Institusi wakaf telah memainkan peranan yang penting di dalam meningkatkan
sosio-ekonomi umat Islam. Aset-aset wakaf yang diterima telah ditadbir urus dan dibangunkan
untuk kepentingan masyarakat umum bersesuaian dengan salah satu syarat wakaf yang
mewajibkan berkekalannya manfaat harta wakaf digunakan di jalan Allah. Hasil-hasil
wakaf yangdiperolehi terutamanya dari sewaan dan pajakan aset-aset wakaf seperti tanah,
bangunan, wang dan barangan-barangan lain telah disalurkan bagi menyediakan
infrastruktur-infrastruktur kemudahan awam. Aset-aset wakaf telah dibangunkan oleh
pihak pemerintah Islam bagi pembinaan dewan orang ramai, tempat rehat awam dan
sekolah seperti yang berlaku di zaman kegemilangan Empayar Uthmaniah. Di samping
itu, pulangan hasil wakaftelah dimanfaatkan sepenuhnya bagi membina tempat ibadat
seperti masjid dan madrasah serta menyediakan gaji dan upah kepada imam-imam dan
penceramah.
Jika ditinjau dari aspek pendidikan, didapati bahawa banyak universiti-universiti yang
masyhur di dalam dunia Islam bahkan di peringkat antarabangsa seperti Universiti
al-Azhar diMesir, Universiti Qurawiyun di Fez dan Shrine College of Abu Hanifah di
Baghdad telah dibina dan ditadbir menggunakan dana-dana wakaf. Universiti-universiti
terbabit menawarkan pengajian ilmu agama Islam dan juga cabang-cabang ilmu yang lain
pada kadar yuran yang minimum. Ini secara tidak langsung memberi ruang dan peluang
kepada masyarakat Islam di seluruh dunia terutamanya dari kalangan penuntut-penuntut
dari negara miskin untuk menimba ilmu pengetahuan peringkat tertinggi. Sarjana-sarjana
lulusan pusat-pusat pengajian ulung tersebut seterusnya telah menyumbang kepada
perkembangan dan penyebaran dakwah Islam di tempat mereka.
Pembangunan asset-aset wakaf tidak hanya terhad kepada membina kemudahan awam
dan pendidikan tinggi sahaja, bahkan ianya meliputi juga aspek penyediaan kemudahan
kesihatan seperti hospital dan klinik kepada masyarakat umum. Sebagai contoh, dua buah hospital iaitu Hospital Ibnu Tulundi Mesir dan ‘Aududi Hospitaldi Baghdad telah dibangunkan menggunakan aset-aset wakaf. Pihak pentadbir harta wakaf
bertanggungjawab penuh di dalam menyediakan gaji kepada doktor-doktor dan
wakaf ini dimanfaatkan juga bagi membiayai fakulti perubatan, memberi biasiswa kepada
pelajar perubatan dan pembiayaan pusat penyelidikan perubatan.
Salah satu sumbangan institusi wakaf yang tidak kurang pentingnya ialah menawarkan
peluang pekerjaan kepadamasyarakat Islam. Pembinaan universiti dan hospital wakaf
sebagai contohnya tentunya memerlukan jawatan-jawatan pengurusanpentadbiran dan
sokongan yang boleh diisi oleh orang ramai yang berkelayakan. Menurut Cizaksa (1998)
institusi wakaf di Turki pada sekitar 1900 hingga 1931 telah menawarkansejumlah
peluang pekerjaan kepada individu-individu yangberkelayakan bagi menguruskan dan
mentadbir aset-aset wakaf. Walaupun sekarang jumlahnya telah berkurangan, tetapi jika
pihak pentadbir harta wakaf mempunyai strategi pembangunanyang efektif dan banyak
aset-aset wakaf berjaya dibangunkan,nescaya banyak peluang-peluang pekerjaan akan
dapat diwujudkan.
Pada masa kini peranan institusi wakaf tidak lagi dominan seperti apa yang berlaku di
zaman
kegemilangan Islam yang lepas. Kejatuhan Empayar Uthmaniah telah menandakan
hilangnya kekuasaan dan pengaruh umat Islam yang pernah menguasai dua pertiga
dunia.Institusi wakaf juga turut mengalami kesan yang amat ketara di mana pertukaran
polisi kerajaan baru Turki umpamanya telah menyebabkan aset-aset wakaf tidak
berkembang bahkan merosot. Selain itu faktor imperialisma dan klonilalisma
negara-negara penjajah barat ke atas negara-negara Islam telah secara langsung melemahkan institusi
wakaf yang sebelumnya merupakan tunjang kepada kekuatan umat Islam.
Namun, perkembangan mutakhir telah menyaksikan kebanyakan negara-negara Islam
yang bernaung di bawah Persidangan Negara-negara Islam (OIC) telah mula mengorak
langkah untuk menghidupkan semula institusi wakaf. Negara Malaysia sebagai
contohnya telah menubuhkan dua institusi penting iaitu Jabatan Wakaf, Zakat dan
Wakaf(JAWHAR) dan Yayasan Wakaf Malaysia (YWM). JAWHAR yang terletak di
bawah Kementerian Di Jabatan Perdana Menteri yang bertanggungjawab terhadap
bidang kuasanya terhad kerana urusan berkaitan wakaf adalahdi bawah bidang kuasa
Majlis Agama Islam negeri-negeri,J AWHAR bertindak sebagai tempat rujukan dan
penyelesaian masalah-masalah wakaf. Data aset-aset wakaf yang disediakanJAWHAR
seperti di Rajah 1 menunjukkan institusi wakaf mempunyai saiz tanah yang besar dan
nilai hartanah wakaf yang tinggi untuk dibangunkan. Selain itu JAWHAR
telahmengadakan pelbagai program seperti persidangan di peringkat kebangsaan dan
antarabangsa bagi mewujudkan perbincangan secara ilmiah di dalam memperkasakan
institusi wakaf. YWM pula yang ditubuhkan pada tahun 2005 berfungsi sebagai tempat
pengumpulan dana wakaf. Pihak pemegang amanah wakaf akan menentukan
projek-projek pembangunan aset-aset wakaf yang difikirkan sesuai dan memberi manfaat serta
pulangan balik kepada masyarakat.
Agensi-agensi swasta turut dilihat berperanan aktif di dalam membangunkan harta wakaf.
JohorCorporation (JCorp)iaituanak syarikat kerajaan Negeri Johor umpamanya
mempunyai pusatdialisis (dylasis centre) serta rangkaian klinik dan Hospital Wakaf
Annur yang menyediakan perkhidmatan rawatan kesihatan pada kadar yang minimum.
JCorp juga mempunyai rumah anak yatim Darul Hannan yang pada ketika ini mempunyai
63 penghuni. Perbelanjaan pengurusan dan pentadbiran rumah ini menggunakan dana
IslamNegeri Sembilan (MAINS) juga aktif membangunkan aset-asetwakaf di sekitar
Negeri Sembilan. Adalah diharapkan jumlahagensi-agensi swasta yang terlibat secara
langsung di dalam aktiviti-aktiviti pembangunan harta wakaf akan bertambah bagi
mengoptimumkan penggunaan aset-aset wakaf demi kemaslahatan masyarakat Islam
khasnya dan penduduk negara Malaysiaamnya.
Perlu juga dinyatakan di sini tentang cabaran dan faktor-faktor yang menghalang
pembangunan pelbagai aset wakaf di Malaysiaseperti di bawah:
Perundangan.
Ketiadaan enakmen khusus berkaitan pengurusan dan pentadbiranwakaf di negeri-negeri
Malaysia. Hanya negeri Selangor yang telah mewartakan Enakmen Wakaf (Negeri
Selangor)7/1999 yang telah memberi kuasa perundangan yang komprehensif dan
sistematik kepada Majlis Agama Islam Selangor (MAIS) di dalam menjaga dan
mentadbir harta wakaf. Kesan ketiadaan peruntukan undang-undang yang jelas telah
mengakibatkan kes-kes pencerobohan tanah-tanah wakaf seperti yang berlaku di
Selangor,Johor, Terengganu, Negeri Sembilan, Sarawak dan Melaka.
Pengurusan
Ketiadaan dana khusus bagi membangunkan tanahwakaf adalah masalah paling besar
yang dialami oleh Majlis Agama Islam Negeri (MAIN) selaku pemegang amanah tunggal
tanah wakaf. Selain itu data-data berkaitan harta wakaf juga tidak sistematik yang
menyukarkan pihak pentadbir mengenalpasti tempat yang berpotensi untuk dibangunkan.
Aset-aset Wakaf
Masalah lokasi tanah wakaf yang tidak strategik seperti kawasan berbukit dan berpaya
menyulitkan pihak berkuasa menjalankan kerja-kerja pembangunan. Saiz tanah yang
terlau kecil juga tidak memungkinkan aktiviti pembangunan dijalankan.
Daripada perbincangan di atas, didapati bahawa institusi-institusi wakaf telah
masyarakat Islam dari dahulu hinggalah sekarang. Aset-aset dan hasil-hasil wakaf tidak
hanya digunakan bagi pembinaan infrastruktur awam, bahkan digunakan juga di dalam
bidang pendidikan, kesihatan dan memberi peluang pekerjaan kepada penduduk
setempat. Di Malaysia, usaha-usaha bersepadu agensi kerajaan dan swasta didalam
membangunkan harta wakaf telah memberi manfaat yang amat besar kepada masyarkat
Islam. Walaupun terdapat beberapa cabaran dan halangan di dalam membangunkan
aset-aset wakaf, perancangan dan strategi yang tersusun dan teratur dilihat mampu
mengembalikan institusi wakaf sebagai sebuah institusi yang menyumbang kepada
peningkatan sosi-ekonom iIslam seperti yang berlaku di zaman kegemilangan Islam
Abbasiah dan Uthmaniah.
Rujukan.
Siti Mashitoh Mahamood. 2006. Waqf in Malaysia: Legal and Administrative Perspectives. University Malaya Press:Kuala Lumpur
Murat Cizakca. 1998. Awqaf In History And Its ImplicationsFor Modern Islamic Economies. Journal of Islamic Economic Studies Vol. 6, No. 1. IRTI: Jeddah
Laman Web Jabatan Wakaf, Zakat dan Haji (JAWHAR) boleh didapati di
