pengikut al-Asy'ari mengkafirkan pengikut al-Hanbali dengan alasan dia menta-sybihkan Tuhan {dengan sifat makhluk) dan membohongi Rasul s.a.w. Al-Asy'ari pula mengkafirkan Muktazilah dengan alasan mereka membohongi Rasul s.a.w. di dalam "pengharusan" melihat Tuhan, dan "pengithbatan",

(sifat) ilmu, qudrat dan Iain-lain".2

Lantaran itu, dakwaan yang mengatakan bahawa buku al-lbanah sebagai karangan Asy'ari yang terakhir kerana ianya menyokong pendapat Ahl al-Hadith yang diketuai oleh Ahmad bin Hanbal adalah kurang tepat kerana ianya bertentangan dengan bukunya al-Luma' dan al-Istihsan yang menggunakan reasoning sebagai metod di dalam ilmu al-Kalam di mana ianya ditentang oleh Ahmad bin Hanbal. Dan ia juga bertentangan dengan kenyataan al-Ghazali sendiri yang menerangkan perbezaan pendapat di antara mereka masih

berlaru-tan.

'Ibid.