Perbandingan H a s i l S t u d i Kelaikan dengan H a s i l P e n e l i t i a n
Suatu k e g i a t a n ekonomi a t a u proyek pembangunan, d a p a t d i w a l u a s i manfaatnya d a r i dua s e g i , y a i t u d a r i
s e g i f i n a n s i a l dan d a r i s e g i ekonomik. A n a l i s i s f i- n a n s i a l m e l i h a t m a n f a a t proyek d a r i s e g i kepentingan l a b a g a a t a u i n d i v i d u yang m e l i b a t k a n d i r i ke dalarn k e g i a t a n t e r s e b u t . Sedangkan a n a l i s i s ekonomik me- n i l a i s u a t u k e g i a t a n a t a s manfaatnya b a g i masyarakat s e c a r a k e s e l u r u h a n , kadang-kadang t a n p a memperhatikan s i a p a yang menyumbangkan dan menerima m a n f a a t t e r s e b u t .
Dengan . m e l i h a t bobot penekanan d a r i p a d a s a s a r a n s t u d i masing-masing,maka d a p a t d i k a t a k a n bahwa s t u d i k e l a i k a n Proyek Gula Camming yang t e l a h d i l a h k a n ter- s e b u t b e r s i f a t a n a l i s i s f i n a n s i a l . Penekanannya d i t u - jukan u n t u k m e l i h a t s e b e r a p a jauh kemampuan f i s i k w i l a - yahnya untuk d a p a t dikembangkan, s e j a u h mana e f i s i e n s i usaha d a p a t d i l a k u k a n ' 8 a n s e j a u h mana usaha a t a u pro- yek i t u akan d a p a t manberikan keuntungan f i n a n s i a l ba- g i pengusa hanya
.
Adapun s t u d i a t a u p e n e l it i a n yang d i l a h k a n pada d a s a r n y a a d a l a h a n a l i s i s ekonomik. Pe- nekanannya d i t u jukan untuk m e l i h a t s e j a u h mana proyek b e r s a n g k u t a n akan d a p a t manberikan manfaat ekonomis b a g i m a s y a r a k a t umum, yang dalam ha1 i n i t e r u t a m a d i -t u jukan untuk m e l i h a t k o n t r i b u s i n y a s e c a r a r e g i o n a l dalam w i l a y a h p e n e l i t i a n .
Namun demikian, dalam usaha mernbandingkan kontri- busi masing-masing, akan dicoba untuk melihat hasil yang telah diperoleh dari keduanya, dalam konteks menurut pen- dekatannya masing-masing. Pertama-tama akan dilihat bagai- mana hasil kedua studi tersebut, dilihat dalam konteks ke- pentingan pengusaha, kemudian akan dilihat bagaimana dalam konteks kepentingan umum (masyarakat).
Dilihat dari segi kepentingan pengusaha, maka da- ri hasil studi kelaikan jelas telah menunjukkan bahwa proyek tersebut feasible atau menguntungkan untuk di- laksanakan. Dari analisis internal rate of return memberikan IRR 15.13% yang lebih tinggi daripada ting- kat bunga investasi sebesar 13.5%. Demikian juga ana- lisis kepekaan (sensitivy analysis) menunjukkan bah- wa rata-rata pendapatan penjualan break-even adalah
37.46% dari rata-rata pendapatan penjualan. Kesemua-
nya ini menunjukkan bahwa proyek bersangkutan akan menguntungkan bila dilaksanakan. Adapun hasil peneli- tian melalui model input-output ini, secara eksplisit tidak ditunjukkan berapa besar keuntungan yang dapat diberikan kepada pengusaha. Namun dari hasil peneli- tian, khususnya mengenai dampak langsung dari proyek pada dasarnya mencerminkan perhitungan yang sama de- ngan analisis finansial. Khusus untuk sektor industri pemurnian gula (yang diperhitungkan dalam analisis finansial sebagai produk proyek, memberikan nilai
174 perubahan permintaan a khir s e k i t a r 13.3 m i l y a r r u p i a h
( T a b e l 1 4 s k a l a perencanaan I1 dengan l u a s a r ea1 8 . 7 0 0 H a ) , sedangkan dalam s t u d i k e l a i k a n proyek n i l a i pro- duk d i p e r o l e h s e k i t a r 8 - 7 m i l y a r r u p i a h dengan p e r h i - tungan l u a s a r e a l ' 7 . 0 0 0 Ha, m a s i n g ~ m a s i n g d i h i t u n g pa- d a t a h u n ke4 dan 5 d a r i proyek. B i l a d i p r o y e k s i k a n
sampai pada t a h u n k e 1 0 proyek,maka besarnya menurut p e r h i t u n g a n p e n e l i t i a n a d a l a h sekitar 8 7 - 5 m i l y a r r u p i - a h ( T a b e l 2 3 )
,
sedangkan menurut p e r h i t u n g a n s t u d i ke- l a i k a n s e b e s a r kurang l e b i h 50 m i l y a r r u p i a h ( t o t a l n e t p r e s e n t v a l u e paaa Tabel 48).
-
P e r b d a a n n i l a i d i s e b a b k a n o l e h adanya perbedaan l u a s a r e a l yang d i p e r h i t u n g k a n d a n perbedaan p e r k i r a a n r a t a - r a t a p r o d u k s i p e r s a t u a n l u a s . P e r k i r a a n r a t a - r a t a pro- d u k s i p e r s a t u a n l u a s yang d i p e r o l e h d a r i per encanaan proyek, l e b i h t i n g g i d a r i p a d a p e r k i r a a n r a t a - r a t a produk-s i yang digunakan dalarn s t u d i k e l a i k a n proyek.
Dalam ha1 i n i yang d i t e k a n k a n bukan b e s a r n i l a i n y a , akan t e t a p i v a r i a b e l yang d i p e r h i t u n g k a n . Dalam s t u d i k e l a i - Ican proyek yang d i p e r h i t u n g k a n s e b a g a i o u t p u t a d a l a h v a r i a b e l produk p a h r i k g u l a sa j a , sedangkan dalam p e n e l i - t i a n dengan menggunakan model i n p u t - o u t p u t , v a r i a b e l yang d i p e r h i t u n g k a n s e b a g a i o u t p u t proyek d i samping produk p a b r i k s e p e r t i yang d i p e r h i t u n g k a n dalam a n a l i s i s s t u d i k e l a i k a n , - juga v a r i a b e l - v a r i a b e l l a i n yang b e r s i f a t l a n g - sung s e p e r t i dampak timbulnya k e g i a t a n j a s a perurnahan,
17 5 rumah makan, p e n ~ a n g k u k a n , maupun yang t i d a k l a n g s u n g y a i t u m e l a l u i k a i t a n a p t a r s e k t o r . J a d i pada h a k e k a t - nya dalam s t u d i a n a l i s d s dampak dengan model i n p u t - o u t - p u t i n i , s e c a r a i n p l i a d t k e p e n t i n g a n pengusaha t e l a h i k u t d i p e r h i t u n g k a n .
S e b a l i k n y a k a l a u B i l i h a t d a r i s e g i k e p e n t i n g a n ma- s y a r a k a t umum (pendekakan a n a l i s i s ekonomik), maka ter- l i h a t bahwa a p a yang b i s a disumbangkan o l e h s t u d i k e l a - i k a n p r o y e k t e r s e b u t , m a s i h kurang. Beberapa v a r i a b e l yang s e c a r a ekonomis m F u p a k a n o u t p u t p r o y e k d i l i h a t d a r i s e g i k e p e n t i n g a n w a s y a r a k a t t i d a k d i p e r h i t u n g k a n a t a u t i d a k d a p a t d i u n g k a p k a n s e c a r a e k s p l i s i t . A n t a r a l a i n d a p a t d i l i h a t dalgm h a 1 b e r i k u t i n i :
(1) dampak p r o y e k t e r w d a p p e n i n g k a t a n kesempatan ker- ja. Dalam s t u d i K e l a i k a n p r o y e k y a i t u dalam s t u - d i r e n c a n a p r o d u k s i , o r g a n i s a s i d a n t e n a g a ker j a , t e l a h d i p e r k i r a k a m k e b u t u h a n t e n a g a k e r j a s e k i t a r 14.000 o r a n g . Yaw d i p e f h i t u n g k a n hanya k e b u t u h a n p r o y e k yang b e r s i d a t l a n g s u n g s a j a . D i b a n d i n g k a n d e n g a n h a s i l p e n e l i t i a n ( s t u d i a n a l i s i s i n p u t - o u t - p u t ) d i p e r o l e h jumlah k e s a n p a t a n k e r j a yang d a p a t d i s e d i a k a n sebesari kurang l e b i h 23.000 o r a n g se-
lama p r o y e k s i . Mwcakup k e s e n p a t a n k e r ja yang d i t i m b u l k a n b a i k qang b e r s i f a t l a n g s u n g , t i d a k
l a n g s u n g yang m e l a l u i k a i t a n a n t a r s e k t o r d a n pe- n g a r u h d a r i i n d u c v \ e f f e c t k e n a i k a n p e n d a p a t a n .
1-7 6 Khusus yang l a n g s u n g m e l i p u t i kurang l e b i h 1 0 - 4 0 0 o r a n g Ctermasuk s e k t o r t e b u )
,
yang s e c a r a t i d a k l a n g s u n g kurang l e b i h 9.000 o r a n g d a n m e l a l u i i n d u c e d e f f e c t kurang l e b i h 3.600 o r a n g . ( 2 ) dampak p r o y e k t e r h a d a p p e n d a p a t a n m a s y a r a k a t . Da- lam s t u d i k e l a i k a n p r o y e k , s e c a r a t i d a k l a n g s u n g dampak p e n i n g k a t a n p e n d a p a t a n m a s y a r a k a t d a p a t d i - t e l u s u r i d a r i a n a l i s i s b i a y a proyek ( b i a y a o p e r a - s i o n a l yang d i p r e d i k s i 01 eh s t u d i k e l a i k a n ) yang d i p e r k i l r a k a n a k a n m e n j a d i sumber p e n d a p a t a n b a g i m a s y a r a k a t . Besarnya kurang l e b i h 5 - 6 m i l y a r r u - p i a h , s e d a n g k a n m e n u r u t h a s i l p e n e l i t i a n i n i , pro- y e k a k a n mampu m e n i n g k a t k a n p e n d a p a t a n m a s y a r a k a t kurang l e b i h 7 . 5 m i l y a r r u p i a h yang t e r d i r i d a r i dampak l a n g s u n g ( t e r m a s u k s e k t o r t e b u ) s e b e s a r lcurang l e b i h 2 . 6 m i l y a r r u p i a h , dampak t i d a k l a n g - sung 2 . 6 m i l y a r r u p i a h d a n m e l a l u i induced e f f e c t . s e b e s a r 2.3 m i l y a r r u p i a h .( 3 ) dampak p r o y e k t e r h a d a p produk d o m e s t i k . S t u d i ke- l a i k a n m a u p e r h i t u n g k a n hanya produk g u l a d a r i pa- h r i k s a j a yang d i p e r h i t u n g k a n . D a r i h a s i l s t u d i k e l a i k a n t e r s e b u t d a p a t d i p e r k i r a k a n b e s a r n y a pro- d u k s i sampai dengan t a h u n 1 9 8 5 ( s e l a m a p e r i o d e p r o y e k s i p e n e l i t i a n i n i ) y a i t u s e k i t a r 8 -7 m i l y a r r u p i a h CTabel 48)
,
sedangkan d a r i p e n e l i t i a n i n i d i p e r o l e h n i l a i p r o d u k d o m e s t i k s e b e s a r kurang l e b i h177 50.08 m i l y a r r u p i a h , yang
t e r a i r i
d a r i dampak l a n g - sung ( t e r m a s u k s e k t o r t e b u ) s b b e s a r kurang l e b i h 2 1 . 2 2 m i l y a r r u p i a h d a n m e l a l u i induced kurang le- h i h 15.88 m i l y a r r u p i a h .T e r l i h a t bahwa p e r b e d a a n n i l a i dampak d i a t a s , ter- utama d i s e b a b k a n o l e h p e r b e d a a n t e k n i k a n a l i s i s .
A t a s d a s a r p e r b a n d i n g a n d i a t a s , m a u p u n t e k n i k a n a l i s i s yang t e l a h d i l a k u k a n dalam p e n e l i t i a n i n i , maka d a p a t d i l i h a t a d a n y a p e r b e d a a n j a n g k a u a n d a r i p a d a kedua model t e r s e b u t . Model i n p u t - o u t p u t yang d i g u n a k a n dalam pene- l i t i a n i n i , t e r n y a t a mampu menjangkau l e b i h l u a s dampak yang d i t i m b u l k a n o l e h p r o y e k . S e c a r a umum d a p a t d i n y a - t a k a n bahwa p e r b e d a a n jangkauan a n d l i s i s a n t a r a model a n a l i s i s dampak m e l a l u i i n p u t - o u t p u t d e n g a n model a t a u yang d i g u n a k a n dalam s t u d i k e l a i k a n p r o y e k a t a u p u n m e t o - d e a e t a d e yang semacarnnya, m e l i p u t i h a l - h a 1 b e r i k u t r
(1) pada s t u d i k e l a i k a n p r o y e k , dampak a t a u p u n m a n f a a t p r o y e k yang d i p e r h i t u n g k a n t e r b a t a s pada dampak l a n g s u n g sa j a , s e d a n g k a n pada s t u d i a n a l i s i s dam- pak i n p u t - o u t p u t (yang d i g u n d k a n dalam p e n e l i t i a n i n i ) , d i samping memperhitunkan eampak l a n g s u n g p r o y e k , j u g a memperhitungkan dampak t i d a k l a n g s u n g y a i t u dampak yang d i t i m b u l k a n m e l a l u i k a i t a n k e g i a t - annya dengan k e g i a t a n - k e g i a t a n ekonomi l a i n n y a .
Demikian j uga p e n q a r u h d a r i p a d a kena i k a n p e n d a p a t a n m a s y a r a k a t yang a k a n t u r u t m e n i n g k a t k a n p e r m i n t a a n
dalam sistim ekonomi r e g i o n a l m e l a l u i pening k a t a n konsumsinya Cinduced e f f e c t ) t e l a h t u r u t d i p e r h i - t u n g kan
.
J a n g k a u a n yang l e b i h l u a s i n i mempunyai a r t i pen- t i n g o l e h k a r e n a dampak t i d a k l a n g s u n g ( m e l a l u i backward l i n k a g e )
,
maupun dampak m e l a l u i . i n d u c e d e f f e c t merupakan u k u r a n dalam r n e n i l a i kemampuan s e s u a t u p r o y e k dalam menunj a n g pertumbuhan ekono- m i dimaria p r o y e k b e r s a n g l a t a n b e r l o k a s i ; ,( 2 ) k h u s u s dalam s t u d i k e l a i k a n p r o y e k Gula Camming i n i , o u t p u t yang d i p e r h i t u n g k a n hanyaproduk pab- r i k g u l a s a j a , y a i t u produk l a n g s u n g d a r i p r o y e k , sedang kan pada s t u d i a n a l i s i s i n p u t - o u t p u t (dalam p e n e l i t i a n i n i ) d f p e r h i t u n g k a n j u g a produk s e k t o r - s e k t o r l a i n yang t e r p e n g a r u h l a n g s u n g o l e h k e g i a t a n p r o y e k , s e p e r t i t i m b u l n y a j a s a perumahan d a n rumah makan.
D i samping p e r b e d a a n j a n g k a u a n t e r s e h u t d i a t a s , j u g a m e l a l u i model a n a l i s i s dampak i n p u t - o u t p u t rnasih dimungkinkan u n t u k rnenjangkau a n a l i s i s yang l a i n , meski- pun t i d a k s e c a r a k w a n t i t a t i f . S e p e r t i yang t e l a h d i - l a k u k a n dalam -. . a h a l i s i s p e n e l i t i a n i n i , a l o k a s i d a m p k d a r i p a d a p r o y e k m a s i h B a p a t d i t e l u s u r i m e s k i p u n tab- t a s pada a l o k a s i m e n u r u t s e k t o r s a j a . M e l a l u i a n a l i s i s a l o k a s i dampak t e r s e b u t , a a p a t d i t e l u s u r i s e k t o r - s e k t o r mana saja yang mendapatkan d o r o w a n pertumbuhan d a r i
17 9 p r o y e k . I n i a k a n p e n t i n g a r t i n y a b i l a panbangunan se- s u a t u p r o y e k dimaksudkan u n t u k mendorong pengembangan s e k t o r - s e k t o r t e r t e n t u .
J a d i , j e l a s bahwa r n e l a l u i model i n p u t - o u t p u t a m - l i s i s dampak p r o y e k a k a n l & i h j a u h jangkauannya,
D i l i h a t d a r i segi k e p e n t i n g a n pengusaha, s e c a r a i m p l i -
s i t apa yang d i j a n g k a u r n e l a l u i s t u d i k e l a i k a n p r o y e k , t e l a h d i p e r h i t u n g k a n dalam s t u d i a n a l i s i s dampak i n p u t - o u t p u t . S e b a l i k n y a h a s i l yang d i p e r o l e h pada model i n - p u t - o u t p u t , t i d a k s e l u r u h n y a d a p a t d i j a n g k a u o l e h s t u d i k e l a i k a n p r o y e k a t a u p u n sanacamnya.