PO TENSI BAHAN G A LIAN DAN MITIG A SI BENC ANA A LA M DI WILA YA H SULA WESI TENG A H
Iria nto Uno *
Abstrac t
G e o lo g ic p ro c e sse s in C e ntra l Sula we si ha ve b ro ug ht p o te nc y o f mining m a te ria ls e ithe r so lid o r liq uid , in the la nd o r se a re g io n. In g e ne ra l the p o te nc ie s ha ve b e e n inve stig a te d , p a rtly b e ing p ro d uc e d a nd o the rs in the sta g e o f e xp lo ra tio n a nd p re limina ry inve stig a tio n. Ho we ve r, tha t g e o lo g ic p ro c e sse s a lso re la te d to d isa ste r p o te nc y. La nd fo rm s a nd la nd slid e s in the m a ny a re a s a nd stra te g ic links in this re g io n stro ng ly re la te d to b rittle ma te ria ls a nd ind uc e d b y e a rthq ua ke a nd la nd use c ha ng e s. The re fo re , o p tima liza tio n in use o f the mining ma te ria l stro ng ly ne e d e d a nd wise ly ma na g e the e nviro nme nt whe re tra nsp o rta tio n fa c ilitie s, b rid g e s, ho using a nd re g io na l d e ve lo p me nt a re inc lud e d .
Ke y words : G e o lo g ic p ro c e sse s, mining ma te ria ls, d isa ste r p o te nc y
A b stra k
Pro se s g e o lo g i ya ng te rja d i d i Sula we si Te ng a h m e m b a w a p o te nsi b a ha n g a lia n b a ik b a ha n g a lia n p a d a t m a up un c a ir, d i d a ra t a ta up un d i wila ya h la ut. Po te nsi te rse b ut um um nya te la h d ise lid iki, se b a g ia n te la h b e rp ro d uksi, se b a g ia n d a la m ta ha p e ksp lo ra si d a n p e nye lid ika n p e nd a hulua n. Na m un, p ro se s g e o lo g i te rse b ut jug a te rka it d e ng a n p o te nsi b e nc a na . Be ntuk to p o g ra fi d a n ke ra wa na n lo ng so r p a d a b a nya k ka wa sa n se rta rua s-rua s ja la n stra te g is d i wila ya h ini sa ng a t te rka it d e ng a n struktur m a te ria l ya ng ra p uh d a n d ip ic u ke g e m p a a n se rta p e rub a ha n ta ta g una la ha n. Ka re na nya , sa ng a t d ib utuhka n o p tim a lisa si te rha d a p p e m a nfa a ta n b a ha n g a lia n d a n se c a ra b ija k m e ng e lo la ling kung a n d im a na d id a la m nya te rm a suk p ra sa ra na ja la n, je m b a ta n, p e rm ukim a n d a n p e ng e m b a ng a n wila ya h.
Ka ta Kunc i : Pro se s g e o lo g i, b a ha n g a lia n, p o te nsi b e nc a na
1. Pe nd a hulua n
Wila ya h Sula we si Te ng a h m e rup a ka n sa la h sa tu wila ya h d i d unia , d im a na p ro se s g e o lo g i a ktif te rja d i. Di Pula u Sula we si itu se nd iri te rd a p a t tig a
Ma nd a la G e o lo g i, ya ng m e re p re se nta sika n inte ra ksi tig a le m p e ng uta m a , ya itu Le m p e ng Ind o -Austra lia , Le m p e ng Pa sifik, d a n Le m p e ng Eura sia . Ke tig a Ma nd a la G e o lo g i te rse b ut a d a la h Ma nd a la G e o lo g i Sula we si Ba ra t, Ma nd a la G e o lo g i Sula we si Tim ur d a n Ma nd a la G e o lo g i Ba ng g a i-Sula .
Inte ra ksi ke tig a le m p e ng d ia ta s, d isa m p ing m e nye b a b ka n p e rg e ra ka n
b um i d e ng a n a kib a t m e nye rta inya jug a m e ng ha silka n b e ntuka n to p o g ra fi ya ng ka ra kte ristik Sula we si Te ng a h ya ng d o m ina n p e g unung a n, te rb e ntuk d a n te rse d ia nya p o te nsi sum b e rd a ya a la m se rta p o te nsi b e nc a na a la m ya ng se wa ktu-wa ktu d a p a t te rja d i b a ik se b a g a i a kib a t la ng sung m a up un a kib a t se kund e r g e ja la a la m ya ng te rja d i.
Pe nulis m e ng intro d uksi
fe no m e na a la m d ia ta s se b a g a i e ntry
p o int b a g i p e m b a ha sa n se la njutnya
m e m b a g i tulisa n ini ke d a la m d ua a sp e k uta m a , ya itu tinja ua n p o te nsi sum b e r d a ya a la m d a n a sp e k ke ra wa na n a ta u p o te nsi b e nc a na a la m , ya ng ke d ua nya m e rup a ka n fa kto r p e ne ntu d a la m p e re nc a na a n wila ya h d a n m e m itig a si b e nc a na .
2. Po te nsi Sum b e r Da ya Ba ha n G a lia n
Da la m ha l p o te nsi sum b e r d a ya b a ha n g a lia n ini, p e rta nya a n uta m a ya ng se la lu m e m b e rsit a d a la h : a p a ka h m e m a ng Sula we si Te ng a h c ukup b e rp o te nsi untuk d ika ta ka n se b a g a i sa la h sa tu wila ya h p e ng ha sil b a ha n g a lia n d i Ind o ne sia ? Pe rta nya a n la njuta n ya ng sud a h te ntu a ka n m e nye rta i se b e ra p a sig nifika n ko ntrib usi b a ha n g a ia n te rse b ut d a la m m e nunja ng ke b e rha sila n p e m b a ng una n d i Sula we si Te ng a h? Jika m e m a ng p o te nsi te rse b ut sud a h d ie ksp lo ita si a p a ka h tid a k le b ih b e sa r d a m p a k ne g a tifnya a lia s sifa t m e rusa knya le b ih sig nifika n? . Ja w a b a n untuk se m ua p e rta nya a n te rse b ut d ia ta s, jika m e rujuk p a d a d a ta ya ng sud a h d ip ub lika si a ka n na m p a k b a hwa ko ntrib usi te rha d a p Pro d uk Do m e stik Re g io na l Bruto (PDRB) Pro p insi Sula we si Te ng a h Ta hun 2006 kisa ra nnya b e ra d a d ilua r lim a b e sa r a ta u je la snya b e ra d a p a d a uruta n ke d e la p a n p e m b e ri ko ntrib usi.
Se b e lum nya p e nting d ije la ska n te nta ng kla sifika si sum b e r d a ya b a ha n g a lia n te rse b ut d ia ta s, se b a g a im a na d iura ika n p a d a Sta nd a r Na sio na l Ind o ne sia (SNI) 19-6728.4-2002 Ta hun 2001 te nta ng Pe nyusuna n Ne ra c a Sum b e r Mine ra l Sp a tia l, d im a na b a ha n g a lia n d ikla sifika si ke d a la m 3 (tig a ) g o lo ng a n, ya itu G o lo ng a n A, B d a n C .
Ba ha n G a lia n A, d ise b ut jug a b a ha n
g a lia n stra te g is, te rd iri d a ri Bitum e n C a ir, Lilin Bum i, Bitum e n Pa d a t, Asp a l, Antra sit, Ba tub a ra , Ura nium , Ra d ium , Tho rium
d a n b a ha n-b a ha n ra d io a ktif la innya , Nike l, C o b a lt d a n Ka lium
Ba ha n G a lia n B, d ise b ut jug a
Ba ha n G a lia n Vita l, te rd iri d a ri Be si, Ma ng a n, Mo lib d e n, Wo lfra m , Va na d ium , Tita n, Ba uksit, Te m b a g a , Tim b a l, Se ng , Em a s, Pla tina , Pe ra k, Air Ra ksa , Inta n, Arse n, Antim o n, Bism uth, Ya trium , Rhute nium , C e sium , d a n lo g a m -lo g a m la ng ka la innnya , Be rilium , Ko rund um , Krista l Kua rsa , Krio lit, Flo ursp a r, Ba rit, Yo d ium , Bro m , Khlo r, Be le ra ng d a n G a m b ut.
Ba ha n G a lia n C , Nitra t, Fo sp a t,
Ha lit , Ba tug a ra m , Ze o lit,Ba tu Pe rm a ta , Ya ro sit, Le usit, Pa sir Kua rsa , Ka o lin, Fe lsp a r, G ip sum , Be nto nit, Ba tua p ung , Tra s, O b sid ia n, Pe rlit, Ta na h Dia to m e a , Ta na h Se ra p , Ma rm e r, Ba tusa b a k, Ba tuka p ur, Do lo m it, Kla sit, G ra nit, And e sit, Ba sa lt, Tra khit, Pe rid o tit, Pa sir, Pa sir-Ba tu.
Ke g ia ta n p ro d uksi a ta u e ksp lo ita si te rha d a p b a ha n g a lia n d ia ta s a ka n d ila ksa na ka n se te la h d ila kuka n ta ha p a n-ta ha p a n ya ng p a d a a khirnya a ka n m e m unc ulka n ha sil a p a ka h b a ha n te rse b ut la ya k a ta u tid a k la ya k untuk d ita m b a ng .
te o ritis g e ne sa p e m b e ntuka n d a n c a ra te rd a p a tnya b a ha n g a lia n m a ka sa ng a t je la s b a hw a se sung g uhnya b e lum se m ua je nis b a ha n g a lia n d ia ta s te la h d ie ksp lo ita si se c a ra o p tim a l a ta u b a hka n sa m a se ka li b e lum d ie ksp lo ra si. Dia nta ra ha m b a ta n e ksp lo ra si te rse b ut a d a la h fa kto r inve sto r, ting ka t ke sulita n lo ka si, d a n fa kto r-fa kto r la innya . Be rikut a d a la h ura ia n te nta ng ko nd isi a ktua l e ksp lo ra si d a n p ro d uksi b a ha n g a lia n ya ng te rd a p a t d i d a e ra h ini te rse b ut.
• Ba ha n G a lia n G o lo ng a n A
Di wila ya h Sula we si Te ng a h, tig a je nis b a ha n g a lia n uta m a ya ng te la h na m p a k surve y d a n p ro d uksinya a d a la h m inya k, g a s b um i d a n nike l. Ke g ia ta n e kp lo ra si m inya k b um i d ila kuka n d i wila ya h p e ra ira n Mo ro wa li (Te luk To m o ri) se d a ng ka n G a s b um i te rle ta k d i Se no ro (Sino ra ng ) Ka b up a te n Ba ng g a i d a n te la h m e la kuka n p ro d uksinya . Ad a p un nike l
ya ng te rd a p a t d i wila ya h Ba ng g a i d a n Mo ro wa li (m e ne rus sa m p a i ke wila ya h Sula we si Se la ta n d a n Sula we si Te ng g a ra ) sa m p a i sa a t ini m a sih d a la m ta ha p a n e ksp lo ra si. Be rd a sa rka n d a ta sta tistik ta hun 2006, p ro d uksi m inya k d a n g a s b um i te la h b e rla ng sung se ja k ta hun 2005, d e ng a n nila i p ro d uksi ta hun 2005 d a n 2006 m a sing -m a sing se b e sa r Rp . 63,2 m ilya r d a n Rp . 225,1 m ilya r, d e ng a n la ju p e rtum b uha n se b e sa r 158,79 %. De ng a n p ro se nta se ko ntrib usi m a sih se nila i 1,16% jika nila i ini d ig a b ung ka n d e ng a n p ro d uksi p e rta m b a ng a n b a ha n g a lia n m ine ra l ya ng b e rko ntrib usi se b e sa r 1,75% m a ka to ta l ko ntrib usi se kto r p e rta m b a ng a n a d a la h 2,91%, m a sih re nd a h d ib a nd ing ka n d e ng a n se kto r p e rta nia n ya ng m e rup a ka n p e nyum b a ng te rb e sa r ya itu 44,80%. Pro se nta se ko ntrib usi te rse b ut d isa jika n p a d a g a m b a r 1.
G a m b a r 1. Distrib usi Pro se nta se Pro d uk Do m e stik Re g io na l Bruto Pro vinsi Sula we si Te ng a h Me nurut La p a ng a n Usa ha (BPS Sulte ng , 2007)
Ja sa -ja sa 14,74%
Pe rta nia n 44,80%
Penggalian 2,91% Pe rd a g , Ho te l & Re st
12,32%
Ba ng una n 6,46% Industri
7,25% Listrik dan Air,
0,73% Ke u, Ja sa Pe rusa ha a n
4,1% Ang kuta n %
Ke g ia ta n p e na m b a ng a n nike l se b e tulnya b e rska la b e sa r te la h d a n se d a ng d ila kuka n b a hka n d e ng a n m e la kuka n p e rub a ha n fung si la ha n d im a na se b a g ia n la ha n p e rm ukim a n (um um nya tra nsm ig ra si) d a n p e rta nia n m e nja d i wila ya h ko nse si ta m b a ng se b a g a im a na te rja d i d i Ke c a m a ta n Pe ta sia , Wita Po nd a , Bum i Ra ya , Bung ku Ba ra t, Bung ku Te ng a h, Ba ho d o p i d a n Bung ku Se la ta n (Mo ro wa li). Wila ya h b e rp o te nsi la innya a d a la h d i Bunta (Ba ng g a i) d im a na sa a t ini ke g ia ta n e ksp lo ra si se d a ng b e rja la n.
Te rha d a p b a tub a ra , b a ha n g a lia n ini p un d im iliki o le h Sula we si Te ng a h, na m un sa m p a i sa a t ini b e lum te re kp lo r le b ih la njut. Ind ika si la p a ng a n m e nunjukka n se b a g ia n b a ha n ini m a sih b e rup a g a m b ut. Be b e ra p a lo ka si m e m p e rliha tka n p o te nsi b a tub a ra se p e rti wila ya h Bung ku Uta ra d i se kita r Ko lo Ata s, To m a ta (Mo ri Ata s), O ti (Sire nja ) d a n Le m b a n To ng o a (Pa lo lo ). Me ng ing a t b a ha n ini sa ng a t d ib utuhka n se b a g a i b a ha n b a ka r untuk ind ustri ke listrika n sud a h se la ya knya ting ka t p e nye lid ika n d a n usa ha m e nc a ri inve sto r le b ih d iinte nsifka n. Ha l ini d ira sa ka n sa ng a t m e nd e sa k
m e ng ing a t ke te rb a ta sa n ke te rse d ia a n b a ha n b a ka r m inya k
d a n m e ng ura ng i ting ka t ke te rg a ntung a n te rha d a p m inya k b um i.
• Ba ha n G a lia n G o lo ng a n B
Be rd a sa rka n ha sil p e nye lid ika n ya ng p e nulis la kuka n d ise rta i ha sil stud i te rha d a p re fe re nsi ya ng a d a m e nunjukka n b a hwa wila ya h Sula we si Te ng a h sa ng a t b e rp o te nsi te rha d a p b a ha n g a ia n g o lo ng a n ini, te ruta m a b e si, e m a s, kro m d a n g a m b ut. Sum b e rd a ya b e si sud a h te rtunjuk ke te rd a p a ta nnya d i
b e b e ra p a lo ka si se p e rti d i wila ya h To jo d a n To jo Ba ra t (To una ) d a n d i se kita r Lo ko d o ka (Buo l) d a n Sa lum b ia (To lito li). Po te nsi e m a s te rd a p a t d i Po b o ya (Pa lu), Pa le le h d a n se kita rnya (Buo l) se rta d i Lo re Se la ta n (Po so ). Ad a p un kro m d i Bung ku Ba ra t se b a g ia n sud a h d a la m ta ha p p ro d uksi. Po te nsi b a ha n g a lia n g o lo ng a n B ya ng se b e tulnya c ukup m e lim p a h d i wila ya h ini ta p i b e lum d iusa ha ka n a d a la h g a m b ut.
• Ba ha n G a lia n G o lo ng a n C
G o lo ng a n ini m e rup a ka n b a ha n g a lia n uta m a ya ng c ukup lua s ke b e ra d a a nya d a n b e sa r p ro d uksinya , d a la m b e ntuk b a tu ka li, p a sir, p a sir-b a tu, b a tuka p ur, m a rm e r d a n g ra nit. Se b e tulnya b a ha n g a lia n g o lo ng a n ini a ka n sa ng a t b e rnila i d a n m e rup a ka n p e ng ha sil te rb e sa r jika d ila kuka n se c a ra o p tim a l se ja k ta ha p a n surve y a wa lnya sa m p a i d e ng a n p ro d uksi d a n p e m a sa ra nnya . Wila ya h Sula we si Te ng a h d e ng a n ko nd isi g e o lo g i d a n to p o g ra fi ya ng a d a sa ng a tla h b e rnila i ting g i d a la m p e nye d ia a n b a ha n ini, d a n ha l ini ha m p ir m e ra ta d i se luruh wila ya h ka b up a te n.
2.1. Ska la Ke g ia ta n d a n Ke nd a la
m e skip un m a sih d a la m ta ha p a n e ksp lo ra si na m un m a sih m e nyisa ka n p e rta nya a n ka p a n m e m ula i p ro d uksi. Dia nta ra b e b e ra p a ke m ung kina n ja wa b a n a d a la h fa kto r b isnis-p ro fit d im a na te rja d i p e nuruna n ha rg a nike l se c a ra g lo b a l.
Sa la h sa tu b a ha n g a lia n C ya ng sa m p a i sa a t ini b e lum te ro p tim a lka n m e skip un sa ng a t b e rp o te nsi a d a la h m a rm e r d a n b a tu b ulia . Ma rm e r te rd a p a t lua s d i wila ya h Po so Pe sisir, Pa m o na Uta ra sa m p a i d e ng a n wila ya h Le m b o d a n Pe ta sia . Da ri a sp e k c o ra k (te kstur) p e rm uka a n c ukup b e rva ria si. Se d a ng ka n b a tu m ulia , d a ta ya ng a d a m e nunjukka n b a hwa d i wila ya h Mo ri Ata s sa m p a i d e ng a n Le m b o b a ha n ini d ijum p a i p a d a b e b e ra p a te m p a t. Ha l ini
m e ng isya ra tka n d ip e rluka nnya p e nye lid ika n ya ng le b ih d e ta il te nta ng
se b a ra n d a n p o te nsi m e ng ing a t a so sia si lito lo g inya m e nd ukung b a g i ke te rd a p a ta n b a tu m ulia .
2.3. Up d a te Da ta Po te nsi
Po te nsi se m ua b a ha n g a lia n b uka nla h d a ta ya ng sta tis m e la inka n d ina m is d im a na se tia p sa a t d a p a t b e rub a h se iring ke m a jua n ting ka t p e nye lid ika n, inte nsita s, lua sa n d a n ke m a m p ua n te kno lo g i d e te ksinya . Ka re na nya d a ta p o te nsi d a p a t b e rub a h m e ning ka t m e skip un jug a ke m ung kina n m e nurun. Pe nye d ia a n d a ta p o te nsi m e rup a ka n m o d a l p e m a sa ra n/ p ro m o si wila ya h. Ka re na nya d isa m p ing d a ta p o te nsi ya ng te rp e nting a d a la h up d a te
d a ta p o te nsi itu se nd iri d ila ksa na ka n se tid a knya se tia p ta hun se rta te rsinkro nisa si inte r d a n a nta r insta nsi se hing g a tid a k m e m unc ulka n b ia s ya ng b e sa r d a la m ha l d a ta b a se .
2.4. Pe ning ka ta n La ya na n untuk Iklim Inve sta si
Po te nsi p e rta m b a ng a n m ine ra l
d i Ind o ne sia c ukup b a g us te ta p i p o te nsi te rse b ut b e lum d im a nfa a tka n se c a ra o p tim a l a kib a t kura ng nya inve sta si d i se kto r ini. Inve sta si se kto r p e rta m b a ng a n d i Ind o ne sia b e ra d a p a d a le ve l b a wa h jika d ib a nd ing ka n d e ng a n ne g a ra la in ya ng m e m iliki p o te nsi ta m b a ng ya ng sa m a .
Disa m p ing itu, ting ka t inve sta si d i se kto r ini re la tif re nd a h d a n m e nunjukka n ke c e nd e rung a n m e nurun a kib a t te rhe ntinya ke g ia ta n e ksp lo ra si d i b e rb a g a i ke g ia ta n p e rta m b a ng a n. Me nurut stud i ya ng d ila kuka n Fra se r Institute d a la m Annua l Surve y o f Mining
C o mp a nie s (De c e m b e r 2002), iklim
inve sta si se kto r Pe rta m b a ng a n d i Ind o ne sia tid a k c ukup m e ng g a ira hka n. Ba nya k ka la ng a n m e ng ha wa tirka n b a hwa d e ng a n ko nd isi se p e rti ini m a ka m a sa d e p a n, ind ustri e kstra ktif khususnya p e rta m b a ng a n d i Ind o ne sia a ka n se g e ra b e ra khir d a la m wa ktu 5 sa m p a i 10 ta hun. Ko nd isi ini p a tut d isa ya ng ka n ka re na ind ustri ini m e m b e rika n sum b a ng a n ya ng c ukup b e sa r b a g i p e re ko no m ia n na sio na l m a up un d a e ra h. Da m p a k e ko no m i d a ri ke b e ra d a a n ind ustri p e rta m b a ng a n a nta r la in p e nc ip ta a n o utp ut, p e nc ip ta a n te na g a ke rja , m e ng ha silka n d e visa d a n m e m b e rika n ko ntrib usi fiska l
Me nurut surve y Le m b a g a
Pe nye lid ika n Eko no m i d a n Ma sya ra ka t Fa kulta s Eko no m i Unive rsita s Ind o ne sia (LPEM FEUI, 2006), p o te nsi p e rta m b a ng a n d i Ind o ne sia c ukup b e sa r te ta p i tid a k d id ukung o le h e fe ktivita s ke b ija ka n p e m e rinta h ya ng d a p a t m e nd ukung p e rke m b a ng a n se kto r p e rta m b a ng a n. Se hing g a m ula i ta hun 2003 te rliha t a d a nya p e nuruna n ke g ia ta n d i se kto r p e rta m b a ng a n.
sig nifika n d a ri inve sta si a sing , se d a ng ka n inve sta si d o m e stik le b ih b e rsifa t te ta p
(sta g na nt). Inve sta si se kto r
p e rta m b a ng a n ini sa ng a t te rg a ntung d e ng a n inve sto r lua r ne g e ri ka re na inve sta si d ise kto r ini b e rsifa t c a p ita l
inte nsif se hing g a m e m e rluka n e ntry c o st
ya ng b e sa r untuk m e la kuka n e ksp lo ra si d a n e ksp lo ita si d ise kto r p e rta m b a ng a n.
Me le m a hnya ting ka t inve sta si ini khususnya inve sta si a sing p a d a se kto r p e rta m b a ng a n tid a k te rle p a s d a ri ko nd isi ke sta b ila n d o m e stik, m e nya ng kut ke a m a na n se rta ke p a stia n usa ha m e nja d i fa kto r uta m a d a la m m e ne ntuka n ting ka t inve sta si a sing d i Ind o ne sia . Se la in ko o rd ina si p e ra tura n linta s se kto ra l, m a sa la h ke p a stia n hukum untuk b e rg e ra k d a n m e la kuka n ke g ia ta n inve sta si p a d a se kto r p e rta m b a ng a n Ind o ne sia p un re la tif tid a k a d a .
Ke b e ra d a a n Ind ustri
p e rta m b a ng a n m e m b e rika n m a nfa a t ya ng b e sa r b a ik ke p a d a p e re ko no m ia n na sio na l m a up un p e re ko no m ia n d a e ra h. Da m p a k e ko no m i d a ri ke g ia ta n p e rta m b a ng a n a nta ra la in p e ning ka ta n p e nd a p a ta n b ruto , p e ning ka ta n p e nd a p a ta n m a sya ra ka t, p e nc ip ta a n la p a ng a n ke rja d a n ko ntrib usi fiska l b a g i p e m e rinta h p usa t m a up un d a e ra h. Ko ntrib usi fiska l b e rup a ko ntrib usi ro ya lti, b a g i ha sil p a ja k, b a g i ha sil no n p a ja k.
3. A sp e k Ke ra wa na n Be nc a na A la m
3.1. Ke g e m p a a n
Da ri a sp e k ke g e m p a a n, siste m p a ta ha n d i b a g ia n te ng a h Sula w e si d im a na Ko ta Pa lu te rd a p a t te rd iri d a ri ko m p le ks zo na p a ta ha n ya ng ya ng b e rle ta k d a la m p e rte m ua n le m p e ng Pa sifik, Ind o -Austra lia d a n le m p e ng Eura sia . Da ri p e rhitung a n te rha d a p p e rg e ra ka n p a ta ha n Pa lu-Ko ro ini (Be llie r, O . e t.a l, 2001), d ip e ro le h d a ta
kisa ra n p e rg e ra ka n le m p e ng , ya itu 35 ± 8 m m p e r ta hun. Se ja ra h g e m p a b um i d i b a g ia n te ng a h Sula we si te la h te rc a ta t se ja k a b a d ke -19, d im a na b e b e ra p a d ia nta ra nya m e m p unya i m a g nitud e ya ng b e sa r, d ia nta ra nya ta hun 1968 (6,7 SR), 1993 (5,8 SR) d a n 2005 (6,2 SR).
G e m p a b um i ya ng te rja d i d i la ut d a p a t m e ng a kib a tka n te rja d inya tsuna m i (g e lo m b a ng la ut), te ruta m a p a d a g e m p a ya ng te rja d i d i la ut d a la m ya ng d iikuti d e fo rm a si b a wa h la ut se p e rti ya ng p e rna h te rja d i d i p a nta i b a ra t Sum a te ra d a n d i p a nta i uta ra Pa p ua . Se m e nta ra itu le tusa n g unung b e ra p i jug a d a p a t m e nim b ulka n g e lo m b a ng p a sa ng se p e rti ya ng te rja d i p a d a le tusa n G unung Kra ka ta u.
Ke g e m p a a n d i Sula we si ini jug a d ita nd a i d e ng a n fre kue nsi ya ng ting g i tsuna m i d i b a g ia n Se la t Ma ka ssa r, se b a g a im a na ya ng te rja d i p a d a ta hun 1927 d i Te luk Pa lu d e ng a n ke ting g ia n g e lo m b a ng m e nc a p a i 15m , ta hun 1968 d i Ma p a g a (10m ) d a n ta hun 1996 d i Sim untu-Pa ng a la se a ng (1 - 3,4 m ). Pa d a g a m b a r 2 d ip e rliha tka n ja lur p a ta ha n ya ng m e la lui b a g ia n te ng a h P. Sula we si, te p a t b e ra d a d i b a g ia n te ng a h ya ng m e m b e la h Ko ta Pa lu b a g ia n tim ur d a n b a ra t.
G a m b a r 2. KF: Pa lu Ko ro Fa ult (Pa ta ha n Pa lu-Ko ro ) MF : Ma ta no Fa ult (Pa ta ha n Ma ta no )
(Be llie r, O . e t.a l, 2001)
3.2. To p o g ra fi d a n Ba ha ya Lo ng so ra n Ta na h
To p o g ra fi Sula we si Te ng a h d id o m ina si o le h to p o g ra fi p e rb ukita n d a n p e g unung a n, d e ng a n e le va si te rting g i se kita r 2.850 m d ia ta s p e rm uka a n la ut. Pro se nta se ke ting g ia n te rb e sa r a d a la h p a d a ke ting g ia n 101 – 1000 m , ya itu se b e sa r 53,9%. Wila ya h d a ta ra n p a d a kisa ra n 0 – 100 m ha nya p a d a kisa ra n 20,2%. Nila i-nila i d ia ta s m e nyira tka n b a hwa p e m b a ng una n d a n p e ng e m b a ng a n wila ya h a ka n b e rha d a p a n ko nd isi a la m ya ng d o m ina n p e rb ukita n d a n p e g unung a n. Ha l te rse b ut p ula m e rup a ka n ind ika si b a hwa p o te nsi b e nc a na a la m b e rup a lo ng so ra n ta na h sa ng a t m ung kin te rja d i se b a g a i ha sil inte ra ksi p e m b a ng una n d e ng a n p e rub a ha n ke se im b a ng a n b e nta ng a la m .
Ha m p ir se b a g ia n b e sa r ta na h d i d a e ra h tro p is b e rsifa t m ud a h lo ng so r ka re na ting ka t p e la p uka n b a tua n d i d a e ra h ini sa ng a t ting g i d a n ko m p o sisi ta na h se c a ra fisik d id o m ina si o le h m a te ria l le p a s d a n b e rla p is se rta p o te nsia l lo ng so r. Ke sta b ila n ta na h ini sa ng a t d ip e ng a ruhi o le h ke rusa ka n huta n p e nya ng g a ya ng a d a d i Ind o ne sia . Ka re na b a nya knya p e ne b a ng a n d i huta n p e nya ng g a , wila ya h ra wa n b e nc a na lo ng so r d i Ind o ne sia se m a kin b e rta m b a h.
fisikstruktura l m e la lui p e rund a ng -und a ng a n.
3.4. Pe ng ura ng a n Re siko Be nc a na
Pe la ksa na a n p e ng ura ng a n risiko b e nc a na d i Ind o ne sia m e rup a ka n b a g ia n d a ri up a ya p e ng ura ng a n risiko b e nc a na d i ting ka t g lo b a l d a n re g io na l. Be b e ra p a fo rum inte rna sio na l te la h m e ng ha silka n ke se p a ka ta n-ke se p a ka ta n ya ng m e la nd a si up a ya p e ng ura ng a n risiko b e nc a na d i ting ka t na sio na l. Ag a r d a p a t te rla ksa na d e ng a n e fe ktif d a n e fisie n, up a ya p e ng ura ng a n risiko b e nc a na d i Ind o ne sia p e rlu d id ukung d e ng a n la nd a sa n ya ng kua t d e ng a n m e ng a c u p a d a ke se p a ka ta n-ke se p a ka ta n inte rna sio na l te rse b ut d a n p e ra tura n p e rund a ng -und a ng a n d i Ind o ne sia . Da sa r a ta u la nd a sa n p e na ng g ula ng a n re siko b e nc a na d iura ika n d ib a wa h ini :
• La nd a sa n G lo b a l
Ke sa d a ra n untuk m e la kuka n up a ya p e ng ura ng a n risiko b e nc a na p a d a ling kup inte rna sio na l m e rup a ka n to ng g a k a wa l se ka lig us la nd a sa n b a g i p e la ksa na a n up a ya se je nis p a d a ling kup ya ng le b ih ke c il. Di ting ka t inte rna sio na l up a ya p e ng ura ng a n risiko b e nc a na d ip e lo p o ri o le h Pe rse rika ta n Ba ng sa -Ba ng sa m e la lui b e b e ra p a Re so lusi ya ng m e nye ruka n ke p a d a d unia untuk le b ih m e m p rio rita ska n up a ya p e ng ura ng a n risiko b e nc a na se b a g a i b a g ia n ya ng ta k te rp isa hka n d a la m p e m b a ng una n b e rke la njuta n. Da la m re so lusi ini De wa n Eko no m i d a n So sia l m e ng ha ra p ka n a g a r PBB m e m fo kuska n tind a ka n ke p a d a p e la ksa na a n Stra te g i Inte rna sio na l untuk Pe ng ura ng a n Risiko Be nc a na (Inte rna tio na l Stra te g y fo r Disa ste r Re d uc tio n/ ISDR). Stra te g i ini m e rup a ka n la nd a sa n d a ri ke g ia ta n-ke g ia ta n PBB d a la m p e ng ura ng a n
risiko b e nc a na ya ng se ka lig us m e m b e rika n a ra ha n ke le m b a g a a n m e la lui p e m b e ntuka n ke lo m p o k ke rja linta s insta nsi-le m b a g a -o rg a nisa si. Stra te g i p e ng ura ng a n risiko b e nc a na m e nc a kup ke g ia ta n-ke g ia ta n ja ng ka m e ne ng a h sa m p a i ja ng ka p a nja ng ya ng m e m a nfa a tka n ilm u p e ng e ta hua n d a n te kno lo g i. Sa sa ra n uta m a ISDR a d a la h untuk: (1) m e wujud ka n ke ta ha na n m a sya ra ka t te rha d a p d a m p a k b e nc a na a la m , te kno lo g i d a n ling kung a n; (2) m e ng ub a h p o la p e rlind ung a n te rha d a p b e nc a na m e nja d i m a na je m e n risiko b e nc a na d e ng a n m e la kuka n p e ng g a b ung a n stra te g i p e nc e g a ha n risiko ke d a la m ke g ia ta n p e m b a ng una n b e rke la njuta n.
• Stra te g i Yo ko ha m a
Stra te g i Yo ko ha m a d ite ta p ka n p a d a ta hun 1994. Do kum e n ini m e rup a ka n p a nd ua n inte rna sio na l b a g i up a ya p e ng ura ng a n risiko d a n d a m p a k b e nc a na . Stra te g i Yo ko ha m a m e nitikb e ra tka n p a d a up a ya untuk m e la kuka n ke g ia ta n ya ng siste m a tik untuk m e ne ra p ka n up a ya p e ng ura ng a n risiko b e nc a na d a la m p e m b a ng una n b e rke la njuta n.
• Ke ra ng ka Aksi Hyo g o
m a sya ra ka t, swa sta , a ka d e m isi d a n p a ra p e m a ng ku ke p e nting a n te rka it la innya . Dia nta ra stra te g i p e nting ya ng ya ng te la h d irum uska n p o int p e rta m a ya ng sa ng a t p e nting a d a la h d im a suka nnya risiko b e nc a na d a la m ke b ija ka n, p e re nc a na a n d a n p ro g ra m -p ro g ra m p e m b a ng una n b e rke la njuta n se c a ra te rp a d u d a n e fe ktif, d e ng a n p e ne ka na n khusus p a d a p e nc e g a ha n, m itig a si, p e rsia p a n d a n p e ng ura ng a n
ke re nta na n b e nc a na . Pe ng e m b a ng a n d a n p e ng ua ta n
institusi, m e ka nism e d a n ka p a sita s ke le m b a g a a n p a d a se m ua ting ka ta n, khususnya p a d a m a sya ra ka t se hing g a m a sya ra ka t d a p a t m e ning ka tka n ke ta ha na n te rha d a p b e nc a na se c a ra siste m a tik.
• Ling kup Ne g a ra -Ne g a ra Ase a n
Pa d a ling kup ne g a ra -ne g a ra ASEAN te la h d ise p a ka ti ASEAN Ag re e m e nt o n Disa ste r Ma na g e m e nt a nd Em e rg e nc y Re sp o nse .
• Re nc a na Aksi Be ijing
Re nc a na Aksi Be ijing (Be ijing Ac tio n Pla n) m e rum uska n stra te g i d a n p o la ke m itra a n d a la m p e na ng a na n d a n p e ng ura ng a n b e nc a na d i ka wa sa n Asia d e ng a n m e lib a tka n se m ua p iha k te rka it. Se la in m e ne g a ska n ke m b a li ko m itm e n te rha d a p p e la ksa na a n Ke ra ng ka Aksi Hyo g o , Re nc a na Aksi Be ijing jug a m e ng ha silka n ke se p a ka ta n b a hwa se m ua ne g a ra d i Asia d iha ra p ka n se g e ra m e m p rio rita ska n p e nyusuna n Re nc a na Aksi Na sio na
l-Pe na ng g ula ng a n Re siko Be nc a na (RAN-PRB).
Ka wa sa n Asia m e rup a ka n ka wa sa n ya ng ra wa n b e nc a na , b a ik b e nc a na a la m , wa b a h p e nya kit m a up un b e nc a na so sia l. Untuk itu ke rja sa m a
re g io na l d a la m p e ng ura ng a n risiko b e nc a na d i Asia m utla k d ila kuka n d a n d id ukung o le h le m b a g a d a n institusi ke rja sa m a re g io na l d a n sub -re g io na l ya ng a d a .
• La nd a sa n Na sio na l
ta hun 2002 te nta ng Pe rta ha na n Ne g a ra , Und a ng -und a ng No m o r 32 ta hun 2004 te nta ng Pe m e rinta ha n Da e ra h, Und a ng -und a ng No m o r 7 ta hun 2004 te nta ng Sum b e r Da ya Air, Pe ra tura n Pre sid e n No m o r 7 ta hun 2005 te nta ng Re nc a na Pe m b a ng una n Ja ng ka Me ne ng a h.
Se sua i a m a na t ke se p a ka ta n-ke se p a ka ta n d i ting ka t inte rna sio na l d a n re g io na l, p e ng ura ng a n risiko b e nc a na wa jib d ija d ika n sa la h sa tu p rio rita s p e m b a ng una n na sio na l. Pe m e rinta h Ind o ne sia b e rko m itm e n untuk se g e ra m e la ksa na ka n ke se p a ka ta n te rse b ut d e ng a n m e m a sukka n up a ya p e ng ura ng a n risiko b e nc a na ke d a la m ke ra ng ka p e m b a ng una n na sio na l, ya ng a ka n d itua ng ka n d a la m Re nc a na Pe m b a ng una n Ja ng ka Me ne ng a h d a n Re nc a na Ke rja Pe m e rinta h.
Pe mb ua ta n d a n Up d a ting Pe ta Ra wa n Be nc a na d a n La m p ira nnya
Pe re nc a na a n p e m b a ng una n se c a ra inte g ra l se p a tutnya sud a h m e ng inte g ra sika n a sp e k ling kung a n te rm a suk d id a la m nya a sp e k ke ra wa na n te rha d a p b e nc a na a la m . Ha l ini d im a ksud ka n a g a r kira nya ha sil p e m b a ng una n tid a k b e rsifa t m e rusa k a ta u m e nye b a b ka n d e g ra d a si ling kung a n la innya . Untuk te rc a p a inya m a ksud ini m e nja d i ke b utuha n p e nting te rse d ia nya d a ta b a se b e rup a p e ta -p e ta ya ng m e nunjuka n zo na si ke sta b ila n le re ng a ta up un p e ta -p e ta se je nisnya ya ng p a d a intinya a ka n m e nja d i d a sa r p e re nc a na a n p e m b a ng una n.
Pe ng ura ng a n re siko b e nc a na a ta s d a sa r la nd a sa n inte rna sio na l m a up un na sio na l d ia ta s se ha rusnya m e ng instruksika n b a g i b a d a n p e re nc a na a n, insta nsi a ta up un le m b a g a te rka it la innya untuk m e nyia p ka n p e ta ra wa n b e nc a na a ta u se je nisnya ya ng jug a ha rus
sud a h te rup d a te tid a k te rla lu e kstrim p e rb e d a a n a nta ra sum b e r sa tu d e ng a n ya ng la innya. Up d a te
m a nja d i sa ng a t p e nting m e ng ing a t p e ng a la m a n se la m a ini m e nunjukka n b a hwa d a ta ya ng a d a tid a k sinkro n d e ng a n ko nd isi nya ta la p a ng a n. Ka re na nya , p e ng g a ng g a ra n se tia p ta hun ha rus d ia lo ka sika n khusus untuk p e nyia p a n d a ta b a se ya ng va lid .
4. Pe nutup
Pro vinsi Sula we si Te ng a h sa ng a t b e rp o te nsi d a la m ke te rd a p a ta n b a ha n g a lia n b a ik b a ha n g a lia n g o lo ng a n A, B m a un C . Na m un ko nstrib usi te rha d a p p e nd a p a ta n d a e ra h m a sih m inim se hing g a ha l ini m e nja d ika n ta nta ng a n te rse nd iri ya ng m e m b utuhka n p e rha tia n tid a k sa ja b a g i p e m e rinta h ta p i jug a o le h ka la ng a n a ka d e m isi.
Tulisa n ini d im ua t untuk m e ng ing a tka n ke m b a li b a hwa p a d a d a sa rnya p ro se s ya ng te rja d i d i b um i ini d isa tu sisi m e m unc ulka n p o te nsi sum b e r d a ya d a n d i sisi la innya d a p a t m e ng ha d irka n p o te nsi b e nc a na . Ini m e nyira tka n d ib utuhka nnya ke a rifa n d a la m m e ng e lo la sum b e r d a ya a la m sa m b il d e ng a n c e rm a t m e m b e rika n ke p e d ulia n te rha d a p ling kung a n.
5. Da fta r Pusta ka
Ba d a n Pusa t Sta tistik Pro vinsi Sula we si Te ng a h, 2007, Sula we si Te ng a h d a la m Ang ka 2006/2007
BELLIER, O ., e t.a l., 2001, Hig h Slip Ra te fo r Lo w Se ismic ity a lo ng the Pa lu-Ko ro Ac tive Fa ult in C e ntra l
Sula we si (Ind o ne sia ), Te rra
No na , Vo l. 13 No . 6.
Ke m e nte ria n Ne g a ra Pe re nc a na a n Pe m b a ng una n Na sio na l/ Ba d a n Pe re nc a na a n Pe m b a ng una n Na sio na l d a n Ba d a n Ko o rd ina si Na sio na l Pe na ng a na n Be nc a na , 2006, Re nc a na Aksi Na sio na l Pe ng ura ng a n Re siko Be nc a na
2006-2009, Pe rum Pe rc e ta ka n
Ne g a ra RI.
Le m b a g a Pe nye lid ika n Eko no m i d a n Ma sya ra ka t Fa kulta s Eko no m i Unive rsita s Ind o ne sia (LPEM-UI), 2004, Tinja ua n d a n Ma nfa a t Eko no mi Ind ustri Ta mb a ng d i
Ind o ne sia , Se m ina r Se ha ri Ka m a r
Da g a ng d a n Ind ustri Ind o ne sia . SNI 19-6728.4-2002, Pe nyusuna n Ne ra c a
Sumb e rd a ya , Sumb e r Da ya
Mine ra l Sp a sia l, Ba d a n
